CC BY
28№ 1 (33) 2014 ж. Цазацстан Республикасы Зац шыгару институтыныц жаршысы
Махамбетова Айгул Квбейстцызы,
ЦР Зац шыгару институтыныц жетекш1 сарапшысы
СОТ САРАПТАМАСЫНЬЩ КЫЛМЫСТЬЩ 1С ЖУРГ1ЗУДЕГ1
МАЦЫЗДЫЛЫГЫ
Казахстан Республикасыньщ 2010 жыл-гы 20 хацтардагы №240-1У «Казахстан Республикасындагы сот-сараптама хызмет туралы» Зацныц (бздан эрi - Сот сараптама хызмет туралы зац) 1-бабына сэйкес осы Зацда пайдаланылатын негiзгi ^гымдардыц бiрi, ягни 7)-тармахшасы бойынша сот сараптамасы - шешiлуi Yшiн мацызы бар мэн-жайларды аныхтау махсатында арнаулы гылыми бiлiм негiзiнде жYргiзiлетiн хылмыстых, азаматтых ютердщ немесе экiмшiлiк х¥хых бузушылых туралы ютердщ материалдарын зерттеу болып табылады. Ал, 8)-тармахшасы негiзiнде сот сараптамасыныц нысанасы - сот сараптамасын жYргiзу жолымен аныхталатын хылмыстых, азаматтых iстердi не экiмшiлiк х¥хых б^зушылыщ туралы iстердi шешу Yшiн мацызы бар мэн-жайлар аныхталады.
Сот сараптамасы хызмет туралы зацыныц 2-бабы 1-тармагына сэйкес Казахстан Республикасыныц сот-сараптама хызмет туралы зацнамасы Казахстан Республикасыныц Конституциясына негiзделедi, Казахстан Республикасыныц Кылмыстых ю жYргiзу жэне Азаматтых iс жYргiзу кодекстерiнен, Казахстан Республикасыныц Экiмшiлiк х¥хых бузушылых туралы кодексiнен, осы Зацнан жэне Казахстан Республикасыныц езге де нормативтш х¥хыхтых актiлерiнен тирады.
Сот-сараптама хызметшщ мазм^ны хылмыстых, азаматтых iстер жэне экiмшiлiк х¥хых б^зушылых туралы iстер бойынша сот сараптамасын жYргiзудi хамтиды.
Кылмыстых процестi жYргiзушi органныц, соттыц, экiмшiлiк х¥хых б^зушылых туралы iс жYргiзуiнде жатхан органныц (лауазымды адамныц), прокурордыц, нотариустыц Казахстан Республикасыныц зацдарында белгiленген тэртшпен шыгарылган сот сараптамасын тагайындау туралы хаулысы, ^йгарымы сот сараптамасын жYргiзуге негiз болып табылады [1].
Кылмыстых сот iсiн жYргiзуге хатысушы езге адамдарда арнайы гылыми бiлiмi болса да хылмыстых iстi жYргiзушi адамды сарапшы тагайындау хажеттшгшен босатпайды. Себеб^ iс бойынша хажетп жагдайларда сараптаманы мiндеттi тYрде тагайындауга тура келедь Мэселен, елiмнiц себептерiн, денсаулыхха кел^ршген зиянныц сипаты, ауырлых дэрежесiн аныхтау iс Yшiн мацызды болып, бiрах жасы туралы х¥жаттар болмаганда немесе ^мэн тугызганда сезiктiнiц, айыпталушыныц, жэбiрленушiнiц жасын бiлу махсатында, ахыл-есiнiц д^рыстыгы немесе хылмыстых iс жYргiзуде ез х¥хыхтары мен зацды мYДделерiн ез бетшше хоргау хабiлетi женiнде ^мэн туганда сезiктiнiц, айыпталушыныц психикалых немесе тэшнщ жай-кYЙiн бiлу Yшiн Казахстан Республикасыныц Кылмыстых кодексшде елiм жазасы немесе емiр бойына бас бостандыгынан айыру тYрiндегi жаза кезделген жагдайда хылмысты жасаган айыпталушыныц психикалых жай-^йш аныхтау т^ргысында, iс Yшiн мацызы бар жайларды д^рыс хабылдау жэне олар бойынша айгахтар беру хабшетше кYмэн туган жагдайда жэбiрленушiнiц, куэнщ психикалых немесе тэнiнiц жай-кYЙiн аныхтау хажет болганда, iстiц езге мэн-жайы басха дэлелдемелермен дэл аныхталмайтын болса, сараптаманы тагайындау мен жYргiзуге мшдетп болады [2].
Казахстан Республикасы Кылмыстых ^ жYргiзу кодексiнiц (б^дан эрi - К1ЖК) 240-бабына сэйкес, сараптама сарапшыныц арнайы гылыми бiлiмнiц непзшде тек iс материалдарын зерттеуiнiц нэтижешнде хылмыстых iс Yшiн мацызы бар мэн-жайлар алынуы мYмкiн жагдайларда тагайындалатыны тYсiндiрiлген.
Кылмыстых сот iсiн жYргiзу Yшiн де, сондай-ах сот сараптамасы органдарыныц хызметiн ^йымдастыру Yшiн де сараптамаларды зерттеу тахырыбы бойынша ж^еу басты рел атхарады.
Кылмыстых ю жYргiзу зацына сэйкес сараптама хылмыстых ю жYргiзу барысында, ю бойынша
сотка дешнп ю жYргiзу кезiнде, iстi бiрiншi жэне апелляциялык сатыдагы сотта карау кезвде тагайындалуы мYмкiн.
Тергеушi сараптаманы кылмыстык iстi козгау сатысында жэне алдын ала тергеу жYргiзу кезiнде тагайындайды. Аныктау органы, аныктаушы сараптаманы кылмыстык iстi козгау сатысында жэне алдын ала тергеу жYргiзу мiндеттi емес сол ютер бойынша аныктау жYргiзу кезiнде, кылмыстык iстi козгау туралы мэселенi шешу Yшiн оныц нэтижелерi кажет болган жагдайда прокурор тагайындауга к¥кылы.
КДЖК-нщ 241-бабына сэйкес сараптаманы тагайындау: влiмнiц себептерiн; денсаулыкка келпршген зиянныц сипаты мен ауырлык дэрежесш; iс Yшiн мацызды болып, бiрак жасы туралы к¥жаттар болмаганда немесе ^мэн тугызганда сез^шщ, айыпталушыныц, жэбiрленушiнiц жасын; акыл-есшщ д^рыстыгы немесе кылмыстык iс жYргiзуде вз к¥кыктары мен зацды мYДделерiн вз бетiнше коргау кабшет жвнiнде аныктау органы, тергеушi немесе сот кYмэн тудырганда сезштшщ, айыпталушыныц психикалык немесе тэншщ жай-^шн; iс Yшiн мацызы бар жагдайларды д^рыс кабылдау жэне олар бойынша айгактар беру кабшетше кYмэн т^ган жагдайда жэбiрленушiнiц, ^энщ психикалык немесе тэншщ жай-кYЙiн аныктау Yшiн; кылмыстык зацда влiм жазасы тYрiндегi жаза квзделген кылмысты жасаган айыпталушыныц психикалык жай-кYЙiн; iстiц взге мэн-жайы баска дэлелдемелермен дэл аныкталмайтын взге мэн-жайларды аныктау Yшiн мiндеттi.
Кылмыстык ю бойынша сотка дейiнгi iс жYргiзу барысында сараптама iстi козгау туралы шешiм кабылданган кезде, сондай-ак аныктау немесе алдын ала тергеу сатысында тагайындалады.
Комиссиялык, кешендi, косымша жэне кайталама сараптаманы тагайындаудыц взш-дш ерекшелiгi аталган сараптама тYрлерiн тагайындаудыц тэртбш белгiлейтiн кылмыстык iс жYргiзу зацымен аныкталады.
Сезiктiнiц, айыпталушыныц, жэбiрленушiнiц сараптама тагайындау кезiндегi к¥кыктары КДЖК-нщ 244-бабында белгiленген.
Казахстан Республикасыныц ю жYргiзу зацында, ЩЖК-нщ 244-бабы 1-тармагыныц 5)-тармакшасында квзделгеннен баска жагдай-ларда, сараптама тагайындаган органныц сараптама жYргiзу кезiнде катысу к¥кыгы кврiнiс таппаган.
Алайда, кез-келген процестi жYргiзушi орган ю бойынша эрбiр iс журпзу эрекеттерiне
катысушы бола отырып, эрине, м^ндай к¥кыкка ие болады. Сараптама жYргiзу кезiнде оныц катысуы сараптама такырыбына катысты косымша мэселелер коюга, косымша материалдар ^сынуга жэрдемiн типзу^ ал оларды ^сынудыц кажеттшп мен мYмкiндiгi сараптаманы жYргiзу барысында аныкталуы мYмкiн.
Казакстан Республикасында сот сарап-тамасын сот сараптама органдары немесе сот сараптама органдарыныц кызметкерлерi болып табылмайтын адамдар жYргiзе алады.
Сот сараптамасы органдарындагы сот сараптамаларын жYргiзудiц iс жYргiзу мэселелерi ЩЖК-нщ 245-бабында сараптамамен, ^йымдас-тырушылык-ведомстволык зацга тэуелдi нормативтш-к^кыктык актiлермен реттеледi.
Сот сараптамасы органынан тыс сараптама жYргiзудiц ю жYргiзу мэселелерi К1ЖК-нщ 246-бабында кврсетшген [3, 16-17 б.].
Кылмыстык ют жYргiзушi орган сараптама тагайындау мен жYргiзу кезiнде кылмыстык-iс жYргiзу зацын катац сактаудыц, осы орайда сараптама жYргiзiлуге катыстырылган айыпталушыныц, жэбiрленушiнiц, сондай-ак куэнiц жэне медициналык сипаттагы мэжбYрлеу шараларын колдануга байланысты ю жYргiзiлiп жаткан адамдардыц к¥кыктарын камтамасыз етудiц кажеттiлiгiне аса назар аудару квзделген.
Сараптама жYргiзудi сот сараптамасы органыныц кызметкерi болып табылмайтын адамга тапсыру ^йгарылып отырса, оны тагайындау туралы каулыны шыгарганга дейiн кылмыстык процест жYргiзушi орган сараптама тапсыруды белгiлеп отырган субъектiнiц жеке басы мен кэсштш сапаларын аныктауга мiндеттi.
Сараптаманы жYргiзу барысында процестi жYргiзушi орган жэне сарапшы взара эрекеттердi жYзеге асырылуы мYмкiн, ал б^л накты iс бойынша сот сараптамасыныц мYмкiндiктерiн кецейтуге мYмкiндiк тугызады.
Егер сараптаманыц нэтижелерi анык болмаса жэне м^ны сарапшыдан жауап алу жолымен жою мYмкiн болмаса не сарапшы взшщ алдына койылган мэселелердi толык шешпесе немесе осыныц алдында жYргiзiлген зерттеуге байланысты косымша мэселелердi шешу кажет болган жагдайда К1ЖК-нщ 255-бабыныц бiрiншi жэне екiншi тармактарына сэйкес косымша сараптама тагайындалады. Оны жYргiзу сол сарапшыныц взiне тапсырылуы мYмкiн.
К1ЖК-нщ 50-бабына сэйкес, сараптаманы тагайындау кылмыстык ю бойынша iс жYргiзудi токтата т^руга негiз болады, сондыктан сот сараптама тагайындаган кезде кажет болган
№ 1 (33) 2014 ж. Цазацстан Республикасы Зац шыгару институтыныц жаршысы
жагдайдаю бойынша тыцдауды кешнге халдыруга мiндеттi. Сараптама хорытындысы алынганнан кешн iс бойынша iс жYргiзу жацартылады жэне сот талхылауы жалгастырылады.
К!ЖК-нщ 251-бабыныц сарапшыныц хорытындысыныц нысаны жэне мазм^ны бойынша хойылатын талаптарына назар аудару хажет. Осы талаптар нысаны бойынша да, сондай-ах мазм^ны бойынша да оларга сэйкес болуы керек.
Сарапшыныц хорытындысы - Yш белiмнен т^ратын ю жYргiзу х¥жаты, онда жYргiзiлген зерттеудщ нэтижелерi баяндалады, хойылган с^рахтардыц бiреуiне болса да жауап ез мэшс бойынша берiледi немесе т^жырымныц бiреуi болса да сарапшыныц бастамасы бойынша жасалады.
КIЖК-нiц 371-бабы бiрiншi белтнщ 12-тармагыныц талаптарына сэйкес iс бойынша тYпкiлiктi шешiм хабылдау кезiнде сот сараптамалых зерттеу объектiлерi болган заттардыц хайда жiберiлетiнi туралы мэселенi шешуге мшдетп. Осы орайда КIЖК-нiц 121-бабыныц ережелерiн басшылыхха алган жен [4, 5].
Сот сараптамасыныц YДемелi дамуына гылыми-техникалых прогрестiц жылдам дамуы, оныц нэтижелерiн сот терелiгiне женелту жэне алдын ала тергеу жYргiзу кезшде кецiнен пайдалану себепшi. Кылмыс х¥рылымыныц тYP езгеруi тYрлерiн дамытудыц YДеткiшi болып табылады.
Казахстандагы сот сараптамасы iлiмi хылмыспен кYресудiц тиiмдi гылыми х¥рал-дары мен кYресу эдютерш хажет ететiн сот-тергеу практикасыныц с^ранысына сэйкес халыптасады.
Сот сараптамасыныц мазм^ны iс жYзiнде, хылмыстых ютердщ сот-тергеу тэжiрибесiмен, азаматтых iстiц материалдарына сараптама жасау Yшiн хажет болатын арнаулы гылыми таным мен зерттеулердщ негiзiнде фактiлер мен мэн-жайлар аныхталады. Сараптаманыц мэнi
тергеушi немесе сот хойган мэселелер архылы алдын ала аныхталады.
Сот сараптамасын жYргiзу кезвде зацнама талаптарына сэйкес сарапшы, оган оныц пэндiк сарапшылых мамандыгы дамуыныц заманауи гылыми децгейi ^сынатын, непзделген жэне сенiмдi т^ж^1рымды алу Yшiн оган холжетiмдi эдiстер мен техникалых х¥ралдардыц барлых хорын холдануга мшдетп.
Кылмыстых iс жYргiзу саласында жYргiзiлiп жатхан реформалар хылмыстарды тергеуде жэне ашуда дэлелдемелердi холдануга деген ерекше кецш белумен негiзделедi. Белгш жагдай, ол дэлелдемелердiц ец тиiмдi тYрлерiнiц бiрi арнаулы гылыми бiлiмi бар т^лганыц ж^мысыныц нэтижесi болып табылатын, сот сарапшысыныц хорытындысында керсетшген нахты мэлiметтер болып табылады.
Сот-сараптама хызметiнiц х¥хыхтых, Fылыми-эдiстемелiк негiздерiн ныгайту женiндегi шаралар оныц ец непзп мiндетiн - хылмыстых iстер бойынша дэлелдеуге жататын жаFдайларды аныхтауда сот, аныхтау органдарына, тергеушiлерге, прокурорларFа ез сепнгш тигiзуге белгiлi бiр алFы шарттар жасайды [6, 20-21 б.].
Сарапшылар бiлiктiлiгiнiц жоFары децгейде болу хажеттшгшщ бiрден бiр себебi сот сараптамасыныц жетше, дами тYсуi болып табылады.
Корытындылай келе, Сот сараптамасы хыз-мен туралы зацныц 5- «Сот-сараптама хызме-тiнiц принциптерЬ> бабыныц 2)-тармахшасына сэйкес, Сот-сараптама хызметiнде: адамныц жэне азаматтыц х¥хыхтарын, бостандыхтары мен занды мYДделерiн, зацды т¥ЛFаныц х¥хыхтары мен зацды мYДделерiн сахтау кезделген, осыны негiзге ала отырып, хылмыстых ю жYргiзу, тергеу, сот iстерi жэне де басха iстер барысында сот сараптамасыныц д^рыс хойылуы, шешшу^ оц хорытындысыныц шыFарылуы, ендiрiстiц зацнамада белгiленген тэртiппен жYргiзiлуi жэне сахталуыныц мацызы зор.
ПайдаланылFан эдебиеттер тiзiмi
1. Казахстан Республикасыныц 2010 жылFы 20 хацтардаFы № 240-1У «Казахстан РеспубликасындаFы сот-сараптама хызметi туралы» Зацы // www.adilet.zan.kz
2. «ШYFыла» аймахтых БАК, Сот сараптамасы хахында. 08 Тамыз 2012 ж.
3. «Сот сараптамасы» пэншен дэрiстер курсы. - бскемен х., 2007. - 60 б.
4. Казахстан Республикасы ЖоFарFы Сотыныц 2004 ж^IЛFы 26 харашадаFы №16 «К^1лмыстых iстер бойынша сот сараптамасы туралы» Нормативтш хаулысы // www.adilet.zan.kz
5. Казахстан Республикасыныц 1997 жылFы 13 желтохсандаFы N 206 Казахстан Республикасыныц
Кылмыстьщ ic жYргiзу кодексi // www.adilet.zan.kz
6. «Шыгыс-Батыс: сот сараптамасындагы сер^еспк. Сот сараптамасыньщ езекп мэселелерЬ>. Халыщаралыщ Fылыми-тэжipибeлiк конференция материалдары. 07.09.2012 ж. - Астана, 2012 . -252 б.
Мащалада сот сараптамасыньщ щылмыстыщ ic ЖYргiзудегi мацыздылыгы щарастырылады. Автор талдау жасау негiзiнде щылмыстыщ w ЖYргiзудегi мацызымен щатар, сот сараптамасын да ашып кврcетедi.
Ty^h свздер: щылмыстыщ к ЖYргiзу, сот сараптамасы, сараптама, щорытынды.
В настоящей статье рассматривается важность судебной экспертизы в уголовном процессе. На основе анализа наряду с важностью в уголовном процессе автор раскрывает и понятие судебного процесса.
Ключевые слова: уголовный процесс, судебная экспертиза, экспертиза, заключение.
This article discusses the importance of forensics in criminal proceedings. On the basis of analysis, along with the importance of the criminal process author reveals the lawsuit.
Keywords: criminal proceedings, forensic examination, examination, conclusion.
Ай^л Кебейсшк;ызы Махамбетова,
КР Зац шы^ару институтыныц жeтeкшi сарапшысы
Сот сараптамасынын кылмыстык; ic ЖYргiзудегi мацыздылыгы
Махамбетова Айгуль Кобейсиновна,
ведущий эксперт Института законодательства РК Значение судебной экспертизы в уголовном процессе
Makhambetova Aygul Kobeysinovna,
leading expert of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan The importance of forensics in criminal proceedings
