Научная статья на тему 'СОВРЕМЕННЫЕ ИДЕАЛЫ ОБЩЕСТВЕННОГО РАЗВИТИЯ ТАДЖИКИСТАНА В КОНТЕКСТЕ СОЦИАЛЬНЫХ ИЗМЕНЕНИЙ'

СОВРЕМЕННЫЕ ИДЕАЛЫ ОБЩЕСТВЕННОГО РАЗВИТИЯ ТАДЖИКИСТАНА В КОНТЕКСТЕ СОЦИАЛЬНЫХ ИЗМЕНЕНИЙ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
49
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ИДЕАЛЫ ОБЩЕСТВЕННОГО РАЗВИТИЯ / ОБЩЕСТВЕННОЕ РАЗВИТИЯ / ГРАЖДАНСКОЕ ОБЩЕСТВО / АВТОНОМИЯ ЛИЧНОСТИ / СОЦИАЛЬНЫЕ ИЗМЕНЕНИЯ / ТРАНСФОРМАЦИЯ / НАЦИОНАЛЬНОЕ ГОСУДАРСТВО / НАЦИОНАЛЬНАЯ ИДЕЯ / РАЦИОНАЛЬНОСТЬ / ОБЩЕСТВЕННОЕ МНЕНИЕ

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Идиев Хайриддин Усмонович, Турсунова Тољинисо Саьдуллоевна

В статье рассматривается процесс выработки идеалов общественного развития Таджикистана на современном этапе ее развития. Авторы на основе анализа конкретных явлений общественной жизни показывают степень реалистичности существующих идеалов общественного развития Таджикистана свои видения проблемы. В статье утверждается, что диапозон существующих идеалов общественного развития простирается от описания явлений до моделирования ожидаемой действительности, что придает им общественную и научную эффективность.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MODERN IDEALS OF SOCIAL DEVELOPMENT OF TAJIKISTAN IN THE CONTEXT OF SOCIAL CHANGES

In article process of development of ideals of social development of Tajikistan at the present stage of its development is considered. The author on the basis of the analysis of the concrete phenomena of a public life shows degree of realness of existing ideals of social development of Tajikistan and the visions of a problem. As article affirms, that existing ideals of social development it is stretched from the description of the phenomena before modelling of the expected validity that gives to them to public and scientific efficiency.

Текст научной работы на тему «СОВРЕМЕННЫЕ ИДЕАЛЫ ОБЩЕСТВЕННОГО РАЗВИТИЯ ТАДЖИКИСТАНА В КОНТЕКСТЕ СОЦИАЛЬНЫХ ИЗМЕНЕНИЙ»

Адабиёт:

1. Арабзода Н. Мир идей и размышлений Носира Хусрава. - Душанбе, 2003.

2. Додихудоев Х. Философия крестьянского бунта. - Душанбе, 1987.

3. Карамхудоев Ш. Х. Носири Хусрав ва Ч,алолуддини Румй (тахлили мукоисавй). -

Душанбе, 2012.

4. Носири Хусрав. Зод-ул-мусофирин. - Душанбе, 2010.

5. Носири Хусрав. Куллиёт. Ч,омеъ-ул-хикматайн. - Душанбе, 1991.

ФИЛОСОФИЯ ЗАКАРИЯ РАЗИ С ТОЧКИ ЗРЕНИЯ НОСИРА ХУСРАВА

В статье анализируется полемика Носира Хусрава с Мухаммадом Закария Рази о материи, пространстве и времени.

Ключевые слова: пространство, время, субстанциональная концепция, реляционная концепция.

ZAKARIA RAZI'S PHILOSOPHY FROM THE POINT OF VIEW OF NASIRA KHUSRAW

The article controversy of Nasir Khusraw with Muhammad Zakaria Razi on the problem of matter, space and time.

Key words: space, time, substantial conception, a relational concept.

Сведения об авторе: Карамхудоев Шукрат Худоназарбекович, кандидат философских наук, зав. кафедрой философии и политологии Таджикского государственного института языков имени С. Улугзода, e-mail: shukratk@mail.ru

Information about the author: Karamkhudoev Shukrat Khudonazarbekovich, PhD of philosophic sciences, the head of chair of philosophy and political of Tajik State Institute of Languages named after S. Ulugzoda

ИДЕАЛХРИ МУОСИРИ РУШДИ ИЧ,ТИМОИИ ТОЧИКИСТОН ДАР ЗАМИНАИ ТАГЙИРОТ^ОИ ИЧ,ТИМОИ

Идиев Х. У., Турсунова Т. С.

Институти фалсафа, сиёсатшиноси ва %уцуци Академияи илмуои

Цум^урии Тоцикистон

Мавчудияти хар як чомеа дар баробари омилхои объективй инчунин ба падидахои хусусияти субъективй, аз чумла идеалхои дар бораи инкишоф доштааш вобастагии ногусастанй дорад. Идеалхои рушди ичтимой ба сифати омили мухими мавчудияти низоми ичтимой дар ташаккули шуури чамъиятй иштироки фаъол доранд ва аз бисёр чихат тамоюлхои арзишию чахонбинии аъзои чомеаро муайян менамоянд. Идеалхои рушди ичтимой хамчун инъикоси тамоюлхои мухими инкишофи чомеа баромад намуда, дар навбати худ ангезаи мухиме барои таъмини суботи ичтимой ва фарохам овардани шароит барои халли максадноки масъалахои тараккиёти минбаъдаи мамлакат ба шумор мераванд. Мухтавои идеалхои рушди ичтимой танхо иборат аз образу улгухои эхтимолию хосташавандаи инкишофи чомеа иборат набуда, балки ин вокеиятест, ки дарачаи пуёию максаднок доштани дурнамои холати инкишофи мамлакатро нишон медиханд. Бинобар хамин хам, идеалхои рушди ичтимой дар раванди инкишофи чомеа тагйир меёбанд ва зухури идеалхои нав гувохи то чй андоза кудрату имконияти хдлли масъалахои наву рузмарраи тараккиёташро доштани ин ва ё он низоми ичтимой мебошанд [1].

Барои дарки мохияти идеали ичтимой аввалан шарху тафсири худи мафхуми «идеал» ва мафхуми аз чихати маъною лахни гуиш наздиктар бо он, яъне «идея» ба мавкеъ менамояд [8, с. 12-46]. Шарху тафсири маъноию мазмуни ин мафхумхо заминаи дарки масъалаи мавриди назарро амиктару дастрастар месозад. Пеш аз хама кайд бояд кард, ки харду мафхум хам махсули рушди чамъиятию таърихии истехсоли маънавй ва падидахои марбут ба шууру ирода мебошанд. Идеали ичтимой ин пеш аз хама

тасаввypоти зеxнии инсон ва чомеа оид ба чигунагии вок;еияти pyшди ояндаи чамъият даp pобита бо талаботy манфиатxои имpyзаи онxо мебошад. Идеал новобаста аз он ки маxсyли xолати зеxнии сyбъект ба шyмоp меpавад, вале он алокдмандии ногyсастанй бо во^еияти объективии xаёти чомеа доpад. Аз ин py, аксаp мавpид мyxак;к;ик;он баpои баxо додан ба идеали ичтимой мyxтавои онpо бо вок;еияти объективии xаёти чомеа мук;оиса менамоянд. ^p к;адаp ин мyxтаво аз вок;еияти объективии xаёти чомеа дyp бошад, xамон к;адаp он татбик;нашаванда ва Fайpиpеалй дониста мешавад. Баpои xамин xам, идеали инкишофи ичтимой маxсyли танxо андешаpониxои холису назаpияпаpдозиxо нест, балки он аз умк;и таxлили вок;еияти мавчyдаи чамъиятй маншаъ мегиpад ва аз бисёp чиxат инъикоскyнандаи оpзyю омол, тасаввypи сyбъект аз эxтимоли таFЙиpи xолати ин вок;еият даp оянда мебошад. Мавчyдияти идеали ичтимой баpои пешниxод ва интихоби улгуи pафтоpy фаъолияти ичтимой шаpоит фаpоxам меоpад. Аз ин чиxат идеали ичтимой xавасмандию pаFбати сyбъектpо баpои таFЙиpи xолати мавчудаи ичтимой ва сайъу кушиши тезондани сypъати ба даpачаи камолоти тасаввypшаванда pасидани вок;еияти кyнyниpо ба вучуд меоpад. Даp pобита бо ин идеалxои ичтимой аxёнан ба чyзъxои таpкибии мафкypаи xаpакатy ташкилотxои чамъиятию сиёсй табдил меёбанд.

Даp баpобаpи чузъиёти зикpшyда бояд ёдоваp шуд, ки идеали ичтимой тащо аз тасаввypоти зеxнии сyбъектxои ичтимой ибоpат нест, балки он аз бисёp чиxат ба диди во^еии pавандxои таъpихии инкишофи чомеаи мушаххас асос ёфта, баpои даpки к;онyниятxои pyшди минбаъдаи он кумак менамояд. Аз ин py, xаp як чомеа кушиш менамояд чунин идеалxоpо назаpияпаpдозй намояд, ба ин васила зиддиятxоpо даp ташаккули мyносибатxои ичтимой ошкоp созад ва фаъолнокии аъзои хyдpо даp таFЙиpотxои сypатгиpанда назаppас намояд. Ташаккули иделxои ичтимой ин як навъ маxсyли чустучуи чавоби чомеа ба даъватxои шаpоити нави инкишофаш мебошад ва бинобаp xамин xам зyxypи идеалxои нави инкишофи ичтимой нишондщандаи мавчудияти имконияту захиpаxои чавобгу ба талаботxои чадиди таpак;к;иёти чомеа аст. ^p к;адаp вазъи инкишофу суботи чамъиятии чомеа хусусияти ноyстyвоp дошта бошад, xамон к;адаp чомеаи мазкyp ба таxияи намyнаxои идеали pyшди ичтимоии худ камтаp таваччyx зоxиp менамояд. Зеpо чомеа даp xолати даp чунин вазъ к;аpоp доштанаш бештаp ба чустучуи pоxxои xалли масъалаxои чоpии мавчудият, бак;ои худ андаpмон аст. Баpои чомеаи точикистонии солxои навадум, ки даp он таъмини талаботxpи xаётию амнияти афзалияти бештаp доштанд, аслан чунин xолат хос буд. Бинобаp xам вобаста ба чомеаи точикистонй мо метавонем пас аз имзои шаpтномаи истик;pоpи сyлx даp боpаи зyxypи шаклxои муайяни идеалxои pyшди ичтимоии он андешаpонй кунем.

^p як чомеа бинобаp xамин xам даp pаванди инкишофаш даp тасаввypоти аъзояш тамоюлxои мyхталифpо оид ба ягон шакли pyшди идеалиаш ба вучуд меоpад. Мyxтавои ин идеал даp xама мавpид ибоpат аз хоxишy оpмони ба даст оваpдани чунин XOлати xаёти чамъиятй аст, ки даp он таъмини беxтаpи талаботу ниёзxои аъзои чомеа ба даст меояд. Тамоюлxои мазкyp баpои амалигаpдонияшон шаклxои гуногуни pафтоpи ичтимоиpо ба вучуд меоpанд. Зyxypи ин шакли амалxои ичтимой вобаста ба шаpоитxои мушаххаси инкишофи чомеа ва инчунин сохтоpи сиёсии он даp навъxои гуногун зоxиp мешавад. Шакли зоxиpшавии ин фаъолнокй метавонад тащо даp доиpаи шyFлy фаъолияти гуногуни меxнатй бок;й монад ва ё даp бисёp xолатxо ба фаъолиятxои сиёсию чамъиятй пайвандад [2, с. 6-144].

Дамчунин тамоюлxои мазкyp метавонанд чойгоxи хyдpо даp фазои илму санъат ва ичpои маpосимxои динию фаpxангии аъзои чомеа пайдо кунанд, ки ин амал бештаp даp зинаxои авали ташаккулёбии идеали матлуби инкишофи чамъият мyшоxида мешавад ва ба тадpич ба зеpшyypи аъзои дигаpи чомеа pоx меёбад. ^p к;адаp низоми ичтимой хусусияти кушод дошта бошад xамон к;адаp ба зеpшyypи омма pоx ёфтани моделxои гуногуни идеали инкишофи чомеаpо xамвоpтаp месозад. Даp чомеаи низоми ичтимоияш хусусияти демокpатидошта тамоюли ташаккул додани чунин идеалxо xам аз чониби сохтоpи сиёсй ва xам чомеаи шаxpвандии он хеле бештаp ба назаp меpасад,

зеро онхо ба ин васила кушиш менамоянд захираи фаъолнокии одамонро ба самти барояшон макбул равона созанд.

Дар кадар дар байни идеалхои инкишофи аз чониби ин ниходхо пешниходшаванда зиддиятхо хусусияти оштинопазир дошта бошанд, хамон кадар суботи ичтимой ноустувор мегардад ва эътимоди онхо ба хамдигар камтар мешавад. Идомаи ин холат метавонад дар бисёр холатхо имконияти зухури мунокишахои ичтимоиро бештар созад. Бинобар хамин хам дар низоми демократй сохтори сиёсии чомеа пайваста кушиш менамояд мухтавои идеали инкишофи чамъиятии таргибшавандаашро дар заминаи талаботу манфиатхои на факат гурухи махдуди одамон, балки дархури идеалхои доираи васеи аъзои чомеа ташаккул дихад. Яке аз сохахои мухими хаёти чомеа, ки дар он аксар маврид диди идеалхои одамон аз инкишофи чамъият ба хамдигар наздик мешаванд ин бидуни шубха истехсолоти моддй аст. Майли мусоидат ба рушди ин соха ва бахрабардорй аз натичаи он яке аз арзишхои калидй дар мухтавои хама гунна идеали инкишофи чамъиятй аст. Аксар маврид мусоидат ба ин равандро идеалхои мазкур аз дигар арзишхо бартарият медиханд. Дар навбати худ раванди мусоидат ба рушди сохаи мазкур ба тадрич муносибатхои дигари ичтимоии аъзои чомеаро метавонад тагйир дихад, зеро онхо ба он вобастагии ногусастанй доранд.

Яъне сохаи истехсолот хамчун асоси мавчудияти хаёти чамъиятй ба шумор рафта аз таъмини рушди инкишофи он таъмини тамоюлхои марбут ба инкишофи сохахои дигари хаёти чомеа вобастагии ногусастанй дорад. Ин раванд аз бисёр чихат двр низоми демократии идоракунй низ имконияти бахрабардории кишрхои гуногуни чомеаро аз хукуку озодихои пешниходшаванда фарохам меорад. Мавчудияти зиддиятхои оштинопазир дар сохаи истехсолот омили суст шудани суръати рушди чамъиятй гардида, накши худро ташаккули шаклхои алтернативию бо хамдигар оштинопазири идеалхои рушди ичтимой мегузоранд. Яке аз масъалахои мубрам дар ин маврид барои чомеаи муосири точикистонй хос ин назари одамон ба риоя нашудани адолати ичтимой дар чараёни хусусигардонии моликияти чамъиятй пас аз бархам хурдани низоми шуравй мебошад. Тибки назари омма ин моликият беадолатона аз чониби гуруххои наздик ба хокимият таксим гардида, имруз барои баланд бардоштани сатхи некуахволии мардум мусоидат намекунад. Бинобар хам тамоюли идеали рушди ичтимоие, ки алхол дар тасаввури бештари мардум диди инкишофи истехсолоти моддии чамъият вучуд дорад, аз бисёр чихат хусусияти эсхатологй дорад. Яъне мундаричаи онро чунин майлу орзуе ташкил медихад, ки гардиши чархи таърих хамаро ба чои худ мегузорад ва бар ивази чуброни махрумиятхои имруз тахаммулкунандаи онхо рузе фаро мерасад, ки ин беадолатй аз байн меравад. Бинобар хамин хам дар чомеа тамоюли муносибати хусуматомезу бадбинона нисбати шахсоне, ки имруз аз нигохи даромад пешрафт доранд, бештар ба назар мерасад. Такя ба чунин як идеали рушди чомеа наметавонад барои татбики ташаббускорию фаъолнокии аксари аъзои чомеа дар сохаи истехсолоти моддии чамъият мусоидат намояд. Ба сифати исботи мавчудияти ин тамоюлхо дар чомеаи муосири точикистонй якчанд нишондодхои оморие, ки марбут ба сатхи каноатмандии мардум аз вазъи хаёти моддияшон мебошанд, то андозае шаходат медиханд:

Лутфан бигуед, ки оё Шумо аз шароити рузгори имрузаатон цаноатмандед?

чинс хамагй

мард зан

Комилан каноатмандам 39,4% 36,8% 38,1%

Аслан каноатмандам 46,7% 50,9% 48,8%

Аслан каноатманд нестам 11,6% 11,0% 11,3%

Умуман каноатманд нестам 1,7% 0,8% 1,2%

Дар чавоб душворй мекашам 0,6% 0,6% 0,6%

Хамагй 100,0% 100,0% 100,0%

Бинобар хамин хам либоси арзишхое, ки бо он идеали рушди чамъиятии ниходхои расмй зохир мешавад, бояд дар шароити муосир бештар дар худ тамоюли хамохангсозии манфиат ва фаъолияти табакахои ичтимоиро дар заминаи таъмини дастрасии мутавозини онхо ба захирахои инкишоф ва баланд бардоштани сатхи зиндагии онхо, кохиши нобаробарихои ичтимоию иктисодии мардумро дошта бошад. Баъзе аз ин арзишхо дар мухтавои диди самтхои инкишофи стратегии мамлакат, ки аз чониби давлат муайян шудаанд, вучуд доранд, вале тавзеху таъмини назарияпардозии илмии онхо барои ба сифати як идеали рушди чомеа шинохта шуданашон алхол вучуд надорад. Аз ин ру имконияти нерубахши ин барномахо барои афзоиши ангезаи ташаббускорию фаъолнокии аъзои чомеа ва инчунин эътимоди онхо ба дурахшонию шукуфоии эхтимолпазири мамлакатамон барои солхои минбаъда камтар мушохида мешавад. Ин тамоюлро омузиши афкори омма дар бораи холати имрузаи рушди мамлакат ва имконияти минбаъдаи бехтар шудани вазъи рушди иктисодии он равшану возех нишон медиханд. Масалан, дар афкори умум солхои охир нисбат ба солхои пеш эътимод ба тамоюли бехбуд ёфтани вазъи рушди иктисодии мамлакат чой дорад:

Шумо ба шароити иктисодии имрузаи кишваратон чи тавр ба^о меди^ед?

Ч,инс хамагй

Мард зан

Хеле хуб аст 13,7% 13,0% 13,3%

Хуб аст 36,0% 36,2% 36,1%

Миёна аст 42,5% 45,1% 43,8%

Бад аст 3,6% 3,8% 3,7%

Хеле бад аст 2,5% 0,2% 1,3%

Дар чавоб душворй мекашам 1,7% 1,7% 1,7%

Хамагй 100,0% 100,0% 100,0%

Амалияи хамохангсозии манфиат ва фаъолияти табакахои ичтимоиро дар заминаи таъмини дастрасии мутавозини онхо ба захирахои инкишоф ва баланд бардоштани сатхи зиндагии онхо, кохиши нобаробарихои ичтимоию иктисодии мардумро метавонанд ниходхои чомеаи шахрвандй, ки расолаташон марбут ба химоя ва намояндагй аз манфиати кишрхои мухталифи чомеа иборат аст, то андозае татбик намоян. Зеро ин имконият медихад саликаи дар фазои хукукй зохиршавии аксуламали созандаи ниходхои ичтимой вобаста ба падидахои чамъиятй густариш ёфта, он барои боз ^ам бехтар ба рох мондани чустучуи воситахои самараноки халли масъалахо замина фарохам оварад. Вале рушди намоён надоштани ин ниходхо алхол накши онхоро дар чомеаи муосири мо барои ичрои ин амал нишон намедихад. Аз чихат тамоюли имруз дар илми чомеашиносй ва амалияи чомеасозии мо мавчуд буда, ки кушиши ба сифати идеали рушди ичтимоии мамлакат муаррифй намудани ташаккули чомеаи шахрвандиро менамоянд, ниёз ба ковишхои густурдаи назариявии марбут ба хусусиятхои махаллиро доранд.

Дар робита бо казовати фавкуззикр бояд гуфт, ки аслан вазъи кунунии зиндагии ичтимоии инсони муосирро ба як холати кохиши боварй ба суботи мудавом ва кушиши рахочуйй аз огуши идеологемахои пешин ташбех медиханд. Аз ин хотир баъзе аз мутафаккирон онро замони анчоми таърих ва пирузии хамагонии либерализми гуногунчехра хисобидаанд. Ин арзёбихо харчанд аз лихози кохиши боварии инсони муосир аз устурахои сиёсии даврони пеш дуруст аст, вале чомеаро мушкил аст тасаввур кардан, ки он барои пешниходи меъёрхои муайяни рафтори ичтимой барои аъзоаш фикри эчоди ягон устура ва ё барномаи сиёсиеро надошта бошад. Зеро дар холати сарфи назар намудан аз ин зарурат хамеша имконияти фуруравии амики туи масоили зиндагии инфиродй вучуд дорад, ки идомаи беохири он болоравии худкомагиро ба бор хохад овард ва фарханги сиёсии руйи худхохии афрод карордошта наметавонад

14

замонати хифзи вахдати ичтимой, истиклолият ва тахкими ниходхои сиëсиро таъмин созад.

Дар хаëти сиëсии бисëре аз чомеахо имруз ба сифати яке аз чунин идеологемахо зери унвони «чомеаи шахрвандй» эътироф шуда, кушиши ниходинасозии меъëрхои чудогонаи он - хукуки шахс, хукуки дахлнопазирии хаëти шахс, ташкили ташкилотхои ихтиëрй, гуногунандешй, озодии сохибкорй ва гайра васеъ ба харч дода мешавад [6, c. 12-66]. Mисоли барчастаи ин Сарконуни Ч,умхурии Точикистон аст, ки дар он ба ин арзишхо макоми намоëн дода шудааст. Вале дар ин чо суоле пайдо мешавад, ки оë имруз бо эъломи эътирофи арзишхои марбут ба чомеаи шахрвандй дар чомеаи точик тасаввуроти муносиб оид ба интихоби ягон шакли чомеаи шахрвандй барои низоми кунунии ичтимоии он вучуд дорад ë не?

Посух ба ин суол он кадар сахл нест, чунонки дар назари аввал менамояд. Зеро бархе агар чомеаи шахрвандиро аз ниходхои чудогонаи анъанавй иборат донанд, пас дигархо аслан чомеаи шахрвандиро махсули назарияхои фалсафии пеш аз муосирият дониста, онро камтар дархури вокеияти печидаю мураккаби чомеахои хозира медонанд. Вале аслан ин чунин нест. Чунки агар барои ниходхои анъанавй усулхои демократии кабули карор бегона бошанд, пас чомеахои муосир бар иллати зарурати дарëфти механизми фуру нишондани майли болоравии фишангхои маъмурй, дар халли масоили ичтимоию сиëсй, пайваста ниëз ба тахкими ниходхои чомеаи шахрвандиро хис мекунанд. Дар радду тасдики хар кадоме аз ин мавъкеъхо бурхонхои раднашаванда мавчуд аст, ки баррасияшон чолиб аст. Ин бардоштхо пеш аз хама аз тафсирхои мухталифи мундаричаи мафхуми «чомеаи шахрвандй» бар меоянд. Дар ин чо ду шакли баррасии мундаричаи мафхуми чомеаи шахрвандиро ëдовар шудан зарур аст, ки вобаста ба онхо дар чомеашиносии муосир консепсия, назарияхои мухталифи «чомеаи шахрвандй» ба мдан омадааст. Ин таърифхо аз «чомеаи шахрвандй» аксаран бо назардошти чанбахои зерин чунин баëн мешаванд: -чомеаи шахрвандй ин мачмуи муносибатхои байнишахсй ва сохторхои оилавй, ичтимой, икисодй ва фархангиест, ки дар чомеа берун аз дахолати давлат инкишоф меëбанд: - чомеаи шахрвандй умдатан дар шакли фазои ичтимой, иктисодй ва фархангие зохир мешавад, ки тавассути он афрод дар чараëни дарки манфиатхояшон бо хамдигар бо муносибатхои чудогона ворид мешаванд.

Чуноне, ки пайхас кардед дар харду маврид хам мафхуми «чомеаи шахрвандй» асосан дар мукоиса бо мафхуми давлат истифода мешавад, харчанд дар таърифи дуюм таъкид шудааст, ки он чанбахои гуногуни хаëти чомеаро инъикос менамояд. Яъне агар чомеаи шахрвандй фазои муносибатхои гайрирегламентатсияшудаи афрод бошад, пас давлат баръакс фазои муносибатхои пурра танзимшудаи сдасии субъектхои муташаккил (сохторхои давлатй, макомоти маъмурй, гуруххои сдасй ва гайра) мебошад.

Вобаста ба таърифоти зикршуда чомеаи шахрвандй махсули инкишофи давраи сармоядории чомеа аст. Зеро танхо дар ин давра инсон имконияти ба рох мондани фаъолияташро дар чахорчубаи конунхои юридикии расман эътирофшуда пайдо карда, вобаста ба масолии гуногуни хаëти чомеа мустакилона ë дар доираи ахзобу ташкилотхои гуногун мавкеи худро муайян мекардагй шуд. Яъне ин зинаи инкишофи чомеаи инсон дар баробари мавчудияти сохторхои расмй, инчунин зарурати мавчудияти ниходхои гайрирасмиро барои пуштибонию мусоидат аз амалишавии манфиати мардум ба мдан гузошт. Хамчунин дар асоси риояи конунхои дар чомеа кабулшуда ба таъмини фаъолияти мустакилонаю озоди онхо аз чониби давлат кафолат дода шуд. Ташкилотхои гайрирасмй дар баробари сохторхои давлатй дар ташаккули афкори умум рох ëфта, онро назди хокимияти сдасй муаррифй менамуданд. Чунин чомеа ба он хотир хам «чомеаи шахрвандй» муаррифй мешуд, ки дар он кулли шахрвандони давлат имконияти аз худ нишон додани ибтикори сдасй, иктисодй, фархангй пайдо намуда, метавонистанд муносибати худро ба хокимияти стесй озодона муайян созанд ва алайхи конунхои гайриодилонаи алохидаи давлат эътироз баëн

намоянд. Аxëнан даp натичаи ин эътиpозxо сохтоpxои pасмй моили мавpиди таxдиди назаp каpоp додани каpоpxои кабулнамудаи худ мешаванд.

Аз ин py, xаpчанд мавчудияти чомеаи шаxpвандиpо даp доиpаи pежими алоxидаи сиёсй маxдyд намудан мукин нест, вале танxо даp шаpоити pежими демокpатй пешpафти он вусъати бештаpе пайдо мекунад. Зеpо даp шаpоити pежимxои хусусияти истибдодй дошта оид ба ташаккули чомеаи шаxpвандй, новобаста аз мавчудияти баъзе сохтоpxои Fайpиpасмй, сухан гуфтан мyxол аст, зеpо даp ин сохтоpxо маpтабаи алокаxои шахсию табий нисбати алокаxои ичтимой баpтаpияти назаppас доpанд. Одатан чунин баpтаpият доиpаи эътимоди афpодy гypyxxои ичтимоиpо нисбати xамдигаp маxдyд месозад. Даp чомеаи шаxpвандй доиpаи эътимоди афpод нисбати якдигаp аз маpзи маxаллy хешу табоpй фаpотаp pафта, замонати оpомии чомеаpо pyи ваxдати ичтимой каpоp дода, одамонpо баpои шинохту xифзи манфиаташон ба фаъолияти дастчамъона сафаpбаp менамояд [13, с. 4-93]. Аммо казовати фавкуззи^ маънои онpо надоpад, ки даp pежимxои истибдодй тащо давлат фаpогиpи кулли сохти xаëти чамъиятй бошад. Шаклxои дигаpи алоxидаи тачаммуи ичтимоии афpод даp шаpоити ин pежимxо низ мустакиляти муайяне аз давлат доштанд, вале пешгyзоpии xадафи таъсиppасонй ба кабули каpоpxои ташкилотxои давлатй баpояшон бегона аст. Ба ин гypyxxои xиpфавй, хешyтабоpй ва Fайpаpо метавон xамpоx каpд.

Дамин тавp, баppасии моxияти чомеаи шаxpвандй даp чомеашиносй мучиби ба миён омадани назаpиëти чудогонае гашт, ки даp заминаи онxо ду pавиши асосии шаpxдиxй аз мyндаpичаи чомеаи шаxpвандй пайдо шуд: чомеаи шаxpвандй xамчyн низоми махсуси муносибати одамон, ки даp pyëpyи мyносибатxои pасмии сиёсй каpоp доpанд: 2) чомеаи шаxpвандй чунин шакли мадании ташкили сохтоpи демокpатию бозоpгонию xаëти чомеа аст, ки тавассути он одамон даp xаëти ичтимоию иктисодияшон мустакилияти муайян ба даст меоваpанд.

Вобаста ба аpчгyзоpиашон ба ин аломатxо даp чомеашиносй назаpияxои гуногуни чомеаи шаxpвандй ба миён омада аст. Шаpxи либеpалии чомеаи шаxpвандй маpбyт ба таълимотxои Т. Гоббс ва Ч,. Локк аст [4, с. 3-96]. Mафxyми чомеаи шаxpвандии аз чониби эшон баpои тавсифи инкишофи таъpихии чомеаи инсонй, гyзаpиши инсон аз XOлати табий ба зинаи тамаддунии зист истифода шуда буд. Алайxи xолати табий, то давлатии чомеа xолати тамаддунй, ки муносибати шаxpвандию таpтиботpо тачассум мекунад, py ба py гузошта мешавад. Дамин тавp Т. Гоббс pасидан ба чунин зинаpо аз имконияти мавчудияти давлат беpyн меоpад. Асосгyзоpони шаpxи либеpалии чомеаи шаxpвандй баpои тавсиаи он pиояи чунин омилxоpо xатмй меxисобанд: - боpи аввал макоми шахсpо волотаp аз давлат гузошта, озодии фаpд, замонати мyхтоpияти сиёсии Уpо аз доштани моликияти хусусй ибоpат медонистанд; - озодиpо xамчyн xолати эмин будан аз дахолати беpyн, пеш аз xама давлат, медонистанд; - чунин меxисобиданд, ки одамон xамчyн мавчудоти окил байни xамдигаp шаpтнома мебанданду чомеаи шаxpвандиpо бунёд мекунанд. Даp натича он кафили эчоди як зyмpа сохтоpхои эминнигоxдоpй миёни фаpд ва давлат мешавад.

Консепсияи дигаpи позитивию либеpалй даp даpки чомеаи шаxpвандй мутааллик ба Г.В.Гегел аст [3, с. 3-68]. Тибки он: - чомеаи шаxpвандй мачмyи афpодест, ки тавассути меxнат талаботxои xамаpyзаи хyдpо таъмин месозанд; - асоси чомеаи шаxpвандиpо моликияти шахсй ташкил медщад; - неpyи xаpакатдиxандаи таъpихй на чомеаи шаxpвандй, балки давлат аст, ки одамонpо аз тасодyфxо эмин нигоx медоpад, адолатpо таъмин месозад ва манфиатxои yмyмиpо амалй месозад; - чомеаи шаxpвандй ва шахс таxти xимоятy итоати давлат каpоp доpанд, зеpо маxз он афpоди алоxидаpо даp доиpаи умумияти оpганикй мyттаxид сохта, зиндагияшонpо маъно медщад.

Чунин казовати Гегелpо аз мyxтавои чомеаи шахpвандй оид ба аввалияти давлат даp баpобаpи чомеаи шаxpвандй таълимоти маpксистй даp шакли дигаp тавсиф намуд. Тибки он чомеаи шаxpвандй бунёди кулли чомеа буда, фаъолияти афpод омили xалкyнандаи инкишофи таъpихй аст. Зеpо таxаввyли чомеа натичаи таxаввyли шаpоити зиндагии моддии аъзои он аст. Чомеаи шаxpвандй даp ин тафсиp xамчyн мачмyи

муносиботи моддии афрод зухур мекунад. Гусастагии мдани чомеаи шахрвандй ва давлат дар натичаи эъмори чомеаи шакли нав - коммуниста - бидуни давлат, ки дар он инкишофи озодии хар фард шарти инкишофи кулли чомеа аст, пушти сар мешавад.

Дар чомеашиносии муосир барои такмили мухтавои назарияхои мавчудаи тафсири чомеаи шахрвандй ва ба вокеият наздик намудани рукнхои он солхои охир равияхои дигар низ ба мдан омаданд. Яке аз чунин назарияхо марбут ба анъанаи сотсиалдемократй аст, ки тибки он тавассути муносибати хокимиятй сиëсат хаëти чомеаро фарогир мешавад ва чехраи чомеаи шахрвандиро ташаккул дода, барои оромии он сахм мегирад. Дар ин маврид давлат бояд дар таъмини мавчудияти ниходхои чомеаи шахрвандй иштирок намояд, то ин ки таъмини рохбарии демократии онхоро дошта бошад ва ягон бахши чомеаи шахрвандй ба неруи дархамшикананда табдил наëбад, бозор чомеаро тахти итоати худ надарорад. Батанзимдарории давлатии иктисоджт, ичтиможт ва дигар равандхои ичтимоиро хатмй мехисобад.

Новобаста аз фаркиятхои чузъй дар хамаи мавридхо таъкид ба он мешавад, ки давлат дар чомеаи шахрвандй чузъи зарурии хаëти ичтимоии аъзои чомеа буда, барои ташаккули муносибатхои (иктисодй, сиëсй, фархангй) муайяни онхо хизмат менамояд. Ч,омеаи шахрвандй пеш аз хама хамчун фазои хамкории озоди иктисодию ичтимоии шахрвандони баробархукук ба ихтиëри давлат вазифаи танзимии хукукии конунии рафтори одамонро дар ин сохахо вогузор месозад. Давлат дар навбати худ тавассути фишангхои конунии хокимияти сдасй барои инкишофи на танхо чомеа, балкй амалишавии кушиши хар як шахс шароит фарохам меорад. Яъне давлат хамеша кудрати ба танзимдарории сдасии иктисодиëт, фарханг ва гайраро дорад. Tачрибаи инкишофи якчандсолаи Ч,умхурии Tочикистон аз он шаходат медихад, ки ин раванд бо вучуди дастовардхо пайваста бо мушкилихо мувочех мешавад. Одатан яке аз омилхои ба ин мусоидаткунанда аз он иборат аст, ки давлат ба хифзи бартарият бар чомеа каноат накарда, мехохад онро пурзур кунад. Дар шароити муосири Tочикистон чунин намунаи талошхо дар сохаи муносибатхои иктисодию стесй бештар заминагузорй шуда истодааст, ки ногузир шиддати алокаи давлат ва чомеаи шахрвандиро ба бор хохад дошт. Аз бисëр чихат ба холати фавкуззикр нокисй дар ташаккули баъзе аломатхои чомеаи шахрвандй, ки бидуни онхо мавчудияти онро тасаввур кардан мумкин нест, мусоидат мекунад. Ин нишонахо чунинанд: 1) камбудихо дар танзими хукукии муносибатхо: 2) танг будани имконияти фаъолияти ошкорои ниходхои гайрирасмии ичтимой, харакату гуруххои сдасй: 3) риоя нашудани бартарияти алокахои ичтимой нисбати алокахои шахсй дар муносибатхои ичтимой: 4) таъмини нокифояи шароити ташаккули шахсиятхои сдасй: 5) инкишофи нокифояи масъулияти шахрвандй.

Дамин тавр, агар идеалхои рушди ичтимоиро дар шакли идеалхои хусусияти ичтимоию иктисодй ва ичтимоию сиëсй дошта дастабандй кунем мебинем, ки дар фазои иктисодй зухури як чунин идеали равшану аксарияти чомеаро фарогиранда ба вукуъ напайваст. Барои ин омилхои гуногун мавчуданд, ки мухимтаринаш ин идомаи бухрони иктисодист, ки фурсатро барои тахияи улгухои рушди дарозмуддати кишвар дар ихтдари ниходхои иктисодй здад бокй намегузорад ва онхо аслан ба халли масъалахои техникию чории идоракунии равандхои хочагидорй машгуланд. Дар баъзе мавридхо фаъолнокии посухгуии ин ниходхо ба масъалахои марбути равандхои хамарузаи хаëти иктисодии дохил ва минтака низ он кадар муассир нест. Myсаллам аст, ки дар ин замина албатта шароити эхсоси таваччух ба зарурияти мавчудияти чунин моделхо низ ахамияти хос пайдо намекунад. Ба ин на танхо камфаъолияти ниходхои истехсолоти дохилй инчунин сатхи баланди нигариш, интизории мардум аз даромади мухочирати мехнатй хамчун сарчашмаи бехбуди зиндагияшон таъсир мерасонад. Чунин холати камтаваччухй ба зарурияти тахия ва доштани модели рушди ичтимоию иктисодй хатто барои давраи мжнамухлат заминаи эътимоди одамонро ба самаранокии фаъолияти ниходхои иктисодии кишвар коста месозад. Боиси тааччуб аст, ки хатто модели рушди ичтимоию иктисодие, ки дар баробари кишвархои дигари минтакаи Осдаи Mарказй инчунин барои Tочикистон низ аз чониби мамлакатхою

созмощои манфиатдоp ба таpаккиëти ин минтака таxти унвони «Эxëи pоxи абpешим» даp чаpаëни таxия ва баppасй каpоp доpад, даp дохил аз чониби доиpаxои манфиатдоp, аз чумла илмxои чамъиятй, маpиди таxлилy баppасии камтаp каpоp гиpифтааст. Доло он ки таъмини заминаи мафкypавию назаpияпаpдозии модели мазкyp метавонад баpои дастгиpии оммавй пайдо каpдани баpномаxои таxияшавандаи pyшди мамлакат чй даp дохил ва чй даp беpyн замина фаpоxам оpад.

Бояд тазаккyp дод, ки аз бисëp чиxат чеxpаи мушаххас касб накаpдани моделxои pyшди ичтимоию иктисодй даp мамлакатамон фазоpо баpои зyxypи моделxои pyшди ичтимоию сиёсй фаpох намуданд. Ин моделxоpо на танxо ниxодxои pасмй, ниxодxои чамъиятию сиёсии ба таpики легалй фаъолияткунанда, инчунин xаpакатy аxзоби фаъолияти Fайpилегалй дошта низ мехоxанд ба чомеа иpоа кунанд ва ба pафтоpy чаxонбинии одамон таъсиpи хyдpо pасонанд. Mодели ичтимоию сиёсии аз чониби ниxодxои pасмй пешниxодшаванда аслан эъмоpи давлати миллии pyи усули дунявият, конуният ва аpзишxои демо^атй каpоpдошта мебошад. Лозим ба ëдоваpист, ки тули ин солxо даp ин самт амалxои назаppас сypат гиpифтанд ва бинобаp xамин xам модели мазкyp даp назаpи аксаpи маpдyм макбулият доpад. Тайи солxои истиклолият даp ЧТ амалxои гуногуне pyх доданд, ки онxо баpои таъмини ин заpypиятхои истикpоpи истиклолияти сиёси нигаpонида шуда буданд. Амалxои иpтичой ва монеъавй даp инкишофи истиклолияти ЧТ хеле мypаккаб ва зиёд pyх додаанд. Хавфноктаpини онхо мочаpаxои сиёсие буданд, ки даp сатxи баландтаpин - чанги xамватанй ва ошyбxои дохилиpо ба дунбол доштанд. Роxбаpияти сиёсй тавонист pоxy воситаxои заpypии аз муковимат баpомаданpо даpëбад ва ваxдатy якпоpчагии кишваppо таъмин намояд, истиклолиятpо нумуъ бахшад.

Амалxое, ки даp давоми ин муддати истиклолёбй баxpи xимоя ва инкишоф ба хаpч дода шуданд, низ чандон кам нестанд. Даp солxои истиклолият даp xаëти сиёсии ЧТ коpxои созандаи чиддию назаppас ва такдиpсозе пиёда гаpдидааст, ки зи^и онхо фypсати зиëдpо талаб мекунад. Яке аз мyxимтаpин амалxои истиклолиятгаpойй муайян каpдани самтxои афзалиятноки pyшди мамлакат мебошад. Дадафxои стpатегие, ки тули солxои истиклолият Точикистон пайваста баpои таъмини онxо кушишу Fайpати беандозаpо ба хаpч медщад ин максади аз бунбасти коммуникатсионй баpоваpдани мамлакат, таъмини истиклолияти энеpгетикй ва озyкавоpй мебошад ва он даp сиёсати мамлакат чойи мyxимpо ишFOл намудааст. Зеpо бидуни xалли ин масъалаxо таъмини якпоpчагии ва ваxдати милли Fайpиимкон мегаpдад. Даp ин муддат кабул Конситутсия ва таFЙиpy иловаxо ба он заминаи боэътимоди ислоxоти сохтоpи сиёсию xy^^ï гаpдиданд. Даp айни замон ЧТ моxиятан ба сифати давлати мустакили миллй инкишоф меёбад ва мушкилщои даp ин pоx ба миён омадаpо тавассути чалби неpyи созандаи чомеа паси саp мекунад. Аз ин py алxол даp назди ЧТ вазифаxои мypаккаби таxкимy инкишофи истиклолияти сиёсй истодааст, ки xалли онxоpо бе pyшдy нумуъи соxаxои мyxими xаëти чомеа, аз чумла илму маоpиф, тасаввyp каpдан мушкил аст [5, с. 12-62]. Зеpо маxз даp xамин замина эътиpоф ва аpчгyзоpй аз волоияти xокимияти давлатй даp xyдyди кишваp аз чониби кишpxои гуногуни аxолй ташаккул меёбад.

Баpои бо шаpоит ва талаботи имpyзаи pyшди мамлакат созгоp намудани модели мазкyp соли 2013 даp саxифаxои матбуоти давpй андешаxои назаpиявии мyxаккикон Шамолов А. ва Mаxмадов А. нашp гаpдиданд [12]. Тибки андешаи онxо, имpyз бо мypypи ба аpсаи фаъолият баpомадани созмону ташкилотxои фаpомиллй мyxтавои истиклолияти сиёсии давлатxо ва шаpоити таъмини суботи ичтимоии онxо низ ба тадpич чеxpаи хyдpо таFЙиp медщад. Яъне агаp ба таъpихи ташаккули pаванди истиклолиятхоxии давлатxои миллй ва эътиpоф ёфтани ин кушишхо назаp андозем, мебинем, ки имpyз доиpаи татбики истиклолияти ин давлатxо маxдyдтаp мешавад. Истиклолият ва истиклолиятталабй xамчyн падидаxои сиёсии кобили эътиpофy эxтиpоми таpафайни давлатxо пас аз ба имзо pасидани шаpтномаи Вестфал (1648) амалан pyи коp омаданд. То ин давpа даp заминаи назаpияxо ва амалияxои ташкили xаëти сиёсии кишваpxо бо он дyчоp омаданамон мушкил аст. Ба тасвиб pасидани

шартномаи Вестфал чунин низоми муносиботи байналхалкиеро ба мдан овард, ки тибки он акнун вазифаи муайян намудани самти сдасати байналмиллалй, доварй дар халли масоили байнидавлатй, замонати таъмини тартиботи чамъиятй дар худудхои миллй, инхисори истифодаи ошкорои зурй, мачбурнамой нисбати ахолии ин худуд барои ба даст овардани максади умумй ва г. ба зиммаи давлатхои мустакил вогузор карда шуд. Чунин амал аз чониби соири давлатхо зътироф ва конунй хисобида мешуд ва гасби якдигарй махкум карда мешуд. Вале ин маънои истиклолияти мутлакро ба даст овардани кишвархоро надошт ва аслан ин худ гайриимкон аст. Вале на дар хама маврид бо чунин тартиби чараëни муносиботи байналхалкй давлатхои абаркудрат муросо карданро раво мехисобиданд. Бинобар хамин хам аксари давлатхо аз ягон чихат хатто дар амалжти дохилияшон муковимати кишвархои дигари кудратталабро пайваста эхсос мекунанд. Tавсеаи фишори кудратталабии ин гунна кишвархо дар чараëни татбики сиëсати берунияшон низ чой дорад ва он аксаран тавассути ниходхои байналхалкй (НАTО, CMM ва г.) таъмин мегардад. Яъне на хама вакт давлатхои бузург омода хастанд ба истиклолияти кишвархои хурд эхтиром гузоранд ва бинобар хамин хам дар низоми кунунии муносибатхои байналхалкй фишангхои аввалан барои таъмини истиклолияти кишвархо пешбинишуда на дар хама маврид пурра ин вазифаашонро ичро карда метавонанд. Сабаби инро аксари мухаккикон дар он мебинанд, ки баъзе кишвархо бо суиистифода аз имкониятхои сдасии истиклолият дар чараëни танзими хаëти ичтимоию сиëсии чомеахояшон ба поймолсозии хукуку манфиатхои одамон рох медиханд. Аксар маврид чунин амали як давлатро нисбат ба давлати дигар бо он хак баровардани мешаванд, ки истиклолияти хама гуна давлат бемахдуд аст. Бо таъкиди ин чанбаи истиклолият усули татбики он дар муносибат бо давлатхои дигар аксар маврид аз мадди назар дур мемонад. Ин хам бошад дар он ифода меëбад, ки истиклолияти бемахдуди хар як давлатро узвияти он дар ташкилотхои байналхалкй ва минтакавй махдуд менамояд, агар он ба махдуд кардани хукуку озодихои шахрвандони давлати дигар нигаронида шуда бошад. Барои пешгирии чунин амал созмону ташкилотхои байналхалкй амалан аз мачмуй тахримхои сдасию иктисодии дар ихтдар доштаашон бояд истифода баранд, вале вокеияти имруза нишон медихад, ки ин фишангхо на хама вакт муаассир мебошанд. Mахсyсан дар холе, ки ^чи^агон пайваста солхои охир мавриди мухосираи иктисодии кишвархои алохидаи хамчавори худ карор мегирад, барои бартараф сохтани ин холат аз чониби ташкилоту созмонхои байналхалкй аксуламали муаассир ба чашм намерасад.

Барои аз байн бурдани чунин холат бояд доварии махдуд сохтани истиклолияти ин гуна давлатхо ба зиммаи ташкилотхои эътирофшудаи байналхалкй вогузор карда шавад. Дар ин самт алхол чомеаи байналхалкй чандин ниходхоеро дар ихтдар дорад, ки онхо бояд доварии бетарафонаро дар ин самт таъмин намоянд. Myшкилие, ки дар мавриди фаъолияти онхо аз кушиши махдуд гардонидани истиклолияти давлатхои алохида ахëнан ба мдан меояд ва боиси норозигии чомеахои алохида мегардад ин набудани асосхои эътирофшуда барои татбики амали мазкур аст. Ин дар навбати худ эхтимоли татбики «стандарти духела»-ро нисбати кишвари алохида бештар месозад. Айни хол ин масъалаест, ки чомеаи чахонй дар чустучуи халли он неруи аклонй ва амалияи сиëсии худро равона сохтааст. Дарëфти рохи халли масъалаи мазкур имконият медихад, ки дахолати созмонхои байналхалкй ба корхои сдасати дохилии ин ва ë он давлат заминаи хукукй пайдо намояд ва легетимй дониста шавад. Эчоди харчи зудтари ин асосхоро мушкилоте, ки имруз чомеаи байналхалкй бо он ру ба ру аст, талаб мекунад.

Tатбики номутавозини хусусияти бемахдуди истиклолияти сдасии давлатхои мустакил дар муносибатхои байналхалкй паëмади дигари манфиро низ ба дунбол дорад. Бештари давлатхои кудратманд бо истифода аз ин усул умдатан кушиши таъмини харчи бештари амнияти худро ба харч медиханд. Ин холат дар амалияи сдасии муосир «муаммои амниятй» ном гирифтааст ва мохияташ аз он иборат аст, ки таъмини харчи бештари амнияти як кишвар тахдиди амнияти кишвари дигарро здад мекунад. Аз

мадди назаp дyp каpдани заpypияти xаpчи бештаpи мyxокимаи паëмадxои чунин таpзи татбики истиклолияти сиёсии давлатxо минбаъд метавонад боиси болоpавии таxдидxои мyFpизонаи баъзе аз онxо нисбати якдигаp гаpдад.

Ин ва дигаp масоили матpаxгашта заpypияти пайваста даp заминаи вазъи таFЙиpëбандаи дунёи мyосиp мавpиди баxсy андешаpониxои назаpй каpоp додани дypнамою pавиши татбику xифзи истиклолияти давлатии кишваpамонpо пеш мегyзоpад. Яке аз амалxои мyассиpy самаpабахш даp pостои ин мyшкилотxо баpои таъмини суботи чомеаи имpyзаи точикистонй ба андешаи Шамолов А. ва Mаxмадов А. ин такя ба неpyи идеяи миллй мебошад. Даpчанд назаpи онxо вобаста ба он ки идеяи миллии точикистониён бояд чй гуна мyxтаво дошта бошад, аз xамдигаp фаpк мекунад, вале даp таъкиди неpyи чомеасозй доштани он баpои шаpоити имpyзаи инкишофи мамлакатамон мyxаккикони номбаpшyда мавкеи наздик доpанд. Лозим ба ëдоваpист, ки модели мазкypи pyшди ичтимоии Точикистон имpyз заминаи гyстypдаи назаpияпаpдозй пайдо намудааст [9, с. 16-114].

Mоделxои алтеpнативии идеали pyшди ичтимоии аз чониби ниxодxои чамъиятию сиёсии ба таpики легалй фаъолияткунандаи кишваpамон аз бисëp чиxат xадафи чустучуи pоxи xалли мyшкилотxои даp pаванди татбики модели pасмии pyшд ба миён омадаpо доpанд, вале баpои аксаpи ощо ба тавpи куллй эъмоpи давлати миллии pyи усули дунявият, конуният ва аpзишxои демокpатй каpоpдошта кобили кабул мебошад.

Даp pyëpyи моделxои зикpшyда инчунин андешаxои ба инкоpи на танxо мyндаpича, балки заpypияти умуман вучуд доштани ягон идеали инкишофи ичтимой даp xаëти чомеаи мyосиp пешниxод гаpдиданд, ки намунаи чолиби он ба Зоxидов О. тааллук доpад [7]. Ба андешаи y xеч ягон модели пешнщодшуда наметавонад ба сифати идеали pyшди итимоии Точикистон кабул каpда шавад, зеpо таpкиби ичтимоии чомеаи мазкyp хусусияти оштинопазиp даp самти таксим ва дастpасй ба захиpаxои инкишоф касб каpдааст, ки имконият намедщад гypyxxои даp зинаxои гуногуни табакабандии ичтимой каpоpдошта диду интизоpии бо xамдигаp наздик аз инкишофи минбаъдаи чомеа дошта бошанд. Аслан ташаккули чунин дидxо даp чомеашиносии мyосиp падидаи нав нест ва он иpтибот бо инкиpози диди аклгаpойй аз инкишофи xаëти чомеа ва умуман xадафгyзоpиxои инсон даp ин самт доpад. Тибки ин андеша чомеашиносй бояд камтаp ба чустучуи моделxои пpогpессии ичтимой машFyл шавад, вагаpна он аз OFyши yлгyxои оpмонгаpоëна халосй нахоxад ёфт. Вале алоpаFми ин андешаxо ЧOмеаxои мyосиp баp асаpи вусъати падидаи чаxонишавй xаpчи бештаp ба эxсосy ниёзи доштани моделxои гуногуни пешpафт py ба py мешаванд.

Даp давpаи xозиpаи инкишофи чомеаи Точикистон зyxypи идеалxои pyшди чомеа, ки ба аpзишxои динй такя менамоянд, бештаp меафзояд [11, с. 6-84]. Пешнщоди ин моделxо xам аз чониби ниxодxои динии легалй амалкунанда ва xам xаpакатy xизбxои Fайpилегалй сypат мегиpад ва аxëнан xадафи ощо зеpи савол гузоштани дypнамои модели дунявии таъмини суботи ичтимой даp Точикистон аст, ки баpои аксаpи онxо аввалияти манфиатxои миллй хос нест.

Даp pаванди пешниxоди идеалxои pyшди чомеа бо диди амалй, вале на xамеша бо такя аз таъмини асосxои назаpияпаpдозии гyстypдаю ба ташаккули чаxонбинии муайян pавонашyда, имpyз даp фаъолияти xокимияти сиёсии кишваp икдомxое сypат мегиpанд, ки аз тасаввypи идеалxои муайяни pyшди ичтимоии чомеа даp маpxилаи кунунй шаxодат медиxанд. Ин идеалxои pyшди ичтимоиpо шаpтан ба се Typyx чудо намудан намудан мумкин аст: ноил шудан ба xамкоpию гуфтугуи баpобаp бо кишваpxои минтака ба хотиpи pаxой аз хатаpxои ба мавчудияти xаëтии Точикистон ба сифати давлати миллй таxдидкyнанда; ба хотиpи таъмини адолати таъpихй ба мачpои табиии pyшди худй баpгаpдонидани чомеаи точик, ки баp асаpи дахолатxои беpyна аз заминаи аслияш канда шуда буд; афзалиятдщии баъзе масъалаxои глобалй (об, таxдиди ифpотгаpой, кочоки маводи мyхаддиp) баpои чалби таваччyxy пуштибонии кишваpxои абаpкyдpат аз татбики баpномаxои миллии инкишофи Точикистон.

Дар алока бо дидхои мазкур аз идеалхои рушди ичтимоии Точикистон хаминро таъкид кардан ба маврид аст, ки ин идеалхо умдатан аз умки хотираи таърихии мардум ва дарки зарурияти халли бетаъхири масъалахои имруз дар назди чомеа карордошта сарчашма мегиранд. Идеалхои мазкур дорои имконияти таъсири мусбат расонидан ба фаъолияти созандаи аъзои чомеа, ташаккули образи эхтимолию хосташавандаи инкишофи дарозмуддати чомеа дар онхо, мухайёсозии ангезаи мухиме барои таъмини суботи ичтимой ва фарохам овардани шароит барои хдлли максадноки масъалахои тараккиёти минбаъдаи мамлакат мебошанд. Бинобар хамин хам идеалхои дар боло зикршудаи рушди чамъиятии Точикистон дархури интизорихои доираи васеи аъзои чомеа мебошанд.

Адабиёт:

1. Бехманн Г. Современное общество: общество риска, информационное общество, общество знаний. - М., Логос, 2012.

2. Вебер М. Избранное. Образ общества. - М.: Юрист, 1994.

3. Гегель Энциклопедия философских наук. Часть третья. Философия духа. - М., 1956.

4. Гоббс Т. Избранное произведение. Т.2. - М.: «Мысль», 1964.

5. Гиёев Национальние интересы. - Душанбе, 1999.

6. Джин Л. Коэн, Эндрю Арато. Гражданское общество и политическая теория. - М.: «Весь мир», 2003.

7. Зохидов О. // Азия-Плюс. - 2014. - 12 декабря.

8. Ильенков Э. В. Философия и культура. - М., 1991.

9. Назарияи вахдат. Маърифати ичтимоии вахдати миллй: масъалахо, холат ва дурнамо. -Китоби Х1У, XVI. - Душанбе: Дониш, 2012.

10. Махмадов А. Идеяи миллй ва хикмати он дар бехсозии чомеа // Садои мардум. №32-33;

36-37, 18-21.03.2013.

11. Рахнамо А. Х,изби динй ва давлати дунявй. - Душанбе: Дониш, 2008.

12. Шамолов А. Миллатсозй ва идеяи миллй // Садои мардум. - № 17-19, 8-15.02. 2013.

13. Штомпка П. Доверие-основа общества. - М.: Логос, 2012.

14. Хабермас Ю. Философский дискурс о модерне. - М.: «Весь мир», 2003.

15. Эллиас Н. Общество индивидов. - М.: «Праксис», 2001.

СОВРЕМЕННЫЕ ИДЕАЛЫ ОБЩЕСТВЕННОГО РАЗВИТИЯ ТАДЖИКИСТАНА В КОНТЕКСТЕ СОЦИАЛЬНЫХ ИЗМЕНЕНИЙ

В статье рассматривается процесс выработки идеалов общественного развития Таджикистана на современном этапе ее развития. Авторы на основе анализа конкретных явлений общественной жизни показывают степень реалистичности существующих идеалов общественного развития Таджикистана свои видения проблемы. В статье утверждается, что диапозон существующих идеалов общественного развития простирается от описания явлений до моделирования ожидаемой действительности, что придает им общественную и научную эффективность.

Ключевые слова: идеалы общественного развития, общественное развития, гражданское общество, автономия личности, социальные изменения, трансформация, национальное государство, национальная идея, рациональность, общественное мнение.

MODERN IDEALS OF SOCIAL DEVELOPMENT OF TAJIKISTAN IN THE CONTEXT OF SOCIAL CHANGES In article process of development of ideals of social development of Tajikistan at the present stage of its development is considered. The author on the basis of the analysis of the concrete phenomena of a public life shows degree of realness of existing ideals of social development of Tajikistan and ыгает the visions of a problem. As article affirms, that диапозон existing ideals of social development it is stretched from the description of the phenomena before modelling of the expected validity that gives to them to public and scientific efficiency.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Key words: social development ideals, public developments, a civil society, an autonomy of the person, social changes, transformation, the national state, national idea, rationality, public opinion.

Сведения об авторах: Идиев Хайриддин Усмонович, доктор философских наук, профессор, Институт философии, политологии и права имени А. М. Баховаддинова Академии наук Республики Таджикистан, e-mail: khidiev@mail.ru

Турсунова Точинисо Саъдуллоевна, кандидат философских наук, доцент, Институт философии, политологии и права имени А. М. Баховаддинова Академии наук Республики Таджикистан, e-mail: khidiev@mail. ru

Information about the authors: Idiev Khairiddin Usmonovich, the doctor of philosophy science, professor, Institute of Philosophy, Political Sciences and Law named after A. M. Bahovaddinov of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan

Tursunova Tojiniso Sadulloevna, PhD of philosophy science, docent, Institute of Philosophy, Political Sciences and Law named after A. M. Bahovaddinov of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan

НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ПО ИЗУЧЕНИЮ ИСТОКОВ МУСУЛЬМАНСКОГО ПРАВОВОГО УЧЕНИЯ И ЕГО ФИЛОСОФИИ В СОЦИАЛЬНО-КУЛЬТУРНОМ

КОНТЕКСТЕ

Хамидов Б. А.

Таджикский государственный педагогический университет имени С. Айни

К концу VIII века правовые теории появились лишь в зачаточной форме, и они не были развиты до начала Х века, когда достигли окончательной стадии его формирования как интегрированная методология. Этот отрезок времени разделяем на несколько исторических периодов развития правового учения. Во-первых, это период деятельности самого пророка Мухаммада по формировании правовых норм для тогдашнего мусульманского общества, который в исторических и правовых источниках мусульманскими учеными называется 'аср-ус-са'ада (век счастья). Тем не менее, мы должны обратить внимание на два важные моменты в этой истории: прежде всего, до Мухаммеда, на Аравийском полуострове правовая система или политический заказ общества официально еще не были оформлены в письменном виде.

Законы большинства арабов-бедуинов состояли в изначальном состоянии и они известны нам в ограниченной степени, и по общему характеру, а не в деталях через доисламской и ранней исламской поэзии и сказках племен. Хотя нужно иметь в виду и то, что Мекка была торговым городом (правда, скромный) и имела коммерческие отношения с Южной Аравии, Византии Сирии и Ираком. Города Таиф и Медина были другими центрами междугородной торговли. Вполне вероятно, что эти и, возможно, другие города в Аравии обладали законами более высокого развития, чем у бедуинов. Действительно, правовая и политическая система, которая была известна, скажем в Йемене, буквально не имело хождение в областях Тихамы, Хиджаза, Неджда и других широких областей, которые составляют Аравийский полуостров. Сыновья пустыни были тогда, кочевниками, которые не имели вкус к оседлой жизни и не знали своего рода постоянства, кроме вечного движения в поисках пастбищ и удовлетворения прихоти момента. В пустыне, жизнь и порядок были приурочены к племенам, а не к государству. Этот порядок образовался на базе племенных обычаев, в которых были закреплены коллективная психология и культовые действия, но они относятся к одним из источников права. Эту мысль подтверждается следующим тезисом, что «под проблемой происхождения права понимают выявление источников права. В современной науке считается доказанным, что существует три источника права: обычай, юридический прецедент и нормативный акт. Некоторые авторы в качестве самостоятельного источника рассматривают и религию... Обычаи выполняли роль социальных норм, способствовали формированию устойчивого мировоззрения людей, регулировали трудовую деятельность, бытовые и семейные отношения. В их основе часто лежали моральные и религиозные представления, объективировались

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.