Sosyal Sermaye Kaynağı Olarak Sanal Cemaatler Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

KULLtYE

ULUSLARARASI SOSYAL BlLtMLER DERGlSl

INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES

Sosyal Sermaye Kaynagi Olarak Sanal Cemaatler Merve TUZUNOGLU*

Oz

Bu makalenin amaci; teknolojinin geli§mesiyle birlikte internet tabanli olu§an sanal cemaatleri, sosyal sermaye kaynagi olarak degerlendirebilmenin mumkiin oldugu goru§ilnil literatilr taramasi yontemiyle agiklamaya falijmaktir. Bu amaf dogrultusunda ilk iki boltimde sosyal sermaye tammina, cemaat kavramimn kokenine, modern toplumun ozelliklerine ve son olarak sanal cemaat kavramsalla§tirmasina yer verilirken, ilfuncti bolilmde ise sanal cemaatlerin neden sosyal sermaye kaynagi olarak degerlendirilmesi gerektigi sorusu uzerine durulmujtur. Geleneksel cemaatlerin bi9im degi§tirmi§ hali olarak belirtilebilecegimiz sanal cemaatlerin ozellikle teknolojik devrimin figir a?tigi giinumuz dtinyasinda sosyal bilimler literaturunde ilgiliyle karjilanmasina ragmen sosyal sermaye ile baglantisinin kurulmasi yontlndeki 9ali§malar neredeyse yok denecek kadar azdir. Bu sebepten dolayi onem arz eden bu falijma ile ilgili literature katki saglamak hedeflenmijtir.

Anahtar Kelimeler: Sosyal Sermaye, Cemaat, Sanal Cemaat.

Virtual Communities as a Source of Social Capital

Abstract

This article intends to discuss the possibility of evaluating the internet-based virtual communities that are formed by the development of technology as a source of social capital. This study consists of three parts and analyzes the definitions of four concepts including social capital, the origins of the concept of community, modern society, and virtual communities should be considered as a source of social capital. Virtual communities are the transformation of traditional communities. Despite the fact that virtual communities are a concept that has been welcomed in the social sciences' literature in the world where technological revolutions are groundbreaking. However, there are few studies to establish its connection with social capital. Thus, this study aims to have important contributions to the literature.

Keywords: Social Capital, Community, Virtual Community.

*

Yiiksek Lisans Ogrencisi, Ankara Yildinm Beyazit Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitiisu, Sosyoloji Ana Bilim Dali, Ankara / Turkiye, e-mail: [email protected] ORCID <B>: https://orcid.org/0000-0001-6175-9801. Bu makaleyi §u §ekilde kaynak gosterebilirsiniz / To cite this article (APA): Tuziinoglu, Merve (2020). "Sosyal Sermaye Kaynagi Olarak Sanal Cemaatler". Kulliye, 1 (2): 246275.

Makale Bilgisi / Article Information

Geli? / Received Kabul / Accepted Tilrii / Type Sayfa / Page

19 Mayis 2020 1 Temmuz 2020 Derleme Makale 246-275

19May 2020 1 July 2020 Review Article

Extended Abstract

The purpose of this article is to explain the possibility of evaluating the internet-based virtual communities that are formed by the development of technology as a source of social capital. This study uses the literature review method and consists of three parts. In addition to that, the study analyzes the definitions of four concepts, including social capital, the origins of the concept of community, modern society, and virtual communities. The last part of the study focuses on the question of why virtual communities should be considered as a source of social capital. Virtual communities are a form of change for traditional communities. Nowadays, virtual communities have replaced traditional societies because it is not possible for us to experience the congregational relations, which form the characteristics of traditional societies in today's world. There is a rapid increase of hyper-individualism, fragmentation, and loneliness in today's society. On the other hand, a new type of tribalism, which can be described as post-tribalism, has emerged. Therefore, virtual communities can be an example of post-tribalism. The 20th century of modernity has been a period when people suffered from homelessness, which was a periodization where the slaves, destructions, and disasters were groundbreaking. Modern society has desired to eliminate the congregational relations of traditional society completely, yet it has not been able to accomplish it. However, traditional communities are network relationships that are loyalty-based and include solidarity where people feel safe, interact face-to-face, and build warm relationships. In today's modern societies, it is not possible to experience such friendly relationships, yet people's aspirations for these warm relationships are never over. Virtual communities allow people to experience their desires to be included in the community they longed for to some extent. Therefore, it is possible to evaluate virtual communities as a source of social capital in today's world.

The third part discusses the possibility of evaluating virtual communities as a source of social capital. Although there is a rich accumulation in international literature about the concept of social 247 capital, it is not possible to make a concrete definition of the concept with consensus provided. The definition and components of social capital vary and depend on the perspective adopted by the researcher. The common components of this study are trust, groups and networks, values and norms. Virtual communities have opened ways for individuals to be organized by cooperating with each other in a way that eliminates their aspirations to be included in the community in modern society. Undoubtedly, a feeling of mutual trust should be established among individuals. However, it is essential for members of the virtual community to be included in group relationships based on continuity without hiding their identity. Virtual communities are divided into two parts, such as geographic distance-based virtual communities and physical community based virtual communities. Physically-based virtual communities contribute more to the social capital profile because authenticity is endangered in the communication that is established by individuals who are spatially in different places. In virtual communities as long as there is an interaction among individuals, a sense of mutual trust can be established. The formation of a sense of trust enables them to act in solidarity and cooperation by adopting common norms and values among individuals.

Virtual communities provide an important opportunity for the development of social capital profiles. They serve as a shelter for individuals who desire to get rid of the chaos and loneliness of today's world. There are various studies related to social capital and virtual communities. However, there are limited studies to evaluate virtual communities as a source of social capital. This study is important because of the connection of virtual communities with social capital.

Giri§

SOSYAL sermaye, sosyal bilimlerin hemen hemen her disiplinde gerek teorik gerekse de uygulamali 9ali§malara konu olarak adeta disiplinler iistii bir kavram niteligine sahip olmu§tur. Bu durum sosyal sermaye ile ilgili zengin bir

literatiir olu§masim saglami§tir. Zengin literature ragmen sosyal sermayenin tanimi ve bile§enleri hakkinda fikir birligine vanlamamasi kavramin somut, genel ge?er taniminin yapilmasini engellemi§tir. Literaturde 50k farkli sosyal sermaye tanimlari ve bile§enleri mevcuttur. Bu durum konuyla ilgili yapilacak ara§tirmalarda hangi sosyal sermaye taniminin benimsendiginin belirtilmesini onemli hale getirmektedir. Sosyal sermayenin herkes9e kabul edilen bir tammi olmasa dahi guven, gruplar ve aglar, normlar hemen hemen butiin sosyal sermaye tanimlarinda ortak 119 bile§enlerdir.

Sosyal bilimler literaturunde ilgiyle kar§ilanan bir diger kavram ise cemaattir. Cemaatin de tipki sosyal sermaye gibi sinirlari 9izilmi§, net bir taniminin yapilmasi mumkun degildir. Ayrica cemaatin gunumuz dtinyasmda var olup olamayacagi da literaturde bir diger tarti§ma konusudur. Gunumuz dimyasim Bauman'in aki§kan modernite kavramsalla§tirmasindan esinlenerek "aki§kan diinya" olarak niteleyecek olursak, geleneksel toplum ili§kilerinin saf ve duru haliyle gunumuz dunyasinda ya§anmasini beklemek mumkun degildir. Ozellikle internet agi ve teknolojinin geli§mesiyle birlikte kurulan yeni dtinyada eskiye ait toplumsal ili§ki bi9imleri ve normlari donu§ume ugramaktadir. Donu§ume ugrayan toplumsallik bi9imlerinden birisi de geleneksel toplumda gormeye ali§kin oldugumuz topluluklardir. Gunumuz ag toplumu, saf haliyle olmasa da bugunun insanmin ozlem 9ektigi cemaat ili§kilerini sanal cemaatler vasitasiyla yeniden ya§ayabilme firsati saglamaktadir. Sanal cemaatleri post^^^^^^^^^^l ^^^^^ i9inde toplulugun 248 varligini surdlirmesi olarak gormek mumkundur. Bu sebeple de bir hayli onem te§kil etmektedir.

I9inde ya§adigimiz diinyada bir tarafta par9alanmi§lik, hiper-bireysellik ve yalmzla§ma artarken diger tarafta ise post-kabilecilik olarak isimlendirmenin mumkun oldugu yeni bir kabilecilik anlayi§i yer alarak cemaatle§me yeniden onem kazanmaya ba§lami§tir. Ozellikle 20. Yuzyil insanligin yurtsuzluk acisimn en derinlerde hissedilmeye ba§landigi donemdir. Bu donemde insamn bu denli yurtsuzluk 9ekmesinin sebebi cemaat olgusunun yine bu donemde saldirilarin odaginda olmasidir. Modernle§me ile cemaatin temelini olu§turan sosyal baglar git gide kan kaybetmi? ve Richard Sennett'in vurguladigi gibi kamusal alan git gide daralmaya ba§lami§tir. Modernle§me siireciyle birlikte topluluk yerini topluma birakarak cemaat varligini ve onemini kaybetmi§ olsa da post-endustriyel toplumda yeniden giindeme gelmeyi ba§armi§tir (Bozkurt 1999: 1).

Modern toplum geleneksel baglantilari kopararak, cemaatsel ili§kileri yok etmi§tir. Oysaki cemaat kesinligin, guvenligin ve emniyetin garanti edildigi bir yerdir. Bu sebeple cemaatin belirtilen ozellikleri bireylerin gunumuz dunyasinda ozlemini 9ektikleri 119 onemli niteliktir (Bauman 2017: 79). Sanal cemaatler, cemaatin belirtilen saf ozelliklerini tam anlamiyla ta§imasa da modern diinyada ozlemi 9ekilen cemaat duygusunun bir nebze de olsa ya§anabilmesine imkan saglamaktadir. Sanal cemaatler sosyal sermayenin bile§enleri olan gruplar-aglara

katilim, normlar ve gtiven oluçumuna katki sagladigindan sosyal sermayenin kaynagi olarak degerlendirilmesini mumkiin hale getirmektedir. Sanal cemaatlerin neden sosyal sermaye kaynagi olarak degerlendirilmesi gerektigi sualinin cevabini detaylandirmadan once anlamsal bûtiïnlûgu saglamak adina sosyal sermaye nedir, cemaat nedir, sanal cemaat nedir gibi kavramsal tammlara yer vermek gerekecektir. Bu bakimdan çaliçmanin ilk iki bôliimu kavramsal tammlara ayrilmiçtir.

1. Sosyal Sermaye

Sosyal sermaye suç oranlarinin duçuriilmesinden, i§ yerlerindeki verimin arttirilmasina kadar çok çeçitli konularda ve toplumsal sorunlarin çôzumttnde anahtar kavram olarak gôriilmektedir. Farkli disiplinler tarafindan kavramin kabul gôrerek çeçitli araçtirmalara konu olmasi onun çemsiye kavram olarak degerlendirilmesini mumkiin hale getirmiçtir. Sosyal sermaye literaturiïnde klasikleçmiç dort isim bulunmaktadir. Bu isimler sosyolog James Coleman, sosyolog Pierre Bourdieu, siyaset bilimci olan Robert D. Putnam ve yine siyaset bilimci olan Francis Fukuyama'dir.

Sosyal sermaye ilk defa 1916'da Hanifan tarafindan, bir yilda ôgrencilerinin sosyal sermayelerinin nasil geliçtirilebilecegi hakkmda kaleme aldigi makalesinde bahsedilmiçtir. Hanifan' in temel iddiasi, bireyin en yakinindaki komçusuyla iletiçim kurdugunda adeta kelebek etkisi gibi bu iletiçim diger komçularla da gerçekleçip yayildikça sosyal sermayenin açiga çikacagi yôniindedir (Hanifan 249 1916: 130-131). Hanifan'in kullanimmdan sonra sosyal sermaye kavrami uzun bir siire adeta gomiilii kalmiçtir. Hanifan'dan sonra sosyal sermaye kavramina Amerikali kent bilimci olan Jane Jacobs 1961'de The Death and Life of Great American Cities isimli kitabinda ve Gleen Loury 1977'de A Dynamic Theory of Racial Income Differances isimli makalesinde yer vermiçtir (Aydemir, 2011: 30). Coleman, Foundation of Social Theory isimli çaliçmasinda, 1977'de Gleen Loury tarafindan yapilan ve Amerika'daki irksal gruplar arasinda gelir farkliliklari oldugunun tespit edildigi çaliçmasinda bu farkliliklari etkileyen faktôrlerin açiklanmasi sirasinda kavramin literature kazamldigim belirtmektedir (Harris-De Renzi 2010: 10).

Çagdaç anlamda kavramin tekrardan giindeme gelmesini saglamasinda onemli bir isim çiiphesiz Coleman'dir. James Coleman 1988'de Social Capital in the Creation of Human Capital isimli çaliçmasi ve 1990'daki Foundation of Social Theory isimli çali§malariyla kavrami formiile etmi§tir. Bourdieu kavrami ilk kez 1973'de yayinlanan çaliçmasinda kullanmiç olsa da 1980'deki "Le Capital Social: Notes Provisoire" ve 1986'daki The Forms of Capital isimli çali§malanyla sosyal sermayenin tanimi hakkindaki diiçuncelerini netle§tirmi§tir. Bourdieu'dan sonra sirasiyla 1993 ve 1995 yillannda yayinlanan Making Democracy Work: Cicic Traditions in Modern Italy ve America's Declining Social Capital çali§malariyla sosyal sermaye teorisine Putnam doksanli yillarda yeni bir bakiç getirmiçtir.

Putnam; Making Democracy Work: Cicic Traditions in Modern Italy isimli çaliçmasinda ekonomik geliçme, kalkinma, demokrasi ve sosyal sermaye ili§kisine deginirken America's Declining Social Capital isimli çaliçmada ise geleneksellikten modern topluma geçiçle birlikte Amerikan toplumundaki sosyal sermayede dûçûç yaçandigini ifade ederek, sosyal sermaye yaklaçimlarina farkli bir pencere açmayi baçarmiçtir (Aydemir 2011: 31).

Coleman, sosyal sermayeyi ekonomik sisteme indirgememiç, ancak ekonomik sistemi de içerdigini belirterek, iktisatçilardan alinan rasyonel eylem ilkesiyle toplumsal sistemleri incelemeyi saglayan ve toplumsal örgütlenmeleri de göz ardi etmeyen araç olarak gördügünü ifade etmiçtir (Coleman 2010: 81). Daha net bir tammla ifade edilecek olursa, Coleman sosyal sermayeyi "her aktörün belli kaynaklar iizerinde ve belli kaynaklar ve olaylar ve etrafindaki çikarlar üzerinde kontrol sahibi oldugu rasyonel eylem kurami ile baçlarsak, o halde sosyal sermaye, bir aktörün elinde bulunan belli bir tiir kaynak" olarak tanimlanmaktadir (Coleman 2010: 82). Coleman, sosyal-yapisal kaynaklari sermaye olarak degerlendirerek bunu sosyal sermaye olarak kavramaktadir. Sosyal sermaye de tipki diger sermaye türleri gibi üretken niteliktedir. Diger sermaye türlerinin aksine sosyal sermaye insan iliçkilerinin yapisimn dogalliginda bulunmaktadir (Coleman 1994: 302). Çagdaç anlamda sosyal sermayeyi gündeme getiren Coleman ozellikle egitim ve sosyal sermaye ili§kisini ortaya çikartacak çaliçmalar yapmiçtir. Coleman'a göre sosyal sermaye "Aile baglarina ve toplumun sosyal kurumlarinda var olan ve bir 250 çocugun veya gencin toplumsal ve biliçsel geliçimine faydali birtakim kaynaUardir. Bu kaynaklar farkli insanlara göre farklilik gösterir, çocuklarin ve gençlerin insani sermaye geliçimi için de önemli bir avantaj oluf (Coleman 1994:300'ten akt. Field 2008: 33).

Coleman gibi Granovetter ve Lin de iliçki aglarinin önemini vurgulayanlardandir. Yeni kuramsal ekonomiyi içlevselci olarak eleçtiren Granovetter, iliçki aglannm ve ki§isel iliçkilerin öneminin yeni kuramsal ekonomi tarafindan fark edilme konusunda ba§arisiz oldugunu savunur. Granovetter; güven yaratma, beklenti belirlenmesi, normlarin yaratimi ve uygulanmasinda kisacasi sosyal iliçkilerin ekonomik içlemlerde gömülü oldugunu belirtir. Lin tarafindan Granovetter'in dikkat çektigi bu nokta kullamlarak pek çok çali§masinda sosyal kaynaklann hedeflere ulaçmak için önemli oldugunu ifade etmiçtir (Coleman, 1994: 302).

Coleman'dan sonra sosyal sermaye literatüründe bir diger kiilt isim ise Bourdieu'dir. Bourdieu'a göre farkli "sermaye" görüngüleri, biçimleri vardir. Bu görüngüler; ekonomik "sermaye", kültürel "sermaye" ve sosyal "sermayedir". Ekonomik sermayeyi mülkiyet hakki olarak tanimlayan Bourdieu'a göre ekonomik sermayenin dogrudan maddiyata çevrilmesi mümkündür. Egitim nitelikleri biçiminde kurumsallaçan ve tanimlanan kültürel sermaye ile network (aglar) ya da toplumsal sorumluluklar olarak tanimlanan sosyal sermayenin ise ciddi emekler

sonucu eger çartlar uygun olursa ekonomik sermayeye dônûçmesi miimkün olmaktadir (Bourdieu 2010: 49). Bourdieu, sermaye biçimlerinin birbirine dônûçmesini mümkün görürken, dönü§ümün kolay olmadiginin da bilinmesi gerektigini vurgulamiçtir. Sermaye türleri arasindaki dönü§üm ciddi bir emek

gerektirmektedir.

Bourdieu'a göre, sosyal sermaye potansiyel bir kaynaktir. Bu kaynak sosyal agin giiçlii olmasi ile iliçkilidir ve bu ag az ya da çok kurumsallaçmiç ancak uzun ömürlü ve karçilikli taninmaya dayalidir. Diger bir deyiçle sosyal aglar yatinm ürünüdür ve ciddi bir emek ister. Bireye kalici yükümlülükler getirir. Rastlanti sonucu oluçan komçuluk, i§ arkadaçligi, taniçiklik gibi ili§kilerin sosyal sermaye olabilmesi için öznel ya da kurumsal olarak garanti edilen yükümlülükleri içermesi gerekir. Sosyal sermayenin büyüklügü anlaçilmak istenildiginde de var olan potansiyel kaynagin ne kadar büyüklükteki bir kaynaga dokunabildigi, canlandirabildigine bakmak gerekir (1986: 248-249). Bourdieu; sosyal sermayenin unsurlarini/bileçenlerini sosyal baglar, ag üyelikleri ve normlar olarak tammlamiçtir. Sosyal sermayenin kültürel sermaye ile karçilaçtirmasini yaparak, kültürel sermayenin sosyal sermayenin bir boyutu oldugunu ifade etmiçtir. Bununla birlikte; kültürel sermayeyi, belli bir sosyal duruma, makama gelmi§ bireylerin ailesinde bulunan kaynaklara atifta bulunarak açiklamaktadir (Bourdieu 1979; Bourdieu ve Passeron 1970'ten akt. OECD 2001:23). Bourdieu, sosyal sermayenin toplumdaki elitlere ait olabilecegini dü§ündügünden onu eçitsizlik kaynagi olarak 251 görmekte (Field 2008: 24) böylece sosyal sermayenin arka yüzünü de ihmal etmemektedir.

Bourdieu ile Coleman karçilaçtinldiginda birbirlerinden farkli anlayiçlara sahip olduklari görülmektedir. Coleman sosyal sermayeyi bireylerin, toplumun geli§iminde mihenk ta§i olarak görürken; Bourdieu buna ancak üst siniflann sahip olabilecegini, onlann tekeline ait bir mülk gibi algilayi§indan dolayi e§itsizliklerin kaynagi oldugunu dü§ünmektedir. Field'e göre Bourdieu ve Coleman arasindaki ortak yönleri görmezden gelmemek gerekir. Her ikisi de egitim baçarismda sosyal sermayenin rolünü yadsimamiçlardir. Ayrica her ikisi için de sosyal etkileçim degiçimden ibaret olmakla birlikte Coleman'da bireylerin bu degi§imi kullanarak rasyonel tercih yaptigi öne çikartilmaktayken, Bourdieu'da kültürel materyalizmin yolum ^^^ ^^^^^maktadir (Field 2008: 39).

Fiziksel ve be§erî sermayeden farkli olan sosyal sermaye, toplumsal zaman ve emegin ürünü olmasina kar§in fiziksel ve be§erî sermaye kadar kabul gôrmemiçtir. Oysaki sosyal sermayeye toplum tarafindan yatinm yapilmaktadir. Sosyal sermaye, bireyin mülkünde degil, bizatihi kamunun mülkündedir. Sosyal sermayenin sosyal ve sermaye olmak üzere iki boyutu vardir. Toplumsal fayda saglayan sosyal sermaye kalitsal kültür mirasimn ve davramç normlanmn ürünüdür. Ancak sosyal sermaye toplumsal faydasinin yaninda bir grup tarafindan ba§ka bir gruba karçi kullamldigi takdirde ise bir o k^^ teMike yaratarak içlev bozukluguna

yol açabilir (OECD 2001: 39). OECD raporu ve Bourdieu sosyal sermayenin madalyonun karanlik yüzü oldugunu gôrûçleri bakimindan benzerlik taçimaktadir. Toplumda sadece belli gruplar için dayaniçma, i§ birligi yüksek olur ise bu durum bir ayrimcilik kaynagina dönü§me tehlikesini yaratmaktadir. Coleman ise sosyal sermayeye Polyanaci edayla yaklaçarak daha çok olumlu yönlerine odaklanmi§ ve sosyal sermayeyi kamu mall olarak görmü§tür.

Coleman sosyal sermayenin somut olarak zihinde canlandinlmasini ve daha iyi anlaçilabilmesi saglayacak bir dizi örnek verir. ïlk baçta Güney Kore'de ayni liseden, memleketten ya da kiliseden gelen ögrencilerin bir araya geldigi ögrenci grubunu örnek verir. Amerika'daki doktor ve hasta arasindaki güvenin dûçmesini belirterek sosyal sermayenin önemli birleçenlerinden birisi olan güvenin saglik sektöründeki etkisini gösterme açisindan önemli bir diger örnegidir. Kudüs'te kimsesiz kalan çocuklarin koruma altina alimp, güvenle bakilacagi güvencesini vermesinden dolayi buradaki annelerin kendilerini daha güvende hissetmesi ve Kahire'de tüccarlarin mücevher pazanndaki iliçkileri ve birbirlerine güveni verdigi örnekler de sosyal sermayeyi somutlaçtirmayi saglayacak niteliktedir (Harris-De Renzi 2010: 12).

Sosyal Sermaye kuraminin diger bir önemli ismi olan Putnam, What Makes Democracy Work makalesinde cevabini aradigi temel soru neden bazi devletlerin daha geli§mi§ iken bazilanmn daha az geli§mi§ oldugu sorunsalin yöneliktir. Putnam'a göre bu geliçmiçlikte zenginlik, egitim, devlet politikalan, çehirleçme, 252 sosyal istikrar gibi durumlarin etkisi olmakla birlikte geliçmiçligi sadece bu faktörlerle açiklayabilmek mümkün degildir. 19. Yüzyilda Alexis de Tocqueville Amerika 'da Demokrasi eserinde bazi bölgelerinde yogun bir sivil toplum agi, sivil toplum kültürü yayginlik göstermekteyken diger taraña ise adeta patron-mûçteri iliçkisinde oldugu gibi sömürü mevcut olup yatay, i§ birlikçi, eçitlikçi bir anlayiç bulunmamaktadir. Toplumsal iliçkileri yüksek ve zengin dernek topluluklan olan bölgelerde halk toplumsal sorunlarla ilgilenmekte ve politikada aktif sorumluluk almaktadir. Buradaki insanlar hem yasalara uymakta bir sikinti çikarmazken hem de bir baçkasina güven duygulari yüksektir. Aynca sosyal iliçkilerinde bir hiyerarçiden bahsedilmez bizatihi yatay toplum örnegini görmek mümkündür. Bu toplumlarda demokrasi de adeta tikinnda içlemektedir. Sivil olmayan bölgede ise bahsedilen iliçkilerin tarn tersi bir durum söz konusudur. Dernekler ve derneklere katilim yok denecek kadar azdir. însanlar mutsuz, demokrasi kesintiye ugrami§tir (Putnam 1993: 102-103).

Putnam'in Tûrkçeye Тек Bacina Bowling: Amerika'mn Dü$ü§teki Sosyal Sermayesi olarak çevrilen Bowling Alone: America's Declining Social Capital makalesinde, sosyal sermayesi yüksek olan bir toplumda yaçamanin sosyal sermayesi dü§ük olan bir toplumda ya§amaya göre daha kolay oldugunu belirtir. Sivil katilim karçilikliligi ve güveni te§vik ettiginden toplumda ben duygusundan ziyade biz duygusunun yerleçmesini saglar (2000: 225). Ayrica Putnam sosyal

sermayenin temel taçlarindan olan ailenin zamanla gûç kaybettiginin altini çizerek sosyal sermaye için bir diger mihenk ta§i olan güven duygusunun da Amerika özelinde azaldigini belirtir. Toplumda güven 1960 yilinda %58 seyrederken 1993'de %37 seviyelerine dü§mü§tür. Putnam komçularla birlikte geçirilen vakit ve sosyallaçme oranlarini da vererek 1974'den 1993'e gelinceye kadar %72'den %61'e dogru bir dûçûç yaçanmiçtir (Putnam 2000: 230). Amerika'daki dava sayilarinda yaçanan ciddi artiç, ailelerin parçalanma sûreçlerine girmesi, sosyal yapilann önemini kaybetmeleri gibi büyük degiçimler Amerikan toplumunun sosyal sermaye rezervlerinin hizla dü§tügünün kamti niteligindedir (Fukuyama 1998: 23). Putnam 'da sosyal sermayenin bile§enleri; "sivil katilim, karçilikli fayda için koordinasyon ve içbirligini kolaylaçtiran iletiçim agían, normlar ve güven gibi toplumsal örgütlenme özellikleri" (Harriss-De Renzi, 2010: 1) olarak belirtilmektedir. Amerikan toplumundaki degiçimle bu özellikler adeta yok olma durumuna gelmiçtir. Iç birliginden kaçinan, birbirine güvenmeyen, toplumu bir arada tutacak harç olarak nitelendirilebilecek olan normlann ve degerlerin erimesi yalnizlaçan insan kalabaliklanmn oluçmasina neden olmuçtur.

Sosyal sermayeye katki saglayan çagdaç isimlerden bir digeri ise Francis Fukuyama'dir. Fukuyama Güven Sosyal Erdemler ve Refahin Yaratilmasi (1998), Büyük Çôziilme-lnsan Dogasive Toplumsal Düzenin Yeniden Olu§turulmasi (2015) kitaplannda ve Social Capital and Civil Society (2000) isimli makalesinde sosyal sermaye ve güven arasindaki baglantiyi; Coleman, Bourdieu ve Putam'dan daha 253 farkli bir perspektif benimseyerek açiklamiçtir. Fukuyama, IMF Working Papers'da yayinlanan Social Capital and Civil Society isimli çaliçmasinda sosyal sermayenin birçok tanimi yapilmiç olmasina ragmen sosyal sermayenin tanimlarindan çok tezahürlerine atif yapildigini eleçtirel bir dille ifade ederek sosyal sermayeyi "iki veya daha fazla ki§i arasinda olu§an içbirligini te§vik edici resmi olmayan norm" olarak tammlami§tir. Рек çok çaliçmada sosyal sermaye ile iliçkilendirilen güven, aglar, sivil toplum sosyal sermayenin tanimi degil bizatihi onun sonucunda ortaya çikan ögelerdir. Fukuyama, çeçitli çaliçmalarda sosyal sermayenin bile§eni olarak ifade edilen karçilikliligin da tüm insan iliçkilerinde potansiyel olarak var olmakla birlikte sadece arkadaçlarla olan iliçkide gerçekleçtigini belirtmektedir (Fukuyama 2000: 3).

birligine dayanan, dürüst toplumlarda güvenin oraya çikacagina inanan Fukuyama toplumdaki güven seviyesinin yükselmesiyle sosyal sermaye seviyesinin de yükselecegini dü§ünür. Ona göre "güven" birçok sosyal sermaye teorisyeninden farkli olarak sosyal sermayenin bile§eni degil bizatihi sosyal sermayenin sonucu niteligindedir (1998: 37). Fukuyama'ya göre eger sosyal sermaye resmi olmayan ve i§ birligi üreten normlar olarak tanimlanirsa ekonomistler sosyal sermayenin nereden geldigini daha net açiklama imkânma sahip olacaklardir. Sosyal sermayenin mahkûm ikilemi olarak adlandinlan oyunun ürünü olarak spontane geliçmiçtir. Oyunda her iki oyuncu için de Nash dengesi

vardir. Oyunun tekrarlanmadigi durumda mahkûmlar arasinda i§ birligi oluçmamaktadir. Eger oyun tekrar edilirse mahkûmlar birbiriyle etkileçime girdikçe i§ birligi için güven olu§acaktir (Fukuyama 2000: 13).

Günümüz post-endüstriyel toplumunda sinirlar silikleçmekte, toplumlan bir arada tutmayi saglayan tiim degerler adeta buharlaçmaktadir. Sosyal sermaye, yalmzlaçan, bireyselleçen insanin karçisina toplumsallaçmanin ne kadar önemli oldugunu, ortak amaçlar benimseyip i§ birligi yapan, birbirine güvenen insanlarin oldugu toplumlarda ekonomiden, egitime, suç oranlarinin dûçmesinden, i§ yerlerindeki verimin artmasina kadar olumlu çok çeçitli sonuçlarimn yaçanacagi dûçûncesini içermektedir. 1996 yilmda Yaz Olimpiyatlan için yayinlanan reklamlarda da bariz bir çekilde görmenin mümkün oldugu simr yok ana fikri içinde bilgi çagi ve sosyal bozulma arasindaki baglantiyi gözler önüne sererek, bilgi çaginda eski kurallarm geçerliligini yitirdigi vurgulanmiçtir. 1960 itibariyle baçlayan özgürlük hareketleri normlara, toplumsal kurallara bir baçkaldm niteligindedir. Halbuki tutsaklik olarak görülen toplumsal normlar ve kurallar bireylerin birbirleriyle iletiçim kurmalanni saglayarak i§ birligi yapmalarim ve ortak hedeflere varmayi kolaylaçtirici bir rolde oldugu unutulmuçtur (Fukuyama 2015: 29-31).

Sosyal sermaye literatüründe kült isimler olan James Coleman, Pierre Bourdieu, Robert D. Putnam ve Francis Fukuyama olsa da yakin zamanda Field'in sosyal sermaye literatürüne katkisi da bir hayli önemlidir. Field, sosyal iliçkilerin önemini vurgulayarak insanlarin tek baçlarina baçarmalan mümkün olmayan çeyler için diger insanlarla birlikte çaliçabilmelerine imkân saglayan ileti§im aglarimn önemine vurgu yaparak iletiçim aglarini sermaye olarak degerlendirmiçtir. Bireyin sosyal sermayesinin tanidigi ki§i sayisinin fazlaligiyla da dogrudan orantilidir (Field 2008: 1). Sosyal sermaye; OECD, IMF, Dünya Bankasi gibi uluslararasi kurulu§lar tarafindan da ele alinan bir kavram olmuçtur. Sosyal sermayenin uluslararasi kuruluçlar tarafindan niçin ara§tirma konusu oldugu sorusunun cevabini 2001'de OECD'nin Uluslarin Refahinda Beçerî sermaye ve Sosyal Sermayenin Rolü isimli yayimlanan raporun baçligindan dahi anlamak mümkündür. OECD raporu sosyal sermayenin çeçitli ampirik çaliçmalar ile ülkelerin sosyo-ekonomik geliçiminde sosyal sermayenin pozitif bir etkisinin oldugunu göstermi§tir. Pozitif etkiyle birlikte sosyal sermaye ve ekonomik geliçim arasinda kesin, net baglanti kurulmasimn da dogru olmayacagi belirtilmiçtir (OECD, 2001: 61). Sosyal sermaye ailelerin, topluluklarin, firmalarin, ulus ve ulus-alti idari birimlerin ve diger kurumlarin düzeyinde in§a edilir. Sosyal sermaye fikri sivil toplumdaki iliçkilerle baglantilidir. Ancak güven ili§kileri, ag ili§kilerine kamu kurum ve kuruluçlari da dâhildir. Sosyal sermaye normlarda ve kurumlarda adeta gömülüdür. Normlarda ve kurumlarda gömülü olan sosyal sermaye analizi sivil toplumun farkli gruplar içerebilecegini de belirtir. Aile, okullar, yerel topluluklar, ekipler, sivil toplum, kamu sektörü, cinsiyet ve etnisite sosyal sermayenin tespiti

için kaynaklar ve boyutlardir. Gönüllülük, sivil katilim, ailenin kilit rolü, okullar ve i§ birligi örgütleri sosyal sermaye yaklaçimlarinda önemle vurgulanmi§ olmakla birlikte son yapilan sosyal sermaye analizleri ve tartiçmalarmda ihmal edilmi§ noktalardir (OECD 2001: 45).

Mekân, insanlari bir araya getirme ve bir arada tutan sosyal bagin oluçumu için oldukça elzem olsa da toplumun tanimini yegâne mekâna indirgemek eksik bir anlayiç olacaktir. Toplum; insanlari bir arada tutan ortak duygu, ortak geçmiç, kültürel normlar, gelenekler, ahlak, dini inaniçlar bütünsel olarak dü§ünüldügünde ve degerlendirildiginde anlamli ve dogru olacaktir. Sosyoloji; konusu geregi toplumsal sorunlar, cemaat iliçkileri, toplumsal bûtûnleçme, tabakalaçma ekseninde oldugundan dolayi gerek sosyal sermaye teorilerinin gerekse de diger tiim çagdaç teorilerin temelinde topluma iliçkin sunduklari çôzûmlemeler ve tezleri ile klasik sosyoloji teorisyenlerinin imzasi bulunmaktadir. Sosyal sermaye teorisinin temelinin Marks, Durkheim, Weber ve Simmel gibi klasik sosyoloji teorisyenlerinin katkilan ekseninde oluçturuldugu gözden kaçinlmamasi gereken bir noktadir (Aydemir 2011: 32-33).

Sosyal sermayenin vurguladigi i§ birligi, toplumsal normlar, toplumsal güven gibi unsurlarin ne oldu da böyle bir kavramsallaçtirma ile yeniden önemli olduklarimn vurgulanmasina ihtiyaç hissedildigi sorusu akillara gelmektedir. Tanm toplumundan sanayi toplumuna geçilmesiyle birlikte kirlardan kentlere yaçanan gôç

255

ile insanlar atasindan, bagindan koparak kôksûzleçmiç ve sanayi toplumuyla da _

yalnizlaçarak yabancilaçmiçtir. Sosyal sermaye kavrami bireylerin bu denli yalnizlaçmasina karçin sosyal baglarin, insan iliçkilerinin mikro ve makro anlamda faydalanna deginerek sosyal, ekonomik, psikolojik etkilerini yeniden hatirlamamizi saglamiçtir.

Fordizm ve Taylorizmin insani özellikleri yok etmeye kurulu ideolojisi ile birey büyük fabrika çarklarindan birisi olmu§ böylece kendine, yaptigi i§e ve hatta içinde ya§adigi topluma yabancila§maya baçlamasiyla birlikte toplumdaki güven seviyesinde ciddi bir dü§ü§ ya§anmi§tir. Sosyal sermayeyi muhalif bir sistem eleçtiricisine benzetebiliriz. Açin bireyselleçmenin toplumlarda yikici sonuçlan olacagini bunun sebebinin de modern toplumun benimsedigi liberalizm felsefesinden kaynaklandigini dü§ünen cemaatçi teori; çôziimû özümüze, kültüre, gelenege ve tarihe geri dönmekte görür. Sosyal sermayenin özellikle günümüz sosyal bilimlerinde bu denli yayginlik kazanarak çeçitli araçtirmalara konu olmasinda postmodern bilim paradigmasinin da etkisi büyüktür. Modern bilimin kalkinmadaki çôzûm önerilerinin yetersiz kalmasiyla birlikte çôzûm postmodern bilimde aranmi§tir. Postmodern bilim paradigmasi büyük anlatidan ziyade kûçûk resme odaklanarak bu anlamda yaklaçimlar geliçtirmesi kalkinma sorununa çôziim üretecegi dü§üncesinin oluçmasina neden olmuçtur (Çan^^rnçek 2011: 100-101).

Modern toplumun ideolojisi liberalizm üzerine kuruludur. Muhafazakârlar ise cemaatçi toplum yapisini benimser. Sosyal sermaye kavramsallaçtirmasi cemaatçilerin çikâyet etikleri toplumsal baglann çôzûlmesine, liberallerin de cemaatçi baglann özgürlükleri kisitladigi yönündeki eleçtirilerine adeta çôzûm üreten niteliktedir. Sosyal sermaye, modern toplumun diçladigi gelenekselligin, normlann, sosyal iliçkilerin kisacasi geleneksel toplumun içlevlerini modern toplumda da tahsis etmenin mümkün oldugunu hatirlatir (Kilinç 2010: 33'ten aktaran; §an-§imçek2011: 101).

Geleneksel toplumda cemaat iliçkileri oldugundan insanlar arasi ili§kiler sicak, dogal ve samimidir. Ancak modern toplumda uzmanlaçmaya, i§ bölümüne ve uzun saatler çaliçacak i§ gücüne ihtiyaç oldugundan geleneksel iliçki aglarim ortadan kaldirmak gerekliligi ortaya çikmiçti. Böylece kendini adeta yapayligin içinde bulan birey yalmzlaçarak bireyselleçmeye ve yabancilaçmaya baçlamiçtir. Sosyal sermayenin iliçki aglarinin önemine dikkat çekerek bireyleri bu dogalliktan mahrum birakmanin adeta onlari ölüme terk etmek oldugu bilincinin bir ürünü olarak ortaya çiktigini söyleyebiliriz. Bu bakimdan modern insanin sorunlarinin çôzûmûnûn toplumlarin sosyal sermaye profilini geliçtirmekten geçtigini söylemek mümkündür.

2. Cemaat Kavraminin Kökeni

Sanal cemaatleri neden sosyal sermaye kaynagi olarak degerlendirmemiz gerektigi sorusuna cevap aramadan önce bilinmesi gereken bir diger önemli husus ise sanal cemaatin tanimidir. Ancak sanal cemaatin tammi yapilmadan önce cemaat nedir, geleneksel cemaat ile sanal cemaatin benzerliklerini ve farkliliklanm ifade etmenin önemli oldugu kanaatine varilmiçtir. Bu bakimdan öncelikle cemaat kavramimn kökenine ve geleneksel cemaati yok eden modern toplumun tanimina yer verilecek ise ^^^ ^^^^ nedir sorusu üzerinde durulacaktir.

Cemaat kavramimn tanimi hakkinda tipki sosyal sermaye gibi fikir birligi saglanmiç degildir. Cemaatin tanimi, ko§ullan, çe§itleri gibi hususlar sosyal sermaye ile benzerlik göstererek farkli dü§ünürler tarafindan farkli çekillerde tammlanmiçtir. Cemaat kavrami ve sosyal sermaye arasindaki bir diger benzerlik ise her iki kavramin da sosyal bilimlerde büyük ilgiyle karçilanmiç olmasidir. Cemaat kavrami öylesine farkli §ekillerde tanimlanmiçtir ki 1955 yilinda cemaat tammlarimn kar§ila§tirmasi yapilmak i§tenmi§ ve bu sebeple gerçekleçtirilen literatür taramasinda on alti farkli kavramla ifade edilen doksan dort аул tanima rastlanilmiçtir (Hillery, 1968: 3'ten akt. Yelken, 1999: 18). Bu çaliçmamn günümüzde yapilmasi durumunda kavramla ilgili tamm sayisimn bir hayli yüksek olacagi muhtemeldir. Bu farkliligin sebebini çali§macinin benimsedigi baki§ açisi oluçturmakla birlikte yaçanan toplumsal degiçimler de etkilemektedir. Literatürde cemaatin taniminin tartiçilmasmm yanmda Bauman'in deyimiyle günümüz akiçkan

modernitede cemaatlerin varligim sürdürüp sürdüremeyecegi de bir diger tartiçma

konusudur.

Robert Nisbet'e (1966) göre cemaat kavrami; samimiyet, toplumsallik, alilaki birlik ile özde§le§tirilmektedir. Bu sebeple cemaatin kaybolmasi bu yetilerin kaybolmasiyla e§ deger tutuldugundan, 19. yüzyilda kaygi doruk noktasina ulaçmiç ve cemaat kavrami literaffiriin gözde kavramlanndan birisi haline gelmiçtir (Marshall 1999: 90). 20. yiizyilin genel savaç atmosferine bakildiginda modernitenin bunalima girdigini anlamak zor degildir. Bu banalim, Fransa-Prusya sava§i ile ba§lami§tir. En son Birinci Dünya Sava§i ile de bunalimin kesinligi netleçmiçtir. Nietzsche ve Freud modernitenin çikmazlarina deginen önemli isimlerdendir. Weber'in demir kafes, Dürkheim'in anomi benzetmesi de modern toplumuii sonuçlanm gözler önüne sermek için önemli benzetmelerdir. Savaç atmosferine ve modernitenin sonuçlanna bakildiginda topluluga olan ilginin sebebini anlamak zor degildir. Topluluk, topluma alternatif olarak görüldügünden ilgiyle karçilanmiçtir (Delanty 2015: 36).

Cemaat denildiginde literatürde Gemeinschaft/Gesellschaft aynmi ile dikotomi oluçturmakta gerek çagdaçlarina gerekse de kendisinden sonra gelen isimlere ilham kaynagi olan Tönnies akillara gelmektedir. Tönnies'in dikotomisini açiklamadan önce kavramin etimolojik kökenine bakalim. Esposito'a göre; communitas'in kökenindeki "communis sifatinin ilk anlami asli oíanla karçitliginda manasim bulur. Yeni Latin dillerinin hepsinde ortaklik (commun, común, kommun) asli olmayan çeydir; asli olanin son buldugu yerde baçlar" (Esposito 2018: 12). Özel olandan degil kamusal olandan tikel olandan degil genel olandan bahsedebilecegimizi ifade eden Esposito (2018: 12) communitasdaki -munus- eki teminat, yükümlülüktür. Munus ekindeki baskin olan §ey mütekabiliyettir. Munus ek degil bizatihi eksiltmedir, armagandir. Yükümlülük etrafindan birleçen insanlar arasinda öznellikten bahsedilemez. Bütün mülkiyetlerini baçkalanyla paylaçabilirler. Mülkiyetler adeta kamula§mi§tir (Esposito 2018: 14-17). Communitas'da bencillikten bahsetmek mümkiln degildir bizatihi özgecilikten bahsedilebilir. Esposito topluluk felsefelerinde nihilizm ile dogrudan zitlik içinde oldugunu, toplulugun oldugu yerde nihilizmden, nihilizmin oldugu yerde de topluluktan bahsedemeyecegimizi ifade eder (2018: 211).

Yelken; cemaat tipi yaçam biçiminin kökenlerinin eskiye dayandigim belirterek Antik Yunan filozofu Aristoteles'e dikkat çeker. Aristoteles'e göre insamn hayatim devam ettirebilmesini saglayan birlikler vardir. Bu birliklerden ilki aile ikincisi ise köydür. Köyü ortak amaçlar dogrultusunda eylem birlikteligi olan yerle§im yeri olarak tammlayan Aristoteles, birçok köyün bir araya gelmesiyle de §ehir ya da devletin oluçtugunu belirtir (1999: 25). Aristoteles toplumsalla§manin insani insan yapan özellik oldugunu vurgulamaktadir. Hobbes, Aristoteles'in insamn dogal toplumsalligina çiddetli karçi çikarak tarn tersi bir tezi savunmaktadir. Ona göre toplumlar insanlann birbirlerine olan iyi niyetlerinden dolayi varligim

devam ettirmiyor bizatihi insanlarin birbirlerinden duyduklari korkudan kaynaklanmaktadir (Esposito 2018: 44). Thomes Hobbes bu durumu insan insamn kurdudur diye söyledigi ünlü ifadesiyle belirterek insanlarin birbirinin kurdu olduklarini, Aristoteles'in ifade ettigi gibi dogal bir durumdan kaynaklanarak bir araya gelmelerinin mümkün olmadigini savunur. Rousseau, Hobbes'un insan tasawurunun ho§görüsüz oldugunu belirterek ho§görünün olmadigi yerde insanlarin canavardan farki kalmayarak adeta birbirine saldirabilecegini savunarak (Esposito 2018: 71-72) Hobbes ile ayni görü§te olmadigini belirtir. Rousseau ünlü eseri Emile'áe toplumsallik üzerine olan dü§üncelerini özetleyen pasajda §unlari ifade etmektedir:

"Insani toplumsal hlan §ey zayifligidir. Yüreklerimizi insanliga ta§iyan §ey, ortak sefaletlerimizdir: insan olmasaydik, insanliga higbir borcumuz olmazdi. (...) insanlar dogadan kral, lord, sarayli ya da zengin degildir. Hepsi giplak ve yoksul olarak dogar; hepsi ya§amin sefaletlerine ve her türden kedere, hastahga, yokluga ve aciya maruz kalir. Velhasil hepsi ölüme mahkümdur. Bir tek o, gergek anlamda insana aittir. Higbir fani ondan kagamaz" (Esposito 2018: 88).

Tönnies; Gemeinschaft und Gesellschaft eseriyle cemaat literatüründe Abhandlung des Communismus und des Sozialismus als empirischer Culturformen alt ba§ligiyla 1887 yilinda ilk kez yayinlami§tir (Falk 2004: 53). Gemeinschaft/Gesellschaft Tönnies'in adini literatüre altin harflerle kazimayi saglayan dikotomidir. Gemeinschaft/Gesellschaf in topluluk/toplum ya da cemaat/cemiyet 9evirilen ile kar§imiza fikmaktadir.

Tönnies, toplulugun/cemaatin kökeninin dogal oldugunu ve bireyin dogdugu anda toplulugun mensubu olabilecegini, bir ?aba göstermesine gerek kalmadigini ifade etmektedir. Toplulukta insanlar birbirlerine kan yoluyla baglidir (2019: 42). Toplulugun en belirgin özelligi olarak baglanma duygusu, kar§ilikli anlayi§ ve ho§görü, uyum, konsensus sayilmaktadir. Toplulugun olmazsa olmaz bu özellikleri insanlari bir arada tutmayi saglar (Tönnies 2019: 63). Tönnies ü? tür topluluktan bahsetmektedir. Bunlar akrabalik, kom§uluk ve arkada§liktir. Akrabalikta fiziksel yakin olmakla birlikte duygusal payla§im da vardir. Elbette tarn anlamiyla fiziksel yakinliga bagli olmayan akrabalik fiziksel yakinlik olmasa dahi devam eder. Ancak duygusal payla§im önemli bir faktördür. insani güvende hissettirir. Sevdikleriyle Qevresini ku§atan birey kendini daha mutlu hisseder. Kom§ulukta evler arasi yakinlik oldugundan dolayi yakin temas ve yakin ili§kiler kurulmasmi saglamaktadir. Birlikte ya§am §arti ortak ?ali§ma ve ortak ya§ami da beraberinde getirmektedir. Arkada§ligi akrabalik ve kom§uluktan ayiran Tönnies ortak Qali§ma ve fikir birligine vurgu yapar (2019: 53-55). Tönnies'de topluluk; dogalligi, sicakligi, ben-sen ^^ to ^^^^^ öte biz duygusunun ya§andigi yerdir.

Tönnies, toplumsal yapiyi Gemeinschaft ve Gesellschaft olarak ikili tasnifle belirtmektedir. Dürkheim bu tasnifi "Mekanik dayani§mali toplum ve Organik Dayaniçmali Toplum"; Ibn-i Haldun, "Bedevi ve Hazeri"; Cooley, "Birincil iliçkiler ve Îkincil iliçkiler"; Spencer, "Askeri Toplum ve Endüstri Toplumu"; Weber, "Geleneksel Toplum ve Rasyonel Toplum" çeklinde ifade etmektedir (Bayhan 2005: 198).

Toplulukla toplum arasindaki farklardan birisi de asayiçi saglayan kontrol mekanizmasidir. Toplulukta baglayicilik gelenek iken toplumda siyaset ve kamu dinginle§tirici rolü üstlenmektedir (Falk 2004: 49). Toplulukta asayiçi saglayan gelenek iken toplumda bu hukuk kurallarina devredilmiçtir. Bu Dürkheim'in mekanik dayaniçmali toplum/organik dayamçmali toplum ayrimim hatirlatmaktadir. Mekanik dayaniçmali toplumda geleneksel kurallar baglayici özellik gösterirken organik dayaniçmali topluma geçildiginde artik hukuk kurallari baglayici özellik gösterir olmuçtur.

Geleneksel cemaatte insanlar birbirine güvenebilir. Her daim birbirlerinin yanlannda olacaklarina, baçlari sikiçtiginda yardim ellerini uzattiklarinda karçilik bulacaklarina inanirlar. Insanlar dü§tüklerinde baçkalanmn onlarla alay edip etmeyecegini dûçûnmez çûnkû talihsizliklerini ya da beceriksizliklerini kimsenin alay konusu yapmayacagim bilirler. Kimse birbirine kin beslemez bir hata yapildiginda herkes birbirinden veya toplulugundan rahatça özür dileyebilir.

259

Cemaatle insanlar birbirine adeta göz kulak olmaktadir kimse kimsenin arkasindan _

kuyusunu kazmamaktadir. Ihtiyaç duyuldugunda aninda birbirlerinin yardimina ko parken bunlari hiçbir sôzleçmeye bagli olmaksizm gerçekleçtirmektedirler. Çûnkii cemaat böylesine sicak iliçkilerin hâkim oldugu bir yerdir (Bauman 2017: 8). Toplulukta böylesine kardeççe iliçkiler hâkimken toplumda tam tersi iliçkiler hâkim olmaktadir. Tönnies toplumdaki iliçkileri takas metaforuyla çok iyi betimlemektedir. Toplumda tipki maddi mallann takas edilmesi gibi nezaket ve ilgi de samimiyetsizlikten paylarini almaktadir. Herkesin birbirini seviyor, sayiyor, dü§ünüyormu§ gibi görünse de aslinda kendini dûçûnmektedir. Karçiliklilik toplumdaki iliçkilerin en önemli özelligidir (2019:121). Toplumda adeta "miç gibi" yapilan iliçkiler görülmektedir. Toplumda seviyor "mu§", sayiyor "mu§", diiçûnûyor "mu§" iliçkilerinin yogunlugu mevcuttur.

Evrimci bir bakiç ile topluluktan topluma geçildigini ve toplulugun birinci açama oldugunu ve artik vaadini doldurarak günümüz dünyasindan çekilerek yerini ikinci ve yeni a§ama olarak topluma biraktigi çeklindeki yanilgiya kapilmamak gerekir. Tönnies'in toplumun kar§isina toplulugu koyarak bu §ekilde ikili bir toplumsal simflama yapmasi çagda§lanna ve kendisinden daha sonra gelecek рек çok isme ilham kaynagi oldugu gibi eleçtirilerin de odaginda olmasina neden olmuçtur. Maclver ve Page Cemiyet (1994) adli eserinde, cemaat ve cemiyet dikotomisine karçi çikan isimlerdendir. Büyük topluluklar olarak nitelendirdigi toplum; sulh, himaye, vatanperverlik, harp, otomobil ve radyo temin ederken

cemaat yani kûçuk topluluklar ise; arkadaçliklar, dedikodu, yüz ytize rekabetler, mahalli gurur ve mesken temin etmektedir (aktaran; Özyurt 2004: 13). Toplum samimiyete, insanlar arasi içten iliçkilere, i§ birligine, ortak eyleme bir tehdit olarak algilandigindan endi§eye sebep olmuçtur. The Community (1968) adli eserinde Rene König; entegrasyonu, bûtiinleçmeyi topluluga has bir özellik olarak kabul edip kenti de sosyal diizensizliklerin yen olarak imleyen gôriiçe karçi çikarak kiiçûk bir toplulugun dahi biinyesinde yapisal olarak çok fazla çeçitlilik bulundurabilecegini söyleyerek çeçitliligin kiiçûk-kirsal topluluklarda hiç de az olmadigini ifade etmiçtir (Delanty 2015: 46).

Bauman, Tönnies kadar olmasa da cemaat ve cemiyet arasinda srnir çizenlerdendir. Bauman içinde yaçadigimiz dünyamn bize cemaati çok az sunabildigi hatta sunmaya da istekli olmamasindan dolayi üzüntü içindedir. Bauman için cemaat sicak bir kelimedir. Cemaate öylesine bir anlam yiikler ki onun gerçek bir mutluluk için çart oldugunu savunur. Cemaat insana en degerli duygulardan birisi olan güven içinde olma hissini yaçatir (Bauman 2017: 151). Ancak günümüz dünyasinda Bauman'in ya da Tönnies'in ifade ettikleri tarzda topluluklar oluçturmak mümkün gözükmemektedir. Içinde yaçadigimiz dünya ne eski dünyadir ne de insanlann birbiriyle olan iliçkileri eskisi gibidir. Bu yüzden geleneksel toplumdaki cemaat aglarini günümüz dünyasindan beklemek mümkün degildir.

3. Modern Toplum

Toplum tipleri hakkindaki dônemselleçtirmeleri yaçanan degiçimler odak noktasi alinarak ûçe ayirmak mümkündür. Bunlardan ilki cemaatsel iliçki aglanmn yaçandigi geleneksel tarim toplumudur. Topluluga, cemaatsel ag iliçkilerine karçit olan, aklin ve bilimin ön plana çiktigi, insamn doganin üzerinde bir gûç olarak kendini konumlandirdigi modern toplum takip etmektedir. 1970'den itibaren artik yeni bir dönem oldugu iddia edilen postmodern toplumu ûçûncû dönem olarak nitelenebiliriz. Bu dônemselleçtirme yapilirken keskin simrlar çizilmemesine dikkat etmek gerekir. Nihayetinde toplumsal degi§imleri birbirinden kopuk apayri olaylar gibi degerlendirmek mümkün degildir. Dönemler arasi aynmlan kati ve net simrlar çizerek tammlandigi takdirde günümüz enformasyon teknolojilerinin geli§mesiyle ortaya çikan sanal cemaatleri açiklayabilmek mümkün olamayacaktir.

Orta Çag düzeninin sona ermesini saglayan Rönesans, Reform, Cografi Keçifler araciligi ile temelleri atilmi§ Fransiz Devrimi ve Sanayi Devrimi ile de kurumsallaçmasinin sagladigi modernite dünya genelinde bireysel, kültürel, toplumsal, ekonomik ve siyasal anlamda dönü§üm yaratan bir proje olarak tammlanmaktadir (Erol 2016: 50). Orta Çag'dan moderniteye geçi§ bilimsel, siyasal, kültürel ve teknik olmak üzere dort temel devrim ile gerçekleçmiçtir (Jeanniere 2011). Bu dort devrim birbirini takip eden siralamayla degil bizatihi birbiriyle iç içe yaçanarak gerçekleçmiçtir. Modernite projesinin temel mottosu akil,

benimsedigi felsefi dünya görü§ü ise pozitivizm oldugundan bilinememezliklerden kaynakli metafizik gûçlere ve Tanri'ya inanmak yerini akla ve bilime birakmiçtir.

Modernite bireysel anlamda özgürlük fikrini korudugundan cemaatten kopuçun gerçekleçmesi gerekliligini de beraberinde getirir. Dinsel otoritenin önemini yitirdigi bu dönemde bilim ve teknolojide yaçanan geliçmeler öylesine çarpicidir ki öncesinde bu geliçmelerin hayalini kurmak bile mümkün degildir. Bu ôzgûrleçme iktisadi anlamda liberal söylemin о ünlü mottosu olan birakmiz yapsinlar, birakimz geçsinler ideolojisiyle birleçmiçtir (Erol 2016: 53). Modernite insanliga büyük vaatler ile gelmiçtir. Ancak о büyük umut edilen beklentilere karçilik verememiç ve adeta çikmazlar yaratmaya ba§lami§tir. Modernitenin yarattigi bu çikmazlardan bizzat magduriyet yaçayan isim Bauman'dir. Bauman'a göre büyük hayranlik yaratan modern toplumun gizledigi karanlik bir yüzü vardir. Bu yüz onun büyük kiyimlar yaçanmasina neden olmuçtur. Hiç çûphesiz Holocaust'dan bahsedilmektedir. Holocaust ve moderniteyi birbirinden ayri dü§ünmek mümkün degildir. Modernite Holocaust ile mümkün olabilirken, Holocaust da modernite ile mümkün olabilmektedir (Bauman 1997: 25).

Geleneksel toplumdan modern topluma geçiçteki sosyal degiçimi Gellner (1992: 55-78) §öyle betimlemektedir:

"Sanayi toplumu, büyük bir demografik hareketlilik meydana getirmi§tir. Tarim toplumunda insanlar kûçûk topluluklar içinde dogup, büyüyüp, 261 hayatlarini kazanip ve ölüyorlardi. Sanayileçmeyle birlikte, tarim ve hayvan ürünlerinin makinelerde içlenmeye ba§lanmasi sonucu, tarlalar ve otlaklar pazarin hammadde ihtiyacim karçilamak için birleçtirilme yoluna gidïldi ve köylerde birçok insan içsiz kaldi. Bunun yaninda, çehirlerde kurulan atölyelerin emek ihtiyaci hizla büyüyordu. Bu iki durum, sanayi toplumunda insanlarin yerlerinden, köylerinden, topluluklarindan koparilarak yeni bir toplumsallik iliçkisi içine girdigini gösterir. Sanayi toplumunda insanlar doguçtan bir ekonomik statü sahibi olmaktan çikip, birikim ve becerilerine uygun bir i§ elde eder hale geldi. Bu durum insanlari, ekonomik Ицкйепп kuruldugu üst kültürlerle bütünle§meye zorluyordu. Sanayide kullamlan makineler geliçtikçe bu makinelerin kullanicilarinm egitimli olmalari gerekliligi de artiyordu. Sanayi için gereldi olan egitimin üst kültür araciligiyla yapilmasi bir yandan i§çilerin emeklerini daha geni§ bir cograjyada pazara sunmalari imkânmi verirken diger taraftan bu egitimli kiçiler ulusal kültürle bütünle§mi§ oluyordu" (Özyurt 2004: 16).

Sanayi sonrasi ya§anan postmodern dönemin farkli isimlendirilmeleri yapilmi§tir. Krishan Kumar yeni dönem isimlendirmeleri §öyle ifade etmektedir: Amitoi Etzioni 'Modern Sonrasi Çag', George Lictehim 'Burjuva Sonrasi Toplum', Hermen Rohn 'Ekonomi Sonrasi Toplum', Murroy Bookchin 'Kitlik Sonrasi Toplum', Kenneth Boulding 'Uygarlik Sonrasi Toplum', Daniel Bell 'Sanayi

Sonrasi Toplum', Peter Drucker 'Bilgi Toplumu', Paul Haimos 'Kiçisel Hizmet Toplumu', Ralf Dahrendorf 'Hizmet Simfi Toplumu', Zbignir Bizzinski 'Teknetronik Çag' olarak isimlendirmiçtir (Frankel 1991: 15'ten akt. Yelken 1999: 163). Baudrillard bu yeni dönemi "Tüketim Toplumu", Beck "Risk Toplumu", Castells "Enformasyon Toplumu" ve "Ag Toplumu", Lyotard "Postmodern Toplum", Lash ve Urrry "Post-Fordizm", Bauman "Akiçkan ve Müphem Modernite", Wallerstein "Dünya Sistemler Teorisi", Etzioni "Aktif Toplum", Goffmann "Sahne Toplumu" olarak isimlendirilmiçtir (Gôkçen 2018: 375).

Kimi dü§ünürler modernitenin postmodernite ile birlikte artik son buldugunu, postmodernitenin yeni bir dönem oldugu kabul ederken kimi dü§ünürler ise postmodernitenin de modernitenin devami oldugunu dü§ünmektedirler. Modernite devam mi etmektedir yoksa modernligi a§an yeni bir dönem mi yaçiyoruz sorusunun cevabi benimsenen yaklaçimla ilgili olarak degiçmektedir. Ancak postmodernitenin tam anlamiyla yeni bir dönem oldugunu iddia etmek mümkün gözükmemektedir. Modernite keskin net çizgilerden, otorite ve hiyerarçiden yanayken; günümüz dünyasi keskinliklerin ve sinirlarin ortadan kalktigi adeta birkaç metre sonrasim bile göremedigimiz heterojenlikle farkli kimliklerin ortaya çikmasim saglayan 'yeni' bir yoldur. Ancak bu temel farkliliklar olsa da postmoderniteyi moderniteden tam anlamiyla koparmak mümkün degildir. Durumu tipki eski konutun iç dekorasyonu tümüyle degiçse dahi temeli, kolonlari, kiriçleri degiçmedigi mûddetçe oramn tam anlamiyla yeni bir konut oldugunu söylemenin 262 mümkün olamayacagi örnegi ile açiklamak mümkündür. Bu ev tam anlamiyla eski konuttan bagimsiz yeni bir ev degildir.

4. Sanal Cemaatler

Modem dünya, bilimi ve rasyonaliteyi kutsayarak gelenege ve dogaüstü inaniçlara yüz çevirmiçtir. Yüz çevrilen noktalardan birisi de geleneksel toplumun cemaatsel iliçkileridir. Ancak insanlarin içgûdûsel olarak taçidiklari topluluk oluçturma dürtüsü devam ettiginden günümüz enformasyon teknolojilerindeki geliçmelerle birlikte geleneksel toplumdaki cemaat biçim degiçtirerek yerini internet tabanli sanal cemaatlere birakmiçtir.

Amerikan savunma projesi olarak ilk defa tarih sahnesine çikan internetin askeri amaçlar diçinda yayginlaçarak kullammi onun toplumsal, kültürel, ideolojik bir araç haline gelmesine sebep olmuçtur (Kiliçbay 2005: 16). Teknoloji ve internetin hizla geliçim göstermesiyle birlikte zaman ve mekân anlam kaybina ugramaya ba§lami§tir. McLuhan (1964) ve Meyrowitz (1985) zaman ve mekân duygusunun kaybedildiginden dolayi "global köy" nitelemesini yapmayi uygun görürken Harvey'e (1997) göre teknolojinin geliçmesi "zaman ve mekân siki§masi" yaratmiçtir (Timisi 2005: 89).

Enformasyon teknolojisinde yaçanan geliçmeler, geleneksel toplumlarda var olmayan yeni kavramlann ortaya çikmasini saglamiçtir. Sanal gerçeklik, siber-

uzam, sanal cemaatler bu kavramsallaçtirmalardan bir kaçidir. Sanal cemaatlerin taniminin anlaçilabilmesi ve baglamsal bütirnlük oluçturulabilmesi için sanal gerçeklik ve siber-uzam gibi temel kavramlarin tammlarina da deginmek gerekecektir. Reid, Communication and Community on Internet Relay Chat: Constructing Communities isimli makalesinde sanal gerçekligi "bir fiziksel obje ya da yerleçimden ziyade bir bilgisayar sisteminde yer alan verilen araciligiyla kullaniciya görsei, içitsel ve dokunma duygusu; gerçek bir fiziksel uzamdakine benzer bir hareket yetisi ve maniptile etme gücü veren deneyimler ortamidir." çeklinde tammlamaktadir (Reid 1995: 164'ten akt. Timisi 2005: 91). Siber-uzam kavramindaki siber (cyber) yönlendirmek anlamina gelen latinee kökenli "kubernao" kelimesine dayanmaktadir. Uzam kavraminin ise birçok anlami olmakla birlitóe sonsuz boyut, özgürlük, yön-boyut anlamlanna gelmektedir. En temel haliyle siber-uzam internet araciligiyla bir araya gelmiç gerçek ya da hayali iliçkiler ortami olarak tanimlanmaktadir (Timisi 2005: 91).

Sanal cemaat kavramimn tanimi tipki geleneksel cemaat kavraminin tanimiyla benzerlik göstermekte ve üzerinde fikir birligine vanlmiç net bir tanimim bulmak mümkün olmamaktadir. Blannchot'un (1995) Itiraf Edilemeyen Cemaat isimli eserinde altini çizdigi gibi topluluklarm özüne yogunlaçma gerçekleçtirilerek oluçan sanal cemaatler, cemaatin varliginin bizzat kaniti mahiyetindedir. Günümüz dünyasinda ag yardimiyla kolektiviteler meydana getiren örgütsel yapilari sanal cemaat olarak tasvir etmek mümkündür (Subaçi 2005: 112). Sanal topluluk bir grup 263 insamn daha önce taniçmiç olsun ya da tani§mi§ olmasin fikirlerini bilgisayar tuçlari ile ag sayesinde birbirlerine iletebilen insan toplulugudur. Ilgi alanlanmz ne ise adeta bir kahve evinde buluçmuç gibi teknik, felsefe, politika ya da manevi bir konuda hiç tanimadiginiz insanlarla zihin açici konuçmalar yapabilir, sorular sorabilir ve size ilham veren sizi destekleyen insanlarla bir araya gelmenize imkân saglar. Sanal toplulukta bireyler tipki geleneksel topluluktaki gibi bir sôzleçmeye bagli olsalar da bu sözle§me oldukça gevçek yapidadir. Bu sôzleçmeleri gayri resmi sosyal sözle§meler olarak görmek mümkündür. Sanal toplulukta görünümden çok dûçûnceyi önemseyen insanlarla bir araya gelmek mümkün oldugundan, bu durumun рек çok avantajinin bulundugu bilinmektedir. Sanal topluluklarda, geleneksel topluluklarda oldugu gibi kiçiler birbirini direkt görememektirler. Bundan dolayi irk, cinsiyet, ya§, ulus, fiziksel görünüm gibi ayrimcilik yaratabilecek noktalan istediklerinde belirtip, istemediklerinde gizleyebilme imkânina sahip olabilmektedirler. Kisacasi kimliklerini anonimleçtirebilme imkmlrn ^^^^^^tadir (Rheingold 2008: 3-4).

Cemaatin varligim geç modern dönemde de devam ettirebilmesi için hiç çûphesiz biçim degiçikligi yaçamasi gerekirdi. Yaçanan degiçimlerden ilki; geleneksel toplumda topraga bagli olan cemaatin çôziilme yaçayarak mekân algisinin yitirilmeye baçlanmasi ve cemaatin topraktan kopmasidir. Bir diger degiçiklik ise; geleneksel cemaatlerde insanlar birbirini çok iyi tanimasa dahi

birbirleri hakkinda kisitli bilgi sahibi olmakta ya da en azindan açinaliklari bulunmaktayken günümüz toplumunda ise yüz yüze iliçkiler yerini dolayli iletiçime birakmiçtir. Cemaat tarihsel sûreçte çeçitli görüngülerle de olsa karçimiza çikmaktadir. Bu görüngülerden ilki Geleneksel Tarim Toplumunda 'Gemeinschaft ideal tipi', ikincisi Modern Sanayi Toplumunda 'Hayali Ulus-Cemaat ideal tipi' ve günümüz Geç Modem döneminde ise 'Sinirli Sorumluluk Cemaati' olmak tizere ûç görüngüsü bulunmaktadir (Yelken 1999: 103-104). Günümüz toplumunda cemaat varligini devam ettirebilir mi, sanal cemaat/topluluk mümkün müdür, ne kadar gerçektir, sanal cemaatler geleneksel cemaatin saglayabildigi imkânlan üyelerine gerçekten saglayabilir mi gibi tartiçmalar literaturde tartiçilmaya devam eden hususlardir.

Sanal cemaatin farkli tanimlari yapildigini belirtmiçtik. Tabloda sanal cemaatin belli baçli tanimini yapan isimler tanimlamalariyla birlikte belirtilmiçtir.

Tablo 1: Sanal cemaat tanimlari (Lee-Vogal-Limayem 2002: 2863)

Howard (1993) Toplulugun olu§masini saglayacak insani duygularla birlikte siber alanda internet vasitasiyla kurulan kiçisel iliçkilerdir.

Hagel ve Armstrong (1997) tçerigi üyeleri tarafindan oluçturulan ve üyelerle entegrasyon saglama potansiyeline vurgu yapilan bilgisayar tabanli topluluklardir.

Jones ve Rafaeli (2000) Bilgisayar araciligiyla benzer kiçilerarasi etkileçimi saglayan nispeten açik ve §effaf olarak degerlendirilebilecek sembolik halk.

Romm ve Clarke (1995) insanlarin yüz yüze iletijimden ziyade elektronik medya araciligiyla iletiçimlerini saglayabildikleri grup.

Craig ve Zimring (2000) Bir topluluk duygusunun oluçabilmesi için etkilejimin sundugu firsatlar yeterli degildir. Etkile§imin kendisinin artmasi gerekir.

Hesse (1995) Bilgi otoyollan ve kijisel bilgisayarlarla binalan ve caddeleri geni§leterek zaman ve mekân mefhumunu ba§ a§agi eden topluluk.

Erickson (1997) Büyük gruplar arasmda uzun vadeli bilgisayar araciligiyla gerçekleçen iletiçim.

Carver (1999) Sanal topluluklar insan kümeleridir. Sanal topluluklar insanlar için ilgi çekici olmaktadir çûnkû sanal topluluklar sayesinde diger insanlarla iletiçim halinde olmak mümkün hale gelmektedir. Etkileçimin devam etmesi durumunda ise gerçek bir iç görü ve güven ortami saglanmi? olur.

Ho, Schraefel, ve Chignell (2000) Gerçek zamanli, çoklu etkilejim sitilleri ve çok kullanici etkilejim ortammi destekleyen teknolojik olarak saglanan araci, kalici çevre.

264

Sanal cemaatin fikir birligi saglanmiç net bir tammi yapilamasa bile bütün tammlarda ortak olan bazi noktalar dikkat çekmektedir. En genel tanimiyla sanal cemaat, siber uzamda teknolojik tabanli gerçekleçen ve insanlarin birbiriyle iletiçimini saglayan topluluklardir. Ancak cemaat olabilmesi için iletiçimin düzenli olarak devam etmesi gerekmekte midir yoksa kiçinin devamliligi olmasa dahi zaman zaman topluluga dâhil olmasi kiçiyi о cemaate üye yapar mi gibi sorular üzerinde tam anlamiyla konsensus saglanamamiçtir.

Dawson'a göre internet ortaminda her kullamci toplulugunu sanal cemaat olarak niteleyebilmek mümkün degildir. Bir kullamci toplulugunun, site ya da forum üyeliklerinin sanal cemaat olarak nitelendirilebilmesi için alti temel ilkeyi taçimalari gerekir (Haberli, 2012: 126).

1. Üyelerin birbiriyle etkileçim içinde olmasi gerekir

2. Üyeler arasindaki etkileçimin devamlilik arz etmesi gerekir

3. Üyelerin kullamci adlannin sabit olmasi gerekir

4. Üyeler üzerinde sosyal kontrol olmasi gerekir

5. Üyelerin ilgi alanlariyla uygun paylaçim yapiliyor olmasi

6. Payla§imlarm büyük çogunlugun katilim saglamasi gerekir

Geç modern dönemin cemaatleri geleneksel cemaatlerden farkliliklarini on bir ba§lik ile ifade etmek mümkündür. Bu ayirt edici farkliliklar; mekân, kapsam, simr, süre, üyelik (katilim), nitelik, amaç, tatmin, hacim, fonksiyon ve etkileçim biçimi olarak siralanabilir (Yelken, 1999: 230). Cemaat ortakliklara dayalidir. 265 Fiziksel yakinlik olmakla birlikte duygudaçlik ve aym kokenden gelme gibi durumlar insanlari birbirine yaklaçtiran faktörlerdir. Ancak günümüzde endüstriyel topluma geçmekle birlikte cemaatin ortadan tam anlamiyla kayboldugunu söylemekte yanliç olacaktir. Günümüz dünyasi geleneksel dünyadan рек çok özelligi ile ayrilmaktadir. Ancak insan sosyal bir varlik oldugundan baçkalarina ihtiyaç hissetmektedir. însamn ortak özellikler taçiyan, benzer ilgilere sahip insanlarla bir araya gelme ve paylaçimda bulunma ihtiyaci degi§memi§tir.

Wellman geleneksel topluluk ve sanal topluluk arasindaki örgütlenme biçimlerindeki farkliligi be§ madde ile özetlemektedir (Haberli, 2012: 130).

1. Sanal cemaatler bireylerin ilgi alanlarina göre oluçtugundan geleneksel topluluklara katilim dü§er.

2. Sanal cemaatlerde çevrenin birey üzerindeki kontrolünün olmamasi bireye özgürlük saglar. Aym zamanda cemaatin de bireye karçi sorumlulugu geleneksel cemaattekine göre oldukça dü§üktür.

3. Sanal cemaatler cinsiyet, irk, ya§ gibi özellikler üzerine temellenmemektedir. Bireyler yaçamlarindan elde ettikleri ortak degerler üzerine bir araya gelirler.

4. Sanal cemaatler bireye küresel bir aga katilimi saglarken geleneksel cemaatler bireyi sinirlar ve sadece kendi grubu içinde kalmasim ister.

5. Sanal cemaatler aidiyet hissetme ve kimlik baskisi gibi durumlar yokken geleneksel cemaatlerde aidiyet hissi bir hayli önemlidir.

Sanal cemaatin geleneksel toplumdaki cemaat ili§kileriyle aym olamayacagim dûçûnenler oldugu gibi sanal cemaatlerin geleneksel cemaatlerin içlevlerini yerine getirebildigini, mekâna bagli kalmanin insani kisitlayici bir faktör oldugundan sanal cemaatlerin özgürlük sagladigini dûçûnenler de vardir. Bauman sanal cemaat nitelemesinde bulunmasa dahi ag toplumu ve geleneksel cemaat arasinda bir karçilaçtirma yaparak adeta tarafini geleneksel cemaatlerden yanan kullanan isimlerden birisidir. Bauman'a göre sosyal medya araciligiyla saglanan yakinlik gerçek yakinliktan farklidir. Aglardaki yakinlik yapay, sunidir. Dolayisiyla da gerçek bir yakinligin risklerini de taçimamaktadir. Aglar ve cemaat arasindaki ayrim Bauman'a göre oldukça nettir. Aglar cemaat degildir. Geleneksel cemaatler bireyin özgürlüklerini kisitlar, onun hareket edebilme alarnm daraltir. Birey cemaati caninin istedigi vakit terk edip gidemez ancak cemaate aykin bir durumda cemaatin onu diçlama hatta aforoz etme hakki vardir. Cemaatte normlar vardir. Birey cemaat içinde caninin istedigi gibi davranmaya muktedir degildir. Tüm bunlara karçin cemaat güvenlidir. Aglarda ise her an bir tehlike ile karçi karçiya kalirsiniz. Aglarda norm da olmadigi için serbest hareket etmeye imkân verir. Etkileçim kurmak ya da etkileçimden kurtulmak parmaklanmz ucundaki bir tu§ uzakligindadir. Aglar güzel vakit geçirme içlevine sahiptir. Buradan edinilen arkadaçlardan yardim talebinde bulunulamaz. Bulunulsa dahi size yardim elini uzatacak kimseyi bulmak bir hayli 266 giiçtiir. Buradaki dikotomi giivenlik ve özgürlük arasindadir. Ag özgürdür, cemaat ise güvenlidir. Insan olarak hem özgürlüge hem de güvenlige ihtiyacimiz vardir ancak bunlardan birisi feda etmeden de digerini elde etmemiz mümkün degildir (Bauman-Lyon 2016: 52-53).

5. Sosyal Sermaye ve Sanal Cemaatler Baglantisi

Sosyal sermaye farkli teorisyenler tarafindan farkli birleçenlerle anilsa dahi çaliçmalarin çogunda gruplar-aglar, güven ve normlar ortak olarak kabul gören yapi ta§laridir. Sosyal sermaye teorileri, günümüzde degerini kaybeden ancak toplumlann devamliligi için oldukça elzem olan ortak degerler-normlar, i§ birligi, güven ve sosyal baglan kuwetlendirmenin öneminin yeniden anlaçilmasim saglamiçtir.

Sosyal sermayeye güven odakli bakan Fukuyama interneti sosyal sermayenin oluçmasini engelleyici gûç olarak görmü§tür. "Bilgi çaginin en hevesli havarileri, hiyerarçi ve otoritenin parçalamçini kutlarken ciddi bir etmeni ihmal ediyorlar: Güven ve onun temellerini oluçturan ortak ahlaki kurallar" (Fukuyama 1995:25 'ten akt. Field 2008: 147). Fukuyama'nin makalesinin tarih itibariyle günümüz koçullarina uygun olmadigim belirtmek gerekir. Bilgi çagi yeni imkânlan bera^^^^^ ^^^^^^r. Bu yeni imkânlardan birisi olan sanal cemaatler, sosyal sermayenin temel bileçenlerinden birisi olan grup-aglara katilimi

kolayla§tirmaktadir. Sanal cemaatler de tipki geleneksel cemaatlerde oldugu gibi devamlilik istemektedir. Bireyin topluluga katilimimn devam etmemesi ya da katilimin seyrek olmasi sosyal sermayenin diger önemli bileçenleri olan güven ve normlarin oluçmasini engelleyecektir. Ortak ilgilerin paylaçildigi grup üyeleriyle sik sik iletiçime geçilmesi halinde üyeler birbirilerine açinalik sagladiklarindan ve birbirlerini yavaç yavaç tammaya baçladiklarindan dolayi birbirlerine karçi güven duygusu hissetmeye baçlayacaklardir. Böylece grup üyeleri arasinda iç birligi, ortak hedef ve amaçlarin oluçmasi mümkün olacak ve bireylerin sosyal sermaye profilinde geliçmeler yaçanacaktir.

Baudrillard, Amerika (2013) isimli eserinin bir bölümünde New York eyaletindeki insanlarin yalmzligini çarpici bir biçimde betimlemektedir. Burada insanlarin gülümseme eylemlerinde bile karçilarinda bir muhatap bulunmamaktadir. Adeta yapayalmz olan bireyci ve bencil modem toplum insanini Baudrillard çôyle betimlenmektedir:

"Gece gündüz daha çok canavar düdügü sesi duyuluyor burada. Arabalar daha hizli gidiyor, reklamlar daha çok saldirgan. Fuhu§ adamakilli yaygin. Elektrik içigi da öyle. oyuna gelince, her çeçit oyun yogunla§iyor. Diinyanin merkezine yaklaçtigimzda, bu hep böyledir. Ama insanlar güliimsüyorlar, hatta gitgide daha çok güliimsüyorlar; ama hiçbir zaman birbirlerine degil, her zaman yalniz kendileri için gülümsüyorlar" (Baudrillard 2013: 2б).

Sanal cemaatler, insanlarin bu denli yalmzlaçmasini engelleyerek içten içe özlemini çektikleri geleneksel cemaat iliçkilerinin saf hali olmasa dahi biçim degiçtirmiç haliyle yaçanmasina firsat verdiginden dolayi önem arz etmektedir. Baudrillard'dan alinan bir baçka pasaj, "Burada sokaklarda tek baçina dûçûnen, tek baçina çarki söyleyen, tek baçina yiyip kendi kendine konuçan insanlarin sayisi ürkütücü. Ama yine de bir araya gelmiyor; tersine birbirlerinden kaçiyorlar." §eklindedir (Baudrillard 2013: 27). Bu ifadeler, insanlarin kalabaliklar içinde çektigi yalmzligm bizatihi fotografi niteligini ta§imaktadir. Sanal cemaatleri bu denli yalmzlaçan insanlar için yeniden birbirleriyle ileti§im kurmalarimn firsati olarak degerlendirmek mümkün gözükmektedir.

Sanal cemaatler üzerine zengin literatür bulunurken sanal cemaatler ve sosyal sermaye baglantisini ortaya çikaran рек az çaliçma bulunmaktadir. Blanchar ve Horan (1998) sanal cemaatleri, cografi uzakliga dayali sanal cemaatler ve fiziksel temelli sanal cemaatler olarak ikili ayrimla ifade etmiçlerdir. Ayrica bu ikili ayrimin sosyal sermayenin bileçenlerine olan etkilerini ayri ayri degerlendirmi§lerdir.

Tablo 2: Sanal cemaatlerin gruplar, normlar, güven ve serbest zaman

bireyselliginin azalmasi faktörlerine etkisi (Blanchar-Horan 1998: 301)

Sanal Cemaat Gruplar ve Aglar Normlar Güven Serbest

Zamanlarm

Bireyselliginin

Azalmasi

Cografi Daha öncesinde Üyeler arasi Üyeler diger Oyun oynama

Uzakliga birbirleriyle sosyal destek. bilgisayar ve bilgi alma

Dayali Sanal taniçmayan Üyeler arasi bilgi tabanli iletiçim ile adeta bo§

Cemaatler insanlann ali§veri§i. (+) saglayan zaman

birbirleriyle ortak üyelerin kalmayacaktir.

ilgiler Kar§iliklilik algilarim (-)

paylaçmasma normu yaratmayi §i§irerek Özel bir

imkân saglar. (+) yardimci kûçtik oldugundan

eylemler. (+) daha farkli alandan

Gen iç aglara gösterebilir. (+) digerleriyle

sahip olmak iletiçim

agdaki Kizginliklar kurmak

yogunlugun yaçanabilir. (-) kamuya açik

azalmasina neden zamani

olur. (-) Gelir durumu, arttiracaktir.

kilo, cinsiyet (+)

gibi konularda

üyeler birbirine

yalan

söyleyerek

birbirlerini

aldatabilir. (-)

Fiziksel Temelli Daha öncesinde Üyeler arasi Üyeler diger Oyun oynama

Sanal tamçilmayan sosyal destek. bilgisayar ve bilgi alma

Cemaatler insanlarla ortak Üyeler arasi bilgi tabanli iletiçim ile adeta bo§

ilgileri paylaçma aliçveriçi. (+) saglayan zaman

imkâm saglar. (+) üyelerin kalmayacaktir.

Kar§iliklilik algilarim (-)

Yüz yüze normu yaratmayi §i§irerek

iletiçimi yardimci kûçtik oldugundan Digerleriyle

saglayabildigi eylemler. (+) daha farkli birlikte

için daha yogun gösterebilir. (+) kurulan özel

baglarin elde alandaki

edilmesini Kizginliklar iletiçim

saglayabilir. (+) yaçanabilir. (-) özellMe yüz

yüze iletiçimde

Diger grup Aldatmalar oldugu gibi

üyeleri hakkinda olabilmekle kamusal

bilgi saglamak beraber daha zamani

amaciyla yüz azinliktadir. arttirabilir. (+)

yüze iletiçime Bunun sebebi de

geçme olasiligi yüz yüze olan

daha yüksek. (+) baglantilarla

yakalanma

olasiliginm

olmasidir. (+)

268

Not: (+) Pozitif Katki (0 Négatif Katki

Anita Blanchard ve Tom Horan'in Virtual Communities and Social Capital isimli makalesinde yer alan tabloda görüldügü gibi fiziksel temelli sanal cemaatlerin sosyal sermayeye katkisi daha fazladir. Fiziksel temelli cemaatten kastedilen cografya olarak birbirinden uzak inanlarin ohiçturdugu cemaatsel yapilardir. Dünyanin diger ucundaki insanlarla oluçturulan toplulukta güven, karçiliklilik gibi normlan oluçturmak çok daha zorken; fiziksel temelli olan aym yöreyi, aym bölgeyi paylaçan ve yüz yüze iletiçime geçebilme ihtimalinin daha

yüksek oldugu sanal cemaatlerde insanlar karçilaçtiklan vakit yalanlarinin ortaya çikacagim dü§ündüklerinden dolayi aldatmalar daha az olmaktadir. Ayrica fiziksel temelli sanal cemaatlerde insanlar arasi daha yogun etkileçimler kurulabilmektedir. Bu bakimdan cografi uzakliga dayali sanal cemaatlerden ziyade fiziksel temelli sanal cemaatlerin sosyal sermayeye katki saglama olasiligi daha fazladir.

Sosyal aglarin dogrudan sanal cemaat olarak degerlendirilmesinin mümkün olamayacagi yönünde gôriiçler de mevcuttur. Bu bakimdan fiziksel anlamda taniçmiç insanlarin bir araya gelmesiyle yani geleneksel cemaatlerin ag ortamina aktanlmasiyla oluçan topluluklar "dolayli sanal cemaat" olarak nitelendirilirken, fiziksel anlamda karçiligi olmayan ve sadece internet ortaminda bir araya gelen insanlarin oluçturdugu topluluk ise "dogrudan sanal cemaat" olarak nitelendirilmektedtf (Campbell'den akt. Haberli 2012: 125). Ancak bu §ekilde ikili bir tasnif yapmaktan ziyade internet tabanli gerçekleçen ve üyelerinin belli çartlan taçimasi ve üyelerinin topluluk duygusu benimsenmesi gibi koçullarin saglanmasi halinde о platforma sanal cemaat nitelemesini yapmak mümkündür.

Sanal cemaatlerdeki iliçki türleri bireylere dayamçma, içbirligi, örgütlenme, ortak amaçlar benimseme, tartiçma, miizakere etme, paylaçim gerçekleçtirme imkânlan saglamaktadir (Göker-Keskin 2016: 92).

Sanal toplulugun büyüklügü ve grup içi iletiçim yogunlugu toplulugun herkese açik olmasi ya da sadece belirli kiçilerin katilimiyla kisitli olmasi 269 durumlanyla dogrudan baglantilidir. Toplulugun amaci da katilimci sayisim etkileyen bir diger faktördür. Toplulugun benimsedigi amaç, toplumun genelinin benimsedigi amaç ve ilgilendigi bir konuda olursa toplulugunun üye sayisi da о oranda fazla olacaktir (Göker-Keskin 2016: 92). Sanal topluluklar bazen belli meslek mensuplarina hitaben karçimiza çikarken, bazen de ayni duygu ve dü§ünceleri payla§an insanlarin bir araya gelmesiyle karçimiza çikmaktadir. Ayrica oyun oynamak için bir araya gelen elektronik sporculan da sanal cemaat olarak kabul etmek mümkündür. Sanal cemaatlere örnek olarak belirtilen dijital oyun kabilelerinin sosyal sermaye kaynagi olarak nasil degerlendirilebilecegi sorusu akillara gelmektedir. Oyunlarda gerçek yaçamlarinki habituslarim sanal uzama ta§iyan oyuncular diger oyuncularla iletiçime geçerek hem kendi alanlanndan kiçilerle bir araya gelip çevrimiçi ortamda zaman geçirebilmekte hem de toplumsal ya§ami sanal uzama aktardiklarindan dolayi önemli bir i§leve sahip olmaktadir. Oyun klanlannda oyuncular birbirlerine yardim edebilmekte, oyun için birbirleriyle ittifak kurabilmekte, oyun içinden ortak ekonomik kazanç saglayabilmektedir (Binark^^cü 2009: 280-281). Sosyal sermayenin bileçenleri ile yakindan ilgili olan bu özellikleri dijital ortam kültüründe benimseyen bireyler "gerçek" hayatlarinda da diger insanlaria içbirligi içinde hareket etme, ortak amaçlar için çaliçma, toplumsal normlan benimseme ve digerierine güvenmeye daha sicak bakabilecek ve sosyal sermaye profillerini geliçtirmeye daha açik olabileceklerdir.

Türk ve Tugen (2014) tarafindan yapilan Dijital Cemaatler ve Postmodern Kabile Örnegi: ïnci Sözlük isimli çaliçma, sözlügün neden sanal cemaat olarak kabul edildigini sekiz özellige sahip olmasi ile açiklamaktadir. Bu özellikler; mekân, cemaat lideri ve sosyal kontrol, dil, totem ve tabu, kültür, birlik ve mensubiyet duygusu yaratimi, kimlik ve ôtekileçtirme olarak belirtilmektedir. Bu özellikleri taçidigi için post kabile örnegi olarak sayilabilen ïnci Sözlük üyeleri, hem eglenebilmekte hem de toplumsal örgütlenmeyi saglayarak önemli eylemlere adim atmaktadirlar. Üyeleri agirlikli olarak gençlerden oluçan Inci Sözlük üyeleri, kamu kurumlarinin isimlerindeki T.C. ifadesinin kaldinlmasina tepki göstermi§ler ve sosyal medyada 9 milyon kiçinin isimlerinin ba§larina T.C. getirmeleriyle kitlesel çapli eylem yapmiçlardir. Yine aym çekilde örgütlenerek en büyük sinema portall olan IMDB'de §ahan Gökbakar'in "Celal ile Ceren" filmine örgütlenerek en kötü film seçilmesi için oy vermiçlerdir. Aym çekilde Inci Sözlük üyeleri, Atilla Taç'i ortak hareket ile Atillas Tasos adiyla Yunan bir çarkici olarak gösterme giriçiminde de bulunmuçlardir (Türk-Tugen 2014: 29-30).

Sanal uzamda gerçekleçen her toplulugun da sanal cemaat olamayacagini Göker ve Keskin tarafindan Sosyal Medyada Topluluk îliçkileri: Karikateist Facebook Toplulugu Üzerine Bir Ara§tirma isimli çaliçmamn bulgulari kamtlar mahiyettedir. Karikateist toplulugu, kent yaçammdan dolayi insanlann birbirlerinden uzaklaçtigi günümüz dünyasinda zaman ve mekân mefhumunu açarak, özellikle kendisi gibi dûçûnen azinlik kesimlerin bir araya gelmesini 270 saglamaktadir. Karikateist ilk baçta dini inanci olmayan insanlarin bir araya geldigi bir platform olarak görülmesine ragmen elde edilen bulgulara göre toplulukta Müslüman kimligine sahip bireyler de, bir dini inanci olmayan bireyler de bulunmaktadir. Herkese açik olan bu platformda bireyleri ortak paydada birleçtiren ise dinin sorgulanmasi gerektigi yönündeki görü§tür. Bulgulara göre kullanicilar hemen hemen her gün toplulugu ziyaret etmektedir. Ag içinde yapilan aktivitelerden dolayi da toplulugun duyulmasi ve ziyareti yayginla§maktadir. Ancak tüm bunlara ragmen topluluk içi etkile§im kurma oranlari dü§ük seyretmekte ve üyeler arasi iliçkiler sanal uzamla sinirli kalmaktadir (Göker-Keskin, 2016: 106107). Üyelerinin düzenli olarak katilim saglamalarina ragmen birbirleriyle grup içi etkileçimin olmamasi Karikateistin tam anlamiyla sanal cemaat olarak nitelendirilmesini engellemektedir.

internet kullammimn sosyal sermaye bile§enlerini geli§tirecegi yönündeki görü§ümüzü destekleyecek nitelikte olan bir çaliçmada, National Geographie Society'nin internet sitesim ziyaret eden kullanicilar üzerine bir anket çaliçmasi yapilmi§tir. Sonuçlar çarpicidir. Internet kullamm oranlanyla sivil toplum kurulu§lanna ve siyasi örgütlere üyelik arasinda anlamli iliçki oldugu ortaya çikmiçtir. Internet ortamindaki çevrimiçi katilim ile çevrimdiçi katilim arasinda dogru oranti bulunmaktadir (Wellman vd. 2000'den aktaran; Field 2008: 149). Internet, kullanicilarina global ôlçekli katilim saglamaktadir ancak bu durum

insanlarin simrsiz sayida gruplara tiye oldugu anlamini da taçimamaktadir. internet sayesinde bireyler srnirli sayida bir bag ile simrsiz iletiçim imkânina sahip olmaktadir (Wellman-Gulia in press'ten aktaran; Blanchard-Horan 1998: 296).

Belirtilen çartlan ve koçullari saglayan sanal cemaatler; ortak degerler etrafinda toplanan bireylerin düzenli katilimi ile üyeler arasinda güven duygusunun, i§ birliginin ve mütekabiliyet degerlerinin oluçmasini saglamakta ve sosyal aglarin önemini hatirlatmaktadir. Modern toplumda yen olmayan toplulugun özlemi içinde olan bireylerin bu özlemlerini tatmin etme yolu olarak sanal cemaatler önemli içlevler görmektedir. Insanlar arasinda kolayca iletiçimi saglayan sanal cemaatler, günümüz dünyasirnn koçullari dü§ünüldügünde gruplar-aglara katilim, güven, içbirligi, mütekabiliyet, aidiyet gibi hususlarm yeniden öneminin fark edilmesini ve bu hususlarm yeniden benimsenmesini sagladigindan dolayi sosyal sermayenin kaynagi mahiyetindedir.

Sonuç

Sosyal sermayenin, cemaatin ve sanal cemaatin konsensus saglanmiç tammlarim yapmak mümkün degildir. Sosyal sermaye egitim ve saglik alamndan, i§ yerindeki verimin arttirilmasma, yoksulluk ve suç oranlanmn dü§ürülmesine kadar toplumlara geni§ bir yelpazede sosyo-ekonomik katkilar saglamaktadir. Modem toplumun sorunlarina çôzûm olarak görülen sosyal sermayenin günümüz ag toplumunda kaynaginin teknolojik araçlar vasitasiyla oluçan sanal cemaatler 271 oldugunu söylemek mümkündür. Internet tabanli sanal cemaatler, üyelerine mekân ve zaman sinin olmaksizin diledikleri ve ilgilendikleri konulardaki gruplara katilim olanagi saglamaktadir. Internet tabanli gerçekleçen bu katilimin cemaat olarak nitelendirilip nitelendirilemeyecegi literatiirde tartiçma konusu olmuçtur.

Sanal cemaatler, geleneksel cemaatin özelliklerini tam anlamiyla taçimasa da tamamen de geleneksel cemaatin özelliklerinden bagimsiz degildir. Sanal cemaatleri, cemaat olarak degerlendirmek mümkün degildir gibi toptanci bir baki§ açisindan ziyade; günümüz dünyasinin ke§meke§liginden, yalmzligindan kurtulmak isteyen bireye istedigi insanlarla bir araya gelmesini saglamasi ve özlemini çektigi topluluk duygusunu yaçamaya firsat tammasmdan dolayi elzem görmek gerekir. Sanal cemaatlerin geleneksel cemaatlerden en büyük farki geleneksel cemaatte birey gözlerini cemaat içinde açtigindan ne onu aramaya çikmakta ne de onun özlemini çekmektedir. Modem toplumda ise birey, adeta "kendisini dünyaya firlatilmiç" olarak buldugundan içten içe toplumsalla§ma arzusunu taçisa da modem hayatin gerekliliklerine kendini kaptirarak çarkin bir di§lisi olmaktadir. Sanal cemaatler bu anlamda insanlarin özlemlerini bir nebze de olsa hafifletme içlevine sahip olmaktadir.

Birbirlerinden mekânsal olarak çok farkli yerlerde olan insanlarin kurdugu iletiçimde sahiciligin azalmasi ihtimaline karçin, üyeleri aym bölgeden olan topluluklann yüz yüze buluçma ihtimali ve iletiçimlerinin yogunlugunu arttirabilme

firsatina sahip olmalarindan dolayi sosyal sermayenin arttirilmasina yönelik olumlu yönde katkisi daha fazladir.

Üyelerinin belli çartlari taçimasi halinde (devamda istikrar, sabit kullamci isim, üyelerin birbiriyle etkileçimi vb.) ve toplulugun siber uzamda gerçekleçmesi durumunda nitelemeyi sanal cemaat olarak yapmamiz mümkündür. Buradaki kistas üyeler arasinda etkileçimin yiiksek olmasi ve üyelerinin devamlilik arz etmesidir. ïnsanlann birbirleriyle paylaçimlan ve birbirlerine açinaliklan arttikça karçidaki kiçi/kiçilere güvenme durumu gerçekleçecektir. Güvenin tesis edilmesiyle de üyeler arasi i§ birligine imkân saglanmaktadir. Belirtilen çartlari saglayan sanal cemaatler, sosyal sermayenin en önemli ûç bileçeni olarak niteleyebilecegimiz gruplar-aglara katilim, güven ve normlann oluçumunu saglayarak toplum içinde topluluk oluçturdugundan toplumlarin sosyal sermaye düzeylerinin yükselmesine katki saglamaktadir. Özellikle de aym cografyaya mensup üyelerin bir araya geldigi sanal cemaatlerde bu katki daha fazladir. Sanal cemaatlerin günümüz dünyasinda sosyal sermayenin yaratilmasi ve geliçtirilmesi hususunda kaynak görevinde oldugunu söylemek mümkündür.

Kaynakça

Aydemir, Mehmet Ali (2011). Sosyal Sermaye Topluluk Duygusu ve Sosyal Sermaye Araçtirmasi. Konya: Çizgi Kitapevi.

Baudrillard, Jean (2013). Amerika, çev. Yaçar Avunç. Istanbul: Ayrinti Yayinlari. 272

Bauman, Zygmunt (1997). Modernite ve Holocaust, çev. Suha Sertabiboglu. Istanbul: Sarmal Yayinlari.

Bauman, Zygmunt (2017). Cemaatler Güvenli Olmayan Bir Diinyada Güvenlik Arayiçi. çev. Nurdan Soysal. Ankara: Say Yayinlari.

Bauman, Zygmunt-Lyon, David (2016). Akiçkan Gözetim. çev. Elçin Yilmaz. Istanbul: Ayrinti Yayinlan.

Bayhan, Vehbi (2005). "Postmodern Cemaat Örüntüleri". Muhafazakar Dü§ünce, 3: 197-212.

Binark, Mutlu-Sütcü B. Günseli (2009). "Devasa Çevrimiçi Oyunlarda Türklügün Oynanmasi: Silkroad Online'da Sanal Cemaat Inçasi ve Türk Klan Kimligi", Dijital Oyun Rehberi: Oyun Tasarimi Türler ve Oyuncu. ed. Mutlu Binark, Günseli B. Sütcü, Içik B. Fidaner. Istanbul: Kalkedon Yayinlan. 275-311.

Blanchard, Anita-Horan, Tom (1998). "Virtual Communities and Social Capital".

Social Science Computer Review, 16, 293-307.

Bourdieu, Pierre (1986). "The Forms of Capital". Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education. ed. John G. Richardson. New York: Greenwood Press. 241-258.

Bourdieu, Pierre (2010). "Sermaye Biçimleri". Sosyal Sermaye Kuram Uygulama Ele§tiri. ed. M. Murat §ahin-A. Zeki Ünal. ïstanbul: Degiçim Yayinlan. 45-75.

Bozkurt, Veysel (1999). "Sanal Cemaatler". Birikim Dergisi, 127, 1-8.

Coleman, James (1994). "Social Capital". The Foundations of Social Theory. Harvard University Press. 300-325.

Coleman, James (2010). "Beçerî Sermayenin Yaratiminda Sosyal Sermaye". Sosyal Sermaye Kuram Uygulama Ele§tiri. ed. M. Murat §ahin-A. Zeki Ünal. Istanbul: Degiçim Yayinlan. 77-119.

Delanty, Gerard (2015). Bir Kavramin Anatomisi Topluluk. çev. F. Bilge Atay. Istanbul: Everest Yayinlan.

Erol, Ö. Pelin (2016). "Modernite Projesinin Kökenleri, Dinamikleri ve Sonu".

Sosyoloji Dergisi, 33: 49-66.

Esposito, Roberto (2018). Communitas Toplulugun Kökeni ve Kaderi. çev. Onur Kartal. Istanbul: Iletiçim Yayinlan.

Falk, Jörn (2004). "Ferdinand Tönnies", çev. Lütüfer Körükmez. Muhafazakâr Diiçûnce. 2: 45-60.

Field, John (2008). Sosyal Sermaye. çev. Bahar Bilgen, Bayram §en. Istanbul: Istanbul Bilgi Üniversitesi Yayinlan.

Fukuyama, Francis (1998). Güven Sosyal Erdemler ve Refahin Yaratilmasi. çev. Ahmet Bugdayci. Ankara: Türkiye I§ Bankasi Kültür Yayinlan.

Fukuyama, Francis (2000)."Social Capital and Civil Society". International Monetary Fund Working Paper. 1-18.

Fukuyama, Francis (2015). Büyük Çôziilme. çev. Hasan Kaya. Istanbul: Profil Yayinlan.

Göker, Göksel-Keskin, Savaç (2016). "Sosyal Medyada Topluluk Iliçkileri: Karikateist Facebook Toplulugu Üzerine Bir Araçtirma". Akademik Sosyal Araçtirmalar Dergisi. 22: 88-108.

Gôkçen, Ahmet (2018). "Risk Toplumu ve Din-Yeni Bir Sosyolojiye Dogru". Тефгг Toplumu. Sosyoloji Divani. ed. Köksal Alver. Konya: Çizgi Kitabevi.

375- 380.

Haberli, Mehmet (2012). "Yeni Bir Örgütlenme Biçimi Olarak Sanal Cemaatler". Insan ve Toplum Bilimleri Ara§tirmalari Dergisi. 3: 118-134.

Harriss, John-De Renzi, Paolo (2010). "Sosyal Sermaye Kavrami: Kayip Halka mi Yoksa Analitik Olarak Mi Kayip?". Sosyal Sermaye Kuram Uygulama Ele§tiri. ed. M. Murat §ahin-A. Zeki Ünal. Istanbul: Degiçim Yayinlan. 7-44.

Hanifan, J. Lyda (1916). "The Rural School Community Center". The Annals of the American Academy of Political and Social Science, Vol. 67: p. 130-138.

Jeanniere, Abel (2011). "Modernite Nedir?". Modernite versus Postmodernite. çev. Nilgün Tutal. der. Mehmet Kûçûk. Ankara: Say Yayinlan. 111-124.

Kiliçbay, Bariç (2005). "Bir Teknoloji Söyleminden Parçalar: Enformasyon ve îletiçim Teknolojileri Kuramlarina Tarihsel Bakiç" internet Toplum, Kultur. der. Mutlu Binark-Bm§ Kiliçbay. Ankara: Epos Yayinlari. 15-31.

Lee, F. S. Fion-Vogel, Douglas vd. (2002, January). "Virtual Community Informatics: What we Know and what we Need to Know". In Proceedings of the 35th Annual Hawaii International Conference on System Sciences. 28632872.

Marshall, Gordon (1999). Sosyoloji Sözlügü. çev. Osman Akinhay-Derya Kömürcü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayinlari.

OECD (2001). "The Well-being ofNations The Role of Human and Social Capital". Eriçim adresi: http://www.oecd.org/site/worldforum/33703702.pdf.

Özyurt, Cevat (2004). "Modernleçme ve Kiireselleçme Baglaminda Varoluçun Topluluksal Dinamikleri". Muhafazakâr Dü§ünce, 2: 11-32.

Putnam, D. Robert (1993). "What makes democracy work?". National Civic Review, 82(2): 101-107. 274

Putnam, D. Robert (2000). "Bowling Alone: America's Declining Social Capital". Culture and Politics. ed. Lane Crothers and Charles Lockhart. New York: Palgrave Macmillan. 223-234.

Rheingold, Howard (2008). "Virtual Communities Exchaning Ideas Through Computer Bulletin Boards". Journal of Virtual Worlds Research, 1: 1-5.

Subaçi, Necdet (2005). "Internet ve Sanal Cemaat Tartiçmalari". Internet Toplum, Kultur, der. Mutlu Binark-Bm§ Kiliçbay. Ankara: Epos Yayinlari. 106-117.

§an, Mustafa Kemal-§im§ek, Ridvan (2011). "Sosyal Sermaye Kavramimn Tarihsel-Sosyolojik ^ka Plrni". Akademik tncelemeler Dergisi. 1: 88-110.

Timisi, Nilüfer (2005). "Sanalligin Gerçekligi Internetin Kimlik ve Topluluk Alanlanna Giriçi". Internet Toplum, Kültür. der. Mutlu Binark-Ban§ Kiliçbay. Ankara: Epos Yayinlari. 89-105.

Tönnies, Ferdinand (2019). Cemaat ve Cemiyet. çev. Emre Güler. Istanbul: Vakifbank Kültür Yayinlan.

Türk, Gül Dilek-Tugen, Bahar (2014). "Dijital Cemaatler ve Postmodern Kabile

XIX. Türkiye'de Internet Konferansi Bildirileri, 27-32.

Yelken, Ramazan (1999). Cemaatin Dönü^ümü Geç Modern Dönemde Cemaatin Sosyolojisi. Ankara: Vadi Yayinlan.