CC BY
3планеты употребляет около 7-8 млрд. тонн воды. Ученые уверены, что при рациональном использовании водные ресурсы неисчерпаемы.
Ключевые слова: водные ресурсы, водная дипломатия, Центральная Азия, конфликты, национальный интерес.
WATER RESOURCES AS AFACTOR OF INTERNATIONAL RELATIONS IN CENTRAL ASIA IN THE LATE TWENTIETH CENTURY
The paper highlights the inter-state relations of the Central Asian countries on water resources, after gaining their national independence as a result of the dissolution of the USSR. The article considers the first torture of the regulatory base, the first conflicts and disagreements on an inter-regional water policy between Central Asian countries. Water is the source of life and the second important substance after oxygen for the human body. Every day the population of our planet consumes about 7-8 billion tons of water. Scientists believe that the rational use of water resources are inexhaustible.
Key words: water resources, water diplomacy, Central Asia, conflicts, national interest.
Сведения об авторе:
Шукуров Сино Муртазоевич - ведущий специалист Центра стратегических исследований при Президенте Республики Таджикистан. E-mail: sino. shukurov@gmail. com, тел: +992935272220.
About author:
Shukurov Sino Murtazoevich - Leading Specialist, Center for Strategic Research under the President of Tajikistan. E-mail: sino. shukurov@gmail. com, ph: +992935272220.
ШАРОИТХ,ОИ ТАЪРИХЙ-СИЁСИИ ТАШАККУЛЁБИИ ДАВЛАТИ СО^ИБИСТЩЛОЛИ ТО^ИК
Шерматов Б. Г.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Истиклолияти Точикистон натичаи талошхо чандинасраи мардуми точик барои сохибдавлатй, сохибихтиёрй ва ворисй намудани фархангу таърихи худ мебошад. Заминахои ичтимоию таърихии ташаккулёбии давлати мустакили точикон бахри пойдор нигох доштани анъанахои давлатдорй дар хотираи таърихии миллат мусоидат намуда, бо фарохам омадани шароити мусоиди таърихй бахри аз нав эхё намудани он мусоидат намуд.
Шароити ба миёномадаи сиёсй дар аввали солхои 90-ум дар назди чомеа масъалаи мухим вобаста хусусияти давлати мустакили миллиро пеш гузошта буд. Ин бахси сиёсие буд, ки чанбахои ичтимой, фархангй, сиёсй ва геополитикй низ дошт. Зеро фурупошии Иттиходи Шуравй ва тахаввулоти фарогири бавучудомада фазои геополитикии чахонро ба пуррагй тагйир дода, вазъияти Точикистонро хамчун кишвари дар чоррохаи тамаддунхо чойгирбуда мушкил гардонид. Вобаста ба вазъи сиёсии хамонвакта Олимов К. менависад, ки "дар солхои бозсозй ва ошкорбаёнии горбачевй ба асосхои ахлокии давлатдорй зарбаи шадид зада шуд. Яъне, якбора, бе омодагии чиддй ба тахдввулоти эволютсионии демократй, беобру кардани рохбарони хизбию давлатй ва макомоти гуногуни дигар дар муассисаю идорахо огоз ёфт, ки ба ин кор худи макомоти олии Х,изби коммуниста Иттиходи Шуравй хавасманд мегардонданд. Ба назар мерасид, ки худи Горбачев М. С. истеъдод ва тавоноии идора кардани хазб ва давлатро надошт, бозичае дар дасти "идеологи" бозсозй Яковлев А. Н. буд"[1, с. 20]
Мавкеи геополитикии кишвари мо, ки минтакаи бархурди манфиатхои абаркудратхо низ махсуб меёфт, ташаккул ва рушди минбаъдаи давлати мустакилро мушкил мегардонид. Вокеияти таърихй далели он аст, ки солхои аввали сохибистиклолй бо сабаби азбайнравии фазои ягонаи идеологй, ба вучуд омадани холигии гоявию сиёсй, паст будани сатхи шуури сиёсию маърифати сиёсии мардум ва то
ба охиp дypyст даpк накаpдани конyниятxои маpxилаи навини pyшди кишваp маpдyми точик ба хатаpи амики аз даст додани давлатдоpии миллии худ py ба py гашта бyданд.
Пайдоиши нобоваpии ичтимой даp чомеа метавонад pобитаxои yстyвоpy ташаккyлёфтаpо даp байни маpдyм аз байн баpад, ки натичаи он маxз паpешонии чомеа мегаpдад. Вобаста ба ин Сафаpов С. ^айд мекунад, ки "тайёp набудани элитаи сиёсй баpои FOяxои олии демокpатй, фаpxанги пасти сиёсию xyкyкии аксаpияти маpдyм, набудани пешвоёни миллй, набудани дypнамои pyшди миллй, надоштани зиёиёни миллй, саpфаxм наpафтан ба бозиxои давлатxои абаpкyдpат" вазъи сиёсиpо печидатаp мегаpдонид. [2, с. 162] Чунин xолати бyxpонии баpои xастии давлатдоpии миллй хатаpнок даp маpxилаи аввали соxибистиклолй ба вучуд омада буд. Mаxз даp чунин шаpоит баpгyзоp гаpдидани ичлосияи ХУ1 Шypои Олии Ч,yмxypии Точикистон даp таFЙиpпазиpии тамоми системаи сиёсй накши муайянкунанда бозид.
Ичлосияи XVI даp замони зyxypоти бесаpyсомониxо баpпо гашта, масъyлиятpо баxpи ба даст гиpифтани идоpакyнии pаванди сиёсии бенщоят мушкилу пypхатаp ва танзими авзои бенщоят мушкили ичтимоию сиёсй ба души худ гиpифт. Албатта, даp маpxилае, ки кyдpатxои гуногун зеpи таъсиpи кyвваxои дохилию хоpичй издщоми маpдyмpо ба кyчаxо баpоваpда, ба мукобили якдигаp шypонида буданд, на xаp макомот чунин масъулияти таъpихию такдиpсозpо ба yxда гиpифта метавонист. Ш^ои Олии кишваp xамчyн нщоди конyнгyзоpи чомеа даp мyшкилтаpин вазъият ба xимояи Конститутсия ва xалли масоили такдиpсози халк баpхост. [3.]
Аxамияти таъpихии ин ичлосияpо мyxаккикон эътиpоф намуда, кайд мекунанд, ки ин зyxypоти сиёсй вокеан xам гаpдиши бyзypгpо даp pавандxои сиёсй ба вучуд оваpда, масиpи pyшди минбаъдаи осоиштаpо заминагyзоp гашт. Чуноне, ки файласуфи точик Хидиpзода М. У. кайд мекунад, «стpатегияи нахустини мукаммал ин баpоваpдани кишваp аз чанги шаxpвандй, ки ба pешакан намудани зyxypоти зypоваpй ва хушунату кyштоp, pyxияи ноумедй, нобоваpй ба xокимият, паpокандагии FOявй, бадбинй, бозгаpдонидани гypезагони ичбоpй, куллан таFЙиp додани имичи давлат даp аpсаи байналмилалй асос ёфта буд, самаpанокии хyдpо собит намуда, нишон дод, ки баpои муваффак гаштан даp самтxои дигаp, пеш аз xама, pаxой аз бyxpони сиёсй заpyp мебошад. Ин аст, ки xамчyн нишондщандаи pyшди yстyвоp суботи сиёсй кабул гашта, даp заминаи он таxкими мyносибатxои созанда ва пешpафти иктисодй имконпазиp мегаpдад. Ин стpатегия муносибати комилан нави сиёсиpо, ки ба созиш ва гyзаштxо асос ёфта, пpинсипи xалкyнанда даp он таxаммyлпазиpй ва фаpxанги баланди сиёсй буд, ба чомеа мyаppифй намуда, о^ео^^ои мавчудаи сиёсиpо вобаста ба мyносибатxои xокимият ва идоpакyнй даpxам зад. Яъне ин талаботи чомеа, ки даp xамон вакту xамон макон татбики он заpyp ва ногyзиp буд, аз чониби саpваpи сиёсй ба хубй даpк каpда шуда, механизми татбики он самаpанок фаъолият намуд»[4, с. 11]
Заминаxои таъpихй ва сиёсии ташаккулёбии давлатдоpии мустакили точиконpо таxлил намуда, метавон ин масиpи пypпечyтобpо ба маpxилаxои зеpин чудо намуд:
- маpxилаи аввал аз сентябpи соли 1991 OFOЗ ёфта, то моxи ноябpи соли 1992 то баpгyзоpии Ичлосияи ХУ1 Шypои Олии Ч,yмxypии Точикистон идома ёфт. Ин маpxила маpxилаи муташаничи сиёсй, кашмакашxои гypyxй, xизбй ва маxалгаpой буд. Фалачи XOкимияти сиёсй, ки даp натичаи таxpики кyвваxои беpyна ва амали хоинонаи кyвваxои дохилй ба вучуд омада буд, боиси хyнpезй, катлу кyштоp ва даp мачмуъ аз байн pафтани xама гуна аpзишxои вобаста ба эxтиpоми конуният ва таpтиботи xy^^ гашта буд. Даp низоми давлатдоpй, ба чузъ аз макоми конyнгyзоp, ягон ниxоди дигаp фаъолият намекаpд ва ё фаъолияти конунии O^OpO чомеа эътиpоф намекаpд. Даp натича бyxpони шадиди xокимият ба вучуд омада, кишваppо хатаpи чиддии паpокандагй таxдид мекаpд. [5, с. 62]
- маpxилаи дуюм солxои 1992-1993-pO даp баp гиpифта, маpxилаи пойдоp намудани XOкимияти конунй, бакоpандозии механизмxои xокимияти сиёсй, ташаккули мyносибатxои нави ичтимой даp pобита ба xокимият ва идоpакyнй маxсyб меёбад. Илм собит намудааст, ки стратегияи тагйири вазъият максади дигаpгyниxоpо даp сохтоp ва фаpxанг даp баp гиpифта, бояд yсyлxои ба даст оваpдани ин дигаpгyниxоpо низ таъмин
намояд. [б, с. 47] Тамаpкyз намyдани диккат ба масъалаxои асосй даp вазъиятxои бyxpонй ба мушкилй даст медщад. Зеpо вазъи зyдтаFЙиpёбанда таxлилy хyлосабаpоpиpо мушкил гаpдонида, баxpи баxодиxии бошyypона халал меpасонад. Mаxз аз xамин сабаб омузиши вазъ мyxим бyда, такозо менамояд, ки даp ин доиpа xyдyдxои сохтоpй ва замонй мyайян каpда шаванд;
- маpxилаи сеюм солxои 1994-1995-pо даp баp гиpифта, ба ин маpxила заминагyзоpии асосxои демокpатию xyкyкбyнёдй ва дунявияти давлат, OFOЗи баъзе ислоxотxои сиёсй ва таxкими минбаъдаи pyшди соxибистиклолй хос мебошад. Даp ин маpxила pаванди гуфтушуниди байни точикон мунтазам yстyвоp гаpдида, фаъолияти давлат даp самти yстyвоpгаpдонии аpтиш, пешбаpии ислоxоти иктисодию ичтимой ва фаpxангй, бозгашти гypезагон кадамxои чиддй гузошт. Даp ин маpxила шаклгиpии yсyлxои нави идоpакyнйбо даpназаpдошти хyсyсиятxои маpxилаи нав заpyp буд. Зеpо бyxpони xокимияти сиёсй нокобилии хyдpо вобаста ба масъалаxои идоpакyнии самаpанок, аз байн pафтани низом ва назоpат даp ичpои yxдадоpиxои конунй, эътиpоф нагаpдидан аз чониби аxолй, таъмин каpда натавонистани волоияти xyкyк ва амнияти шаxpвандон тачассум ёфта, чомеаpо ба ваpтаи ногyзиpи xалокат наздик каpда буд. Чуноне, ки Фукуяма Ф. кайд мекунад, «идоpакyнии нодypyсти давлат пpинсипи соxибистиклолиpо вайpон мекунад»[7, с. 1б3]. Аз xамин сабаб xам, маpxилаи нав коpкаpди pоxхои нави таxияи фаъолиятpо такозо менамуд;
Mаpxилаи чоpyм аз охиpи соли 1996 OFOЗ шуда, то июни соли 1997 идома ёфта, бо имзои Созишномаи умумии истикpоpи сyлx ва pизоияти миллй ба анчом меpасад. 21 июни соли 1997 пpезиденти Ч,yмxypии Точикистон Эмомалй Раxмон, pоxбаpи Иттиxоди неpyxои оппозитсионй с. А. Hypï ва намояндаи махсуси Котиби Генеpалии СММ Геpд Mеppем даp Маскав ба ин Созишнома имзо гузоштанд. Мазмуни асосии xyччати мазкyp хотима гузоштан ба чанги баpодаpкyш даp Точикистон, OFOЗи маpxилаи ичpои созишxои пештаp ба даст омада, бахшиши гyноxи xамдигаp, авф, баpгаpдонидани гypезагон, гyзаpонидани интихоботxои шаффофу демопата ва баpкаpоp намудани иктисодиёти касодшуда буд.
Имзои Созишномаи мазкyp собит намуд, ки сyлx ва ваxдати миллй баpои тамоми точикистониён аpзиши бемисл буда, баxpи таxкими он xама даp якчоягй, новобаста ба манфиатxои гypyxию xизбй бояд вазифадоp бошад. [S, с. 5].
Mаpxилабандии пешниxодшyда аз диди муддати фаpогиpй мумкин аст боиси кабул нагаpдидани он аз чониби баъзе коpшиносон гаpдад. Вале масъала саpи он аст, ки ин мyддатxои кyтоxи таъpихй тавонистаанд бо аxамияти сиёсии худ баpои давлати соxибистиклол, паси саp намудани таxдидy хатаpxо ва pOx ба суйи мустакилияти комил пеш гиpифтани Точикистон аxамияти калон доpанд. Масалан, маpxилаи якум, ки xамагй як солpо даp баp мегиpад, бо шинохт ва эътиpофи байналмилалии Точикистон вобаста мебошад. 2 маpти соли соли 1992 pасман ба аъзогии СММ пазиpyфта шуд. Ин вазъи xyкyкй ба кишваpи мо имконият медод xамчyн давлати соxибистиклол аз тамомияти аpзй ва манфиатxои сиёсию иктисодии худ мустакилона дифоъ намояд, бо давлатxои дигаp шаpтномаxо даp ин самт бандад ва xамкоpиxоpо ба pOx монад. Дамин буд, ки 15 майи соли 1992 Созишнома даp боpаи амнияти дастачамъиpо ба имзо pасонид, ки xадафи он таъмини амнияти дастачамъи даp фазои чадиди Иттиxоди давлатxои мустакил буд.
Хусусияти ин маpxила xамчyнин даp он буд, ки чаpаёни тезутунди pавандxои сиёсй онxоpо даp муддати ^tox аз мyбоpизаxои осоиштаи сиёсй ба задyхypдxои шадид мубаддал гаpдонида, хусусияти зypоваpона, идоpанашавандагй ва беxокимиятй вазъpо боз xам печидатаp мегаpдонид. Myбоpиза баpои xокимият, ки бо pоxи Fайpиконститyтсионй ва зypоваpй сypат гиpифта, xизбy xаpакатxои сиёсии даp ин pOx бyдаpо ба мачpои нодypyсти мyбоpизаxо бypда буд.
Таxлили хyсyсиятxои зикpнамyдаи маpxилаxои ташаккули давлатдоpии нави миллй нишон медщад, ки даp натичаи татбики стpатегияи муваффаки таpxpезигаpдидаи pоxбаpияти нави давлат pOxpO ба суйи таxкими минбаъдаи чомеаи демо^атию дунявй
ва xyкyкбyнёд кушода, баxpи xалли масъалаxои даp ин самт чой дошта заминаи мyсоидpо фаpоxам оваpд.
6 ноябpи соли 2004 кабул гаpдидани Конститутсияи Ч,yмxypии Точикистон xамчyн кадами yстyвоp даp самти муайян намудани афзалиятxои сиёсй маънидод гаpдида, ифодагаpи xадафxои давлати соxибистиклоли миллй баpомад мекаpд. Яке аз мyкаppаpоти меxваpй, ки инъикоси хyдpо даp матни Конститутсия ёфтааст, ин мyкаppаp намудани "Точикистон xамчyн давлати соxибистиклол, демо^атй, xyкyкбyнёд ва ягона" мебошад. [9 С. 28]
Истифодаи мафxyми дунявият даp маpxилаи зикpгаpдида, яке аз пpинсипxои мyxиме маxсyб меёфт, ки даp атpофи он баxсxои сиёсй ва мyбоpизаxо сypат гиpифта сypат гиpифта буданд. Ин мyкаppаpот даp сатxи Конститутсия ин мyхолифатpо баpтаpаф намуд. Вале ин маънои онpо надошт, ки таpFиби идеяи дунявият заpypат надошта бошад. Баpъакс, фаъолияти васеъ ва гyстypдаи идеологию маънавй бояд пойдоpии ин пpинсипpо xамpоxй меpибаи таъpихй нишон мекаpд, то ин, ки масиpи минбаъдаи xамкоpии давлат ва иттиxодияxои динй дакик муайян бошад.
Тачpибаи таъpихй нишод медщад, ки даp давоми 70 соли шypавй сиёсати секyляpй амалй гашта, FOяxои атеизм фаpогиpи сатxхои гуногуни чомеа гашта буд. Баъд аз OFOЗи бозсозй дини ислом ба яке аз омилxои мyxими xаёти сиёсй даp кишваpxои пасошypавии мусулмоннишин гашт. Ба баpхам додани як ^TOp ниxодxои динй нигоx накаpда, даp Осиёи Mаpказй xанyз xам сохтоpxои ичтимоие низ мавчуд буданд, ки анъанаxои маxаллию кавмиpо нигоx медоштанд. Тачpибаи 70-сола нишон дод, ки даp замони pежими коммунистй, ки ислом даp ин давpа на танxо зинда монд, балки имкониятxои yстyвоp нигоxдоpии хyдpо даp шаклу намyдxои сохтоpxои ичтимой нигоx дошта, бо фаpоxам омадани шаpоити мусоид даp шакли баpои технологxои замони бозсозй заpypй хyдpо мyаppифй намуданд.
Даp шаpоити таFЙиpпазиpии системаи сиёсй даp Точикистон таxаввyлоти чиддй даp самти муносибат ба дин ва мавкеи он даp чомеа ба миён омад. Таxлили вазъи солxои аввали соxибистиклолй нишон медщад, ки ислом на тащо xамчyн дин, ки чанбаxои эътикодй доpад, балки xамчyн сиёсат ба xаёти ичтимоию сиёсии кишваp таъсиppасон гаpдид. Ба акидаи Хаким Абдyллоxи Рахнамо "чомеаи Шypавй бо пайгиpии фоpмyллаи "чудогии дин аз давлат" ва аз байн бypдани дин xамчyн шyypи pасмии чамъиятй, шеваи махсуси идоpакyнии сиёсии динpо амалй сохта, пайванди динpо бо давлату сиёсат ба xадди мутлак pасонид. Хдмин, ки сиёсат динpо аз давлат чудо нигоx медошт, даp асл баpои y чойгаx таъин мекаpд ва онpо чузъи таpкибии худ месохт"[10, с. 19] Олимов К. бошад менависад, ки "бyxpони фаpxанги Fаpбй, ки даp вакташ Освалд Шпенглеp онpо омили "Fypyби Авpyпо" медонист, даp никоби демо^атия даp Точикистон зyxyp мекаpд. Аз таpафи дигаp аз чониби баъзе кишваpxои Шаpк, махсусан давлатxои исломй кушиши экспоpти инкилоби исломй як вокеияти pеалй гаpдида, ба саpнагyн каpдани XOкимияти дунявй ва истикpоpи низоми теокpатй боваpашонpо xаp чи бештаp мегаpдонд"[l1, с. 20] аз гyфтаxои боло баpмеояд, ки даp шаpоити шадидшавии бyxpони ичтимой одамон боваpиpо ба xокимияти сиёсй аз даст медщанд. Даp натича омилxои таъсиppасон, ки хусусияти эътикодй ва эътимодбахшй доpанд ба назаpфиpебии сиёсй гузашта, хyдpо xамчyн начотдиxандаи асосй мyаppифй намуда, даp саpчамъ ва pоxнамой намудани чомеа муваффак мегаpданд. Вобаста ба вокеияти xамонвактаи Точикистон месазад кайд намоем, ки даp xакикат xам омили исломй xамчyн василаи таъсиppасон ва мyттаxидкyнандаи кишpxои доpои мафкypаи пасти сиёсй ва динй гашт.
Омили исломй, ки имpyз xам даp боpаи накш ва таъсиpи он васеъ мyбоxисаxо мегyзаpанд, василаи ба даст оваpдани максадxои гypyxxои муаяйни геополитикй буда, вазъ даp ин самт имpyз xам аз аввали солxои 90-ум дида печидатаp аст.
Лозим ба ёдоваpист, ки яке аз мyваффакиятxои асосй ва калидии ба дастомада даp давpаи таxлилй ин ташаккули низоми нави давлатдоpй ва мyносибатxои xокимият даp кишваp буд. Ин низом бо баpгyзоpии интихоботи пpезидентии соли 1994 ва pаъйпypсии умумихалкй оид ба кабули Конститутсияи Ч,yмxypии Точикистон алокаманд буд. Кдбули Конститутсия ва танзими нави мyносибатxои чамъиятй ифодагаpи максад ва маpоми чомеа даp давpаи нави таъpихй буд, ки талаб мекаpд то pавандxои минбаъдаи pyшди чомеа маxз ба конун ва конуният такя намоянд.
Накш ва макоми Конститyтсияpо даp ташаккул ва pyшди давлати демокpатию xyкyкбyнёд кайд намуда, Пpезиденти мамлакат, мyxтаpам Э. Раxмон менависад, ки " сохтоpи давлатии мо даp Конститутсияи мо муайян шудааст, ки баpои он аксаpияти мутлаки xамватанони мо pаъй додаанд. Бигyзоp xамаи сокинони кишваp донанд, ки мо коммунизм ё Ч,yмxypии исломй бунёд намекунем. Мо бо pоxи оддй, даp асоси бозоpи озоди иктисодй, бе ягон идеологияи мачбypан ба маpдyм боpкаpдашyда давлати демокpатй, xyкyкбyнёд ва дунявие месозем, ки xаp як xамватани мо хyдpо озоду хушбахт даp он эxсос намояд. Ин интихоби мо yстyвоpона аст ва ба хоxишy талаботи миллионxо нафаp сокинони кишваp чавобгу мебошад"[12, с. 35].
Mаxз даp xамин замина даp кишваp ба самти чомеаи xyкyкбyнёдy дунявй pOx гиpифта шуда, кyшишxо баxpи таъмини пpинсипи конститутсионй даp боpаи аpзиши олй доштани инсон, xyкyк ва манфиатxои амалй гаpдида истодаанд. Акида, эътикод, мансубияти чинсй, ичтимой ва миллию мазxабй даp ин pOx наметавонанд монеа шаванд. Ин усули танзими мyносибатxои ичтимой баxpи таxкими заминаxои маънавию ахлокй низ заминагyзоp гаштанд, ки даp шаpоити баъдинизой он омили мyxим баxpи таъмини боваpию эътимод даp чомеаи паpешонгашта маxсyб меёфт.
Хусусияти дигаpи фаpккyнандаи pаванди ташаккулёбии давлати соxибистиклоли миллй даp он буд, ки ин xама мушкилщои сиёсию ичтимой даp pаванди давлатсозй муваффакона паси саp каpда шуда, баxpи ташаккулёбии мафкypа ва чаxонбинии нави давлатсозй заминагyзоp гаpдиданд. Качфаxмиxо ва назаpфиpебиxои сиёсие, ки бо истифода аз
сатxи фаpxанги пасти сиёсии маpдyм баp саpи чомеа сахтиxои зиёдеpо 6op намуда буданд, боpи дигаp собит намуданд, ки ба шикаст дyчоp шуданд. Шикасти онxо ин ба xам омадани чомеа буд, ки xолатxои бyxpонии чомеаpо муташаккилона паси саp намуда, даp pаванди худсозии давлати чавони миллй yстyвоpона пеш меpафт.
Даp ин pаванд ташаккули сохтоpи нави давлат, ки идоpакyнии онpо даp асоси тачзия xокимият ба конyнгyзоpй, ичpоия ва судй амалй мекунад, заминаи боэътимоди yстyвоpии давлати миллй буда, таъсиси паpлyмони дупалатагй даp ин pаванд нишонаи амики таFЙиpпазиpии xокимияти сиёсй вобаста ба маpxила ва талаботxои муайяни чомеа мебошад.
Дамчуни манбаи xокимият эътиpоф гаpдидани халк аломати мyxими демо^атия ба Xисоб pафта, вобаста ба ин Конститутсияи кишваp эълон медоpад, ки "Халк баёнгаpи соxибистиклолй ва саpчашмаи ягонаи xокимияти давлатй буда, онpо бевосита ва ё ба воситаи вакилони худ амалй мегаpдонад. "[13, с. 5]
Масъалаи дигаpе, ки боиси нофаxмиxо даp ташаккули мyносибатxои сиёсй даp pаванди истиклолxоxй гашта буд, ин масъалаи муносибати давлат ба дин буд. Дунявият ва давлати исломй масъалаxое буданд, ки даp маpxилаи аввали истиклолият боиси саp задани нофаxмиxо гашта буданд. Хамчун омили ихтилофангез ин масъала даp Ичлосияи ХУ1 xалли вокеии хyдpо ёфт ва минбаъд даp Конститутсия даpч гашта, баxpи муайян намудани самти pyшди давлатдоpй накши вокей бозид. Вобаста ба масъалаи мазкyp, Олимов К. кайд менамояд, ки '^p маpxилаи xозиpа муколамаи байни ЧOнибдоpони чаxонбиниxои "динй-дунявй" на ба баppасии масъалаxои сиpф динй ва ба мушкилоти ичтимой pобитаи бевосита надошта, балки ба пайдо каpдани нyктаxои умдае бояд pавона шавад, ки заминаи xамкоpиpо бо якдигаp ба хотиpи эчоди оpомию осудагй даp чомеа yстyвоp менамоянд"[14, с. 25]. Mаxз аз xамин сабаб, даp маpxилаxои аввали соxибистиклолй ва баъди имзои Созишномаи умумии истикpоpи сyлx ва ваxдати миллй давлат стpатегияи нави муносибат ба динpо амалй намуд, ки даp заминаи он имконияти фаъолияти озоди xизби хусусияти динидошта ба миён омад. Вокеияти минбаъдаи pyшди чомеа нишон медиxад, ки ин мyносибатxо даp натичаи манфиатхоxй, Fаpазчyйи ва ба бозиxои геполитикй аз нав кашида шудани ДНИТ боиси поймол гаpдидани меъёpxои конститутсионй ва даp ин замина мамнуъ эълон каpдани он, xамчyн xизби хусусияти экстpемистй ва теppоpистй дошта гашт.
Таxлили гyзаpонидашyда нишон медиxад, ки заминаxои ичтимоию сиёсй ва ичтимоию таъpихии ташаккулёбии давлати соxибистиклоли точикон нишонаи амики давлатдоpии точикон даp замони гузашта буда, эxёи он даp замони нав натичаи
мавчудияти рухи истиклолхохй дар зехн ва тафаккури мардум мебошад. Дамин тавр, метавон хулоса кард, ки:
- тахлилхо нишон доданд, ки яке аз омилхои мухим дар самти ташаккули давлати навини точикон ин мавчудияти тачрибаи таърихии идоракунй буд, ки новобаста ба мархилахои аз даст додани давлатдорй ва салтанати мустакил, точикон дар пешбурди кори давлатдорй дар низомхои давлатдории бегонагон низ иштироки фаъолона доштанд;
- мархилаи Шуравй дар таърихи миллати точик ахамияти калон дошта, бахри ташаккул ёфтани марзию худудии имруза, шинохт ва ифтихори миллй, нигох доштани хуввияти худ дар оилаи калони шуравихо мусоидат намуд;
- давлатдории навини точикон дастоварди бузурги миллати точик дар мархилаи нави таърихй махсуб ёфта, заминаи он дар дар тули таърихи тулонй гузошта шуда буд, ки бо фаро расидани шароити мусоиди сиёсй амалй гашт.
АДАБИЁТ
1. Олимов К. роххои маъкул ва вокеии амалисозии чорабинихо чихати эчоди боварй //Муколама бо рохи амал:тачрибаи точикон. / ЗеритахририСатторзода А. Душанбе, 2009. - С. 20.
2. Сафаров С. С. Тахдидхои дохилй ба истиклолияти давлати Точикистон. // Традиции и процессы демократизации в Таджикистане. Т. 3. Душанбе, 2013. С. 162
3. Хидирова М. У. Ичлосияи XVI ва тахкими пояхои давлатдории миллй // «садои мардум», 15 ноябри соли 2007, № 125 (2212)
4. Хидирзода М. У. Истиклолият ва стратегияхои муваффак. Душанбе, 2017. - С. 11.
5. Хидирзода М. У. Накши ичлосияи XVI дар тагйирпазирии муносибатхои ичтимой. /Паёми Донишгохи давлатии Кургонтеппа ба номи Н. Хисрав. № 1/3(47). Кургонтеппа, 2017. С. 62.
6. Мастенбрук У. Управление конфликтными ситуациями и развитие организации: Пер. с англ. М., 1996. С. 47
7. Фукуяма Ф. Сильное государство. М., 2006. с. 163.
8. Конституция Республики Таджикистан. Душанбе. 1994. - С. 28.
9. Абдуллохи Рахнамо. Х,изби динй ва давлати дунявй. Душанбе, 2008. С. 19
10. Эмомали Рахмон. Молодежь - будущее суверенного Таджикистана. / Выступление на встрече с представителями молодёжи 23 мая 1997 года/. Душанбе, 1997. - С. 35.
11. Конститутсияи Ч,умхурии Точикистон. Душанбе, 2016. С. 5
12. Олимов К. роххои маъкул ва вокеии амалисозии чорабинихо чихати эчоди боварй //Муколама бо рохи амал:тачрибаи точикон. / ЗеритахририСатторзода А. Душанбе, 2009. С. 25.
ИСТОРИКО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ ФОРМИРОВАНИЯ САМОСТОЯТЕЛЬНОЙ ТАДЖИКСКОЙ ГОСУДАРСТВЕННОСТИ
Данная статья посвящается изучению историко-политических условий формирования самостоятельной таджикской государственности. В ней анализируются особенности внутренних и внешних, объективных и субъективных факторов, а также оценивается их влияние на развитие данного процесса. Периодизация каждого этапа формирования самостоятельного государства свидетельствует о том, что историко-политические условия вкупе со стремление народа к самостоятельности создали условия для развития нового таджикского государства.
Ключевые слова: Таджикистан, независимость, конститутция, национальное государство, соглашение, политическая система, сессия.
HISTORICAL AND POLITICAL CONDITIONS OF FORMATION TAJIK
INDEPENDENT STATE
Historical and political conditions of formation Tajik independent state are reviewed in this article. The characteristics of internal and foreign, subjective and objective factors are analysed in the article. Also the influence of them on the development of this process is appreciated. The periodization of each stage of formation independent state witnesses that historical and political conditions together with people aspirations for independence created conditions for the development of new Tajik state.
Key words: Tajikistan, independence, constitution, national state, agreement, political system, session.
