Научная статья на тему 'СОВЕТ ҲУКУМАТИ АМАЛГА ОШИРГАН ЖАМОАЛАШТИРИШ СИЁСАТИНИНГ ЖИЗЗАХ ИЖТИМОИЙ ҲАЁТИГА ТАЪСИРИ ХУСУСИДА'

СОВЕТ ҲУКУМАТИ АМАЛГА ОШИРГАН ЖАМОАЛАШТИРИШ СИЁСАТИНИНГ ЖИЗЗАХ ИЖТИМОИЙ ҲАЁТИГА ТАЪСИРИ ХУСУСИДА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

177
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Совет ҳукумати / “қулоқ” / “халқ душмани” / “социалистик инсонпарварлик” / қатағон / Зомин / колхоз / совхоз / истиқлол / government of Sovet / khulokh / kholxoz / sovxoz / prohibition / independence / Zamin

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Акбар Мажидов, Анвар Мажидов

Мазкур маколада Совет ҳукумати томонидан олиб борилган жамоалаштириш сиѐсатининг Жиззах ижтимоий ҳаѐтига салбий таъсири хусусидаги муаллифнинг фикр-мулоҳазалари баѐн қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ON THE IMPACT OF THE COLLECTIVE POLICY IMPLEMENTED BY THE SOVIET GOVERNMENT ON THE SOCIAL LIFE OF JIZZAKH

Author in this article expressed the policy of society which the government of Sovet made effected negative the social life of Jizzakh.

Текст научной работы на тему «СОВЕТ ҲУКУМАТИ АМАЛГА ОШИРГАН ЖАМОАЛАШТИРИШ СИЁСАТИНИНГ ЖИЗЗАХ ИЖТИМОИЙ ҲАЁТИГА ТАЪСИРИ ХУСУСИДА»

СОВЕТ ХУКУМАТИ АМАЛГА ОШИРГАН ЖАМОАЛАШТИРИШ

СИЁСАТИНИНГ ЖИЗЗАХ ИЖТИМОИЙ ХАЁТИГА ТАЪСИРИ

ХУСУСИДА

Акбар Мажидов

Жиззах давлат педагогика институти укитувчиси

Анвар Мажидов

Жиззах давлат педагогика институти укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада Совет хукумати томонидан олиб борилган жамоалаштириш сиёсатининг Жиззах ижтимоий хаётига салбий таъсири хусусидаги муаллифнинг фикр-мулохазалари баён килинган.

Калит сузлар: Совет хукумати, "кулок", "халк душмани", "социалистик инсонпарварлик", катагон, Зомин, колхоз, совхоз, истиклол.

ON THE IMPACT OF THE COLLECTIVE POLICY IMPLEMENTED BY THE SOVIET GOVERNMENT ON THE SOCIAL LIFE OF JIZZAKH

Akbar Majidov

Teacher of Jizzakh State Pedagogical Institute

Anvar Majidov

Teacher of Jizzakh State Pedagogical Institute

ABSTRACT

Author in this article expressed the policy of society which the government of Sovet made effected negative the social life of Jizzakh.

Keywords: government of Sovet, khulokh, kholxoz, sovxoz, prohibition, independence, Zamin.

КИРИШ

Узбекистоннинг истиклолга эришиши ва миллий мустакилликни мустахкамлаш йулидаги утаётган йигирма туккиз йил мобайнидаги ижтимоий -иктисодий, сиёсий жараёндаги харакатлар республика ахолисининг рухий

хамда яратувчилик куч-кувватини кутарди, уларни якин ва узок утмишни, хаётнинг хамма сохаларидаги тараккиёт учун интеллектуал, ижодий потенциалини англашга ундади. Бу эса биринчи навбатда утмиш тарихий хотираларин тиклаш ёрдамида хозирги даврни, ижтимоий-иктисодий хаётдаги содир булаётган жараёнларни чукур англаб етишни такозо килади.

Мустакиллик йилларида тарих фанимизда хам том маънода инкилобий узгаришлар юз бериб, неча йиллар давомида бузиб талкин этилган ёки яшириб келинган тарихий вокеаларни холислик, тарихийлик, хакконийлик тамойиллари асосида тадкик килишга киришилди. Хусусан, Узбекистон Республикаси Биринчи Президенти И.А.Каримовнинг "Тарихий хотирасиз келажак йук" асарида "..Шуро даврида узбек миллати тарихи бузиб" курсатилганлиги, чалкаштириб ёритилганлиги алохида таъкидлаб утилади [1:149].

Эндиликда асрлар давомида эзилган, шаъни ва гурури ерга урилган халкимизнинг эзгу ниятлари руёбга чика бошлади. Ватанимиз тарихшунослигида, унинг фидойи намоёндалари илмий фаолиятидаги жиддий, ижобий узгаришлар хамда эришилаётган ютуклар бунинг яккол далилидир.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Макола ёзишда асос сифатида А.Набиевнинг "Мустакиллик учун кураш ёхуд парчаланган Туркистон тарихи" асаридан асосий манба сифатида фойдаланилди. Шунингдек, маколада "Колхоз галабаси" газетасининг 1935-3637- йиллардаги "Ботиров-савдогар", "Жиноятчи кишлок вакили", "Муминовга какшаткич зарба берилди", "Янги обод" колхози ётлар кулида", "Бирлашган колхози кулоклардан тозалансин ", "Укитувчилар сафини душман унсурларидан тозалаймиз" каби мавзудаги маколалардан хам кенг фойдаланилди.

Тадкикотнинг назарий-услубий асослари булиб, тарих фанида шу пайтгача маълум булган тарихийлик, илмий холислик, тизимлилик (системалилик), детерминизм тамойиллари, тарихий-типологик услуб, хронологик услуб, тарихий таккослаш услуби, тарихий-тизимлилик услуби, диахрон услуб, дедуктив услуб, индуксия-дедуксия, интуиция усуллари кулланилди.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Бизга якин тарихимиздан маълумки, коммунистик тузум жахонда VII аср бошларидан бери яшаб келаётган мукаддас Ислом динини Туркистонда йук

килмокчи булди. У 1918 йилдан 1950 йиллар урталаригача янги империяни мустахкамлаш учун табакаларга ажратиш сиёсатини олиб бориб, 6 млн. туркистонликни "миллатчи", "пантуркист", "панисломист", "халк душмани", "кулок" ва "империалистлар малайи" каби тамгалар билан коралаб катагон килди ва кириб ташлади [2:92].

Дархакикат, Совет давлати эълон килган "социалистик инсонпарварлик", адолат хакидаги гоялар билан хакикий вокелик уртасида катта зиддиятлар мавжуд эди. Бу хол миллий маънавий хаётнинг асл мохиятини нотугри тушуниш ва куп асрлик маънавий кадриятларни йук килишга уриниш билан ифодаланади. Бу хол айникса катагонлик хатти-харакатлари остида айникса кучайиб борди. Куриб чикилаётган даврда Узбекистонда инсонийлик ва демократия принципларини оёк ости киладиган, хар кандай узгача фикр юритишни куч билан бугадиган оммавий узбошимчалик ва зурлик билан Ватанга собик неча ун минглаб кишилар кириб ташланган тоталитар тартибот карор топди ва кучая борди. Натижада большевиклар давлатининг 1930 йиллар охирида уз халкига нисбатан катагонлари айникса кенг куламда авж олди. Бир туман ёки кишлок микёсида бирорта рахбар "халк душмани" га айлантирилган булса, унинг "думи" сифатида яна 50-60 киши уз юртдан бадарга килинган ёки камалган эди. Шунинг учун хам катагонлар республиканинг ижтимоий-сиёсий хаётини ларзага келтирди, кишиларда доимий куркув уйготди.

Иттифокнинг жазо органлари ва унинг республикадаги тузилмалари бир неча айбсиз кишилар устидан сохта "ишлар"ни тукиб чикдилар, оммавий хибсга олишлар уюштирилди, минглаб жамоат арбоблари, йирик олимлар, адабиёт ва санъат арбоблари, хужалик кадрлари, ишчилар, дехконлар, дин вакиллари ва бошкалар судсиз-суроксиз камокка ташландилар [3:323].

Аввало бунга Совет хукуматининг хокимият тепасига келган вактдан бошлаб амалга оширган сиёсатининг гоявий ва амалий жихатдан камчиликларга тула эканлиги сабаб булди. Окибатда ахоли уч тоифага булиниб кетди. Чунончи улардан биринчи тоифали одамлар Совет хукуматининг берган ваъдаларига ишониб, улар томонга утган булса, иккинчи тоифа одамлари эса купрок уз манфаатларини кузлаб Совет хокимиятини тан олганлар ва шунингдек учинчи тоифа эса ушбу хокимиятга ишонмайдиган, уз-узидан шубхасиз у томонга утишдан бош тортган инсонлар эди.

Хуш, ушбу жараёнлар Жиззах вохасида кай тарика кечган эди?

Урганилаётган давр хужжатларидан аниклаш мумкинки, уз манфаати учун Совет хокимияти томонга утганлар мустахкам булмаган тузумдан

фойдаланиб куплаб нохушликлар (жамоа мулкини узлаштириш, ахоли орасида таргибот олиб бориш ва бошкалар) киладилар, лекин Совет хукумати вакиллари буни бурттириб, уз душманлари, хакикий тузумга карши ер-мулкдорларни батамом йукотиш учун фойдаланадилар. Чунончи, "Колхоз галабаси" газетасида ёзилишича "...Х,али бизнинг колхозимизда ( "Сталин" колхози хакида суз бормокда") бир кисм яхши жонкуяр бошликлар булиши билан купгина колхозларимизда синфият ва уларнинг куйруклари сакланиб туради. Айрим колхоз бошликларининг балки бутун турмуши жиноятдан иборат, сайлов даврида шундай колхознинг мулкини талаган ва унинг молларини яхши сакламаган, колхозда мехнатни яхши ташкил этмаган ва уни емиришга харакат килган колхоз бошликларини рахмсиз равишда ишдан хайдаш, уларнинг урнига яхши ударник колхозчи эр ва аёллардан сайлаш керак. Кишлокда колхозга сайланиб колган кулоклар узларининг ниятларини ва кирдикорларини яшириб колиш максадида купгина колхозчиларни сайловга келтирмаслик учун харакат киладилар. Яна бошка рангдаги хунарларини хам ахтариб курадилар. Кишлок активи узининг теварагига колхозчиларни топиб кулокнинг бу сохадаги харакатига кескин зарба бериши керак [4]. Шу каби бахоналар асосида тузум душманлари деб хукуматни кулламаганларни йук килишга киришилади.

Архив материалларидан бизга маълум булишича, Совет хукумати вакиллари мафкурадан четга чикиб белгиланган вазифаларни бажармаётган инсонларга турли бахоналар билан "кулок", "халк душмани" номини куйишга хам бордилар. Чунончи, Жиззах вохаси Зомин худудидаги Аччи кишлок советига карашли Бешкуби кишлогида яшовчи Осан Ботиров кишлогида чакана савдогарлик билан шугуллангани учун, бурттирилиб у колхозда ишламаяпти, кимлар биландир алока киляпти, "халк душмани" деб мазкур шахсга нисбатан тазйик оширилади [5].

Яна тарихий далилларга мурожаат киламиз: Зомин тумани "Колхоз галабаси" газетасининг 1935 йил январ ойи сонида "Жиноятчи кишлок вакили" маколаси эълон килинади. Унда Бешбулок даха Бозахона кишлок вакили Х,азраткулов якка хужаликларни "Сен кулок булдинг!" бахонасида куркитиб пора олганлиги, бермаганлар эса кишлоклардан кетишга мажбур булаётганлиги айтилади. Масалан, мазкур кишлок фукароси Собиров Фармон Шамурзоковдан 3 пуд бугдой, 3 пуд арпа, 6 пуд галлани "уруглик" деб узлаштирб олиб куяди. Бундан ташкари бир неча кулоклардан "сени кулокликдан оклайман" деб 500 сум пул ундиришга эришади. К^изиги шундаки, мазкур маколада Даха совети

раиси Мирзаёров бу инсоннинг кирдикорларини билса-да, лекин ахамият бермаганлиги хам ёритилади [6].

Бирок, шуни хам таъкидлаш лозимки, Совет хукумати томонига утган рахбар ходимлар орасида халкпарварлари хам анчагина булган. Бу рахбарлар у хох совет колхози аъзоси булсин, хох "кулок" булсин барчага бирдай муносабатда булишга харакат килардилар. Лекин бундай кимсаларни Совет хокимияти иложи борича арзимаган бахоналар билан ишдан бушатишга, хатто жиноий жавобгарликка тортишга харакат киларди. Халкпарвар инсонлардан бири Култепа кишлок советининг раиси Муминов эди. У раисликка утирганидан буён партияга етарли хизмат килмади, "кулок"лар билан майхурлик килиб юрибди деган бахоналар билан лавозимидан олинади ва бошка кишлок советларига ибрат булиши учун туман прокурорига топширилади [7].

Яна бир элпарвар инсонлардан бири уша вактдаги Зомин тумани Четарик советининг "Янги обод" колхози раиси Хдйдар Турдиалиев эди. Мазкур шахс Мирзачул туманидан "кулок" булиб келган Остон Нортоев, Хдйдар Чапаколов ва Толибой Мисировларни колхозга киритганлиги учун турли ваъжлар билан кескин тазйикка учрайди [8].

Совет хукумати нафакат кулокларга, балки отаси кулок булган, кариндоши кулок булганларга хам "Сен кулокнинг кариндошисан" бахонасида кучли тазйик утказган. Масалан, Четарик кишлок советига карашли "Бирлашган" колхози раиси Димикул Корабеков ана шундай инсонлардан булиб, отаси катта ер-мулки туфайли кулок килинган эди. Натижада эса унга шу бахона билан тазйик утказилади. Бир неча бор газетада "Бирлашган колхози кулоклардан тозалансин!", "Кулоклар супуриб ташлансин" номлари остида маколалар чоп этилади [9].

Далилларга суянадиган булсак, Зоминнинг Ём кишлогилик Аллаёр кози, Дониёр кози, Маматкул бойвачча каби кулок килинганларнинг угиллари булмиш Мамадиёр, Ахмадиёр, Нурулла, Сайдулла, Хакимлар хам колхоз тузилишига каршиликда хамда давлатга хиёнат килганликда айбланиб кулга олинади. Ёки булмаса, Зомин кишлок мактабида ишлаган Ахад Самиев имомлик килгани учун, Мамат Латипов утмишда бой савдогар фарзанди булгани учун ва яна шундай инсонлардан Уткунчи Ибрахимова, Курбон Азимов, Норкулов кабилар 1937 йилда ишдан олинади. Хатто уларнинг айримлари кулок килинади [10].

Дархакикат, Советлар томонидан олиб борилган бу мудхиш сиёсат баъзи холларда бутун-бутун оилаларнинг булиниб кетишига, кишиларнинг шахсий фожеаларига айланиб колишига сабаб булган. Кишилар уз номини оклаш учун, ишга тикланиш учун, талабалигини тиклаш учун хаттоки, уз отаси, укаси ёки акасидан воз кечишига, умуман ижтимоий келиб чикишини яширишга мажбур булдилар. Архив манбалари билан танишиш асносида, куриладиган совет давлатининг тузилиши ва мазмун-мохиятини кандай булишини билмай туриб, кичик камчилиги ва хатоси учун хам фукароларнинг жавобгарликка тортилганлиги ёки партиявий жазо олганлигини гувохи булишимиз мумкин [11].

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Хуллас, тадкик этилаётган йилларда мустамлака сиёсатини кукларга кутаришга харакат киладиган, катагон аппаратини ишга солишга имкон берадиган тузум шаклландики, бу республиканинг бошка худудлари каби Жиззах вохасида хам узига хос тарзда амалга оширилиб борилди. Мазкур худудда хам давлат хужаликларида ишлаган, партия ташкилотларида фаолият юритган ходимлар арзимаган айбловлар билан партиядан учирилиб, ишдан хайдалган.

Чунончи, кишлокларда бой дехконлар, урта хол дехконлардан тортиб олинган ерларда дехкончилик килишга мустабид тузум хали тайёр булмаса хам, улардан мусодара килиб олинган кора мол, куйлар, эчкилар, от улов, эшакларни бир жойга жамлаб, парвариш килишга шароит мутлако яратилмаган булсада, кишлок хужалик артеллари, коммуналар, колхоз, совхозлар тузишга киришилди. Янги тузилган хужаликларни бошкаришга хали ерли халк вакилларидан саводли мутахассис кадрлар деярли етишмасди.

Шунинг учун Узбекистоннинг пойтахти Самарканд ва собик СССРнинг Европа кисмидан ерли халк тилини, урф-одатларини, махаллий шароитини билмайдиган кишиларни келтирилиб раислик, совхоз директори, райком секретари, ижроия кумитасининг секретари лавозимларига куйиш харакати яккол кузга ташланади. Бу холат эса биринчидан, янги ташкил топадиган ташкилотларнинг кишлок ахолисини жипслаштириб, ахилликда мехнат килишни максадга мувофик ташкил эта олмаганлигидан далолат берса, иккинчидан, уша вактларда махаллий ахоли ташкаридан келтириб, зуравонлик билан тузилаётган ташкилотларнинг хакикатдан узларига макбул ёки макбул эмаслигидан далолат беради.

REFERENCES

1. Каримов И.А. Тарихий хотрасиз келажак йук. /Биз келажагимизни уз кулимиз билан курамиз. Т-7. Т.:"Узбекистон", 1999.

2. А.Набиев. Мустакиллик учун кураш ёхуд парчаланган Туркистон тарихи. Т.: "Ёзувчи", 1998.

3. Узбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб. Узбекистон совет мустамлакачилиги даврида."Барча вазифаларни хал этатурган сиёсий маърака". Зомин. "Колхоз галабаси" газетаси. 1935 йил 2 феврал сони.

4. "Ботиров-савдогар". Зомин. "Колхоз галабаси" газетаси. 1935 йил 19 январ сони.

5. "Жиноятчи кишлок вакили". Зомин. "Колхоз галабаси" газетаси. 1935 йил 19 январ сони.

6. "Муминовга какшаткич зарба берилди". Зомин. "Колхоз галабаси" газетаси. 1935 йил 7 феврал сони.

7. "Янги обод" колхози ётлар кулида". Зомин. "Колхоз галабаси" газетаси. 1935 йил 2 феврал сони.

8. "Бирлашган колхози кулоклардан тозалансин ". Зомин. "Колхоз галабаси", 1935 йил 30 март сони.

9. "Укитувчилар сафини душман унсурларидан тозалаймиз". Зомин. 1937 йил 12 декабр сони.

10. Алиякулова Д.Д. Совет хокимиятининг Узбекистондаги катагон сиёсати ва унинг окибатлари (XX аср 20-80 йиллари. Жанубий вилоятлар мисолида) т.ф.н.даражаси учун ёзилган диссертация. Т.: 2012.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.