CC BY
24KÛLLtYE
ULUSLARARASI SOSYAL BÎLÎMLER DERGÎSÎ
INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES
Korku ve Biyoterorizm Ekseninde Covid-19'u Anlamak Halim TALAY*
Ozet
Dunya tarihinde bazi onemli olaylar biraktiklan izler bakimindan oldukfa ses getirir. 2020 yih ve meydana gelen Covid-19 salgini da bu noktada oldukga dikkatimizi celp etmektedir. Qin'de ba§layan ve agama a§ama dunyaya yayilarak birjok insanin olumune sebebiyet veren salginin, dunya uzerinde onemli noktalarda yikici etkileri oldugu mti§ahede edilmektedir. Insanhgin ilk ba§larda korku, panik ve 8lUm korkusu ile kar§iladigi mevcut durumda yumu§amalar olsa da tehlike halen devam etmektedir. Salgini kontrol altina alma adina devlet ySnetimlerinin atmi§ oldugu adimlar, ekonomik ve siyasi kararlar sonrasmda ya§anan gerilim ve kaoslar, konu uzerinde ?e§itli teoriler olu§turulmasina yol agmijtir. VirilsUn Qin'in Wuhan §ehrinde bir hayvan pazarmdan ya da oraya yakin viral ara§tirma laboratuvarindan fikmi§ olma soylentileri akillara ilk olarak biyolojik silah ya da biyoterfir ihtimalini getirmi§tir. Meselenin hangi eksende anlamlandinlacagi da halen tarti$ilmaktadir.
Bu Qalijma Covid-19 ekseninde ya§anan tartigmalara i§ik tutma amaci tagimaktadir. Ozellikle, konuya biyoteror ve korku cephesinden yaklajilarak, felsefi bir perspektif sunulmaya fali§ilmi§tir. Kavramlarm etimolojik kokeninden yola fikarak bir anlama fabasinda bulunmak da bu noktada mihenk ta§larindan birini olujturmaktadir.
Anahtar Kelimeler: Covid-19, Biyoterorizm, Korku, Biyolojik Silah, Insanlik
Understanding Covid-19 on the Axis of Fear and Bioterrorism
Abstract
Some important events in the world's history make quite a sound in terms of the traces they left. The year 2020 and the resulting Covid-19 outbreak also attract our attention at this point. The epidemic, which started in China and gradually spread to the world, causing many people's death, has devastating effects on important points in the world. Although humanity initially worried about fear, panic and fear of death and the danger continues. State administrations took steps to control the epidemic, tension and chaos after economic and political decisions have led to various theories on the subject. The virus originated in an animal market or a viral research lab near Wuhan in China. First brought to mind the possibility of biological weapons or bioterrorists. The axis on which the issue will be interpreted is still under discussion.
This study aims to shed light on the discussions on the Covid-19 axis. Especially, the subject was approached from the bioterrorist and fear front, and a philosophical perspective was tried to be presented. Making an effort to understand based on the etymological origin of the concepts constitutes an important dimension at this point.
Key Words: Covid-19, Bioterrorism, Fear, Biological Weapon, Humanity
*
Doktora Ogrencisi, Ankara Yildinm Beyazit Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitiisii, Felsefe Ana Bilim Dali, Ankara / Tiirkiye, e-mail: halimtalay@gmail.com ORCID https://orcid.org/0000-0001-6989-3677. Bu makaleyi §u gekilde kaynak gôsterebilirsiniz / To cite this article (APA): Talay, Halm (2021). "Korku ve Biyoterôrizm Ekseninde Covid-19'u Anlamak". Kulliye, 2 (1): 42-
58. DOI: 10.48139/aybukulliye.869058. Makale Bilgisi / Article Information_
Geli$ / Received Kabul / Accepted Tiirii / Type Sayfa / Page
26 Ocak 2021 25 Mart 2021 Aragitirma Makalesi 42-58
26 January 2021 25 March 2021 Research Article
Extended Abstract
The Covid-19 outbreak caused a significant global crisis. The virus, which started in China and spread gradually, took the world under its influence quickly. This unorthodox process has raised different questions and theories. The fear and panic created by an invisible danger brought to mind the possibility of a biological attack at the first stage. The Livestock Market and Viral Research Laboratory in Wuhan, China, has been an important factor.
Now, it seems difficult to prove that the epidemic is a biological attack or a bioterrorist organization. But examining the changes it causes gives us important clues for today and the future. Although the prospect of a bioterrorist attack seems unlikely, fear and chaos, one of the most important targets of terrorism, are strongly against us. Fears in areas such as economy, politics, social life and health offer important signs for the future. Trying to explain Covid-19 with conspiracy theories is an extremely erroneous approach. Addressing the issue based on certain concepts and questions will create a more accurate and qualified way.
In this study, the Covid-19 outbreak was examined with an interdisciplinary perspective. The focus has been on the effects and changes it has left on the world rather than the possibility of a bioterrorist attack. The effects and changes we encounter tell us that we need to pursue new pursuits in many life areas. However, fears caused by uncertainty and hopelessness about the future will live in humanity for a long time. It is predicted that biological and genetic studies, which have an important place in scientific development, will cause more fear and anxiety in the future. The reservations about the implementation of biological weapons production programs in secret may deepen over time. The epidemic faced by humanity will bring about significant transformations in our thoughts, feelings, actions and perspective on life. It is not yet clear when we will survive this situation. But it is a reality that life continues despite it. Although it is difficult, it is inevitable for humanity to continue its daily life according to certain principles and rules.
Starting from the concept of bioterrorism, we have sought answers to three basic questions in the issue we analyzed.
1. Is Covid-19 a Reflection of the China-US Economic Tension?
2. Is Covid-19 the Product of a New Order Attempt?
3. Is Covid-19 a Weapon Revealed as a Result of Biogenetic Research?
After the discussions on these questions, a general evaluation was made. As a result, it seems unlikely that Covid-19 is a biological attack. The atmosphere of fear and chaos keeps this thought alive. Humanity needs to turn this crisis into an opportunity and focus on important issues. An opportunity has arisen for humanity to seek new and take into account itself. Fears and concerns about biogenetic studies
and biological weapons may deepen gradually. Only time will tell what kind of developments or chaos can be experienced after the epidemic.
Giri§
Aralik 2019'da Qin'in Hubei Eyaleti Wuhan §ehrinde Canli Hayvan ve Deniz Uriinleri Toptan Sati§ Pazari'nda ortaya fiktigi du§unulen Covid-19 viriisu, kisa sure iferisinde etkisini gostermeye ba§lami§tir. Ilk etapta Qin'deki hastalar incelenmi§ ve yapilan ara§tirmalar sonucunda mevcut virusun daha once gorulen viriislerden daha farkli bir etki ve yapida oldugu saptanmi§tir. Solunum yollarina onemli olpude zarar vererek bir?ok insanin olumune sebebiyet veren virusun hava damlacigi yoluyla daha ?abuk bula§masi, enfekte olan insan sayisim gunden gtine artirmi§ ve mevcut durumun bir pandemiye donu§mesine neden olmu§tur. Ya§anan bu kuresel pandemik kriz, saglikla birlikte sosyal, egitimsel, politik, ekonomik, ahlaki ve daha bir9ok alanda yeni arayi§ ve tarti§malar dogurmu§tur. Burada ozellikle devletlerin saglik ve ekonomi gibi alt yapilarinin yetersizligi ile birlikte viriis konusunda yeterince bilgi payla§iminin ilk ba§larda saglanamamasi ve Qin'in kararsiz tavirlan meseleyi daha da zor ve yikici boyutlara ta§imi§tir (Ustiin-Ozfiftfi 2020: 143-144).
Dunyanin yeni tani§tigi viruse kar§i mucadele olduk^a Qetin bir vaziyette ba§lami§ ve bir?ok devleti hazirliksiz yakalami§tir. Yayilim hizi, tedavi sure?lerinin uzun surmesi, tedavi sureQlerinde saglik sistemine binen yuk ve ozellikle belli risk gruplarinin tedavisinde ya§anan zorluk ve oliimler devlet yonetimlerini siki tedbirler almaya sevk etmi§tir. Dunyanin degi§ik iilkelerinde tedbirler ve yakla§imlar konusunda farkliliklar olsa da evde kalmanin sokakta olmaktan ve hastaliga yakalanmaktan daha makul olacagi fikri, 90gu devlet yonetimi tarafindan kabul g6rmu§tiir. Bu baglamda sokaga Qikma yasagi, i§ yeri ve sosyal mekanlann kapatilmasi, egitim kurumlarinin uzaktan egitim ile devam etmesi, bazi meslek personelinin i§lerini evlerinde yapmasi gibi uygulamalar kar§imiza ?ikmi§tir.
Kureselle§en, ekonomik ve siyasi rekabetlerin hiz kesmeden devam ettigi ve gerilimlerin hi? bitmedigi diinyamizda bu yeni kaosun yeri ne olmaliydi? Ya§anan degi§im ve virusun salmi§ oldugu korku atmosferi goz online alindiginda ilk etapta, insanligin du§iince diinyasinda biyolojik silah ve biyoteror kavramlan uyanmi§tir. Gozle goriilmesi mumkiin olmayan ve binlerce insani yava§ yava§ oltime suriikleyebilen biyolojik tehlike kar§isinda duyulan ?aresizlik ve korku, burada onemli ayrintilardan birini olu§turmaktadir. Virus neden Qikmi§ olabilir, salgin ne zaman son bulacak, diinyada yeni gii? dengeleri olu§turmak i?in mi tiretildi, korku ile sindirilen ve §ekillendirilen bir toplum modelinin on Qali§masi mi, ka? ki§inin daha hayatina mal olacak? gibi sorular, zihinlerde canli bir §ekilde foziim bekleyen meseleler olarak durmaktadir.
Sorulari cevaplamanin kolay olmayacagi aQiktir. Daha da onemlisi salgini, biyoterorist bir saldiri kabul edip tek diizlemde yorumlamaya fali§mak olduk9a
eksik bir yaklaçim olacaktir. Onun dünya üzerinde biraktigi etkiyi okuyarak yola çikmak bu noktada ayn bir ehemmiyet taçimaktadir. Virüsün bizzat terôrizm araci olarak bir devlet ya da ôrgiit tarafindan ortaya çikanlmiç olma hususu henüz netlik kazanmamiçtir. Dünya üzerinde oluçan korku imparatorlugu ise terôrizmin her daim ulaçmak istedigi neticeyi vermiçtir. Oluçan bu ilginç denklemde, kavramlardan yola çikarak belli baçli meselelerin tahlil edilmesini dogru bulm^ayiz ve dûçûnsel temelde bize fayda saglayacagim ongôrmekteyiz.
1. Terôr ve Terorizme Bir Baki;
Latince "terrere" kelimesinden tiiremiç oían terôr kavrami yildirmak, korkutmak ve insanlan dehçete dûçiirmek gibi anlamlara gelmektedir (Kartal 2018: 42). Birçok farkli dü§ünür ve disiplin tarafindan çeçitli çekillerde tammlanan terôr, kôken olarak insanlik tarihi kadar eski kabul edilmekle birlikte insan var oldukça devam edecek olgulardan biri olarak gôrûlmektedir. Bazi kaynaklarca irrasyonel hareketler dizisi olarak kabul edilse de terôr, aslinda zayif olan politik bir ôrgûtlenmenin kendisinden daha kuwetli olan politik ôrgûtlenmeye taleplerini kabul ettirmek için, bir mantik silsilesi çerçevesinde geliçtirdigi çiddet olaylarinin bütünüdür. Demokratik zeminde anlaçma vasitalanm diçlayarak ve çiddet uygulayarak toplumsal korkuyu, endiçeyi, yilginligi ve karçidaki gücün siyasi ve askeri zeminde maglup olmasim hedefleyen bir strateji olarak yorumlanmaktadir (Albayrak-Çapcioglu 2005: 275-276). Kaos, insan hak ve ozgürlüklerinin yok sayildigi bir durum olarak terôr, gôriinûrde kendisine meçruiyet arar. Onun bu zeminde akil, sagduyu ve adaletten uzak bir çekilde kaynaginda korku, çaresizlik ve yikicilik taçidigi gôriilebilir (Saruhan 2005: 306).
Terôr ile ayni kôkten gelen terôrizmin ise çeçitli tammlamalarim gôrmek mümkündür. Politik bir hedefe varmak için birey, halk ya da devlete yônelik sistemli çiddet faaliyetlerine baçvurma olarak tanimlandigina bazi kaynaklarda rastlamaktayiz (Ana Britannica 1999: 549). Onu terôr kavramindan ayiran husus Abdurrahmanli'ya gôre siyasi hedefler dogrultusunda, terôrû sistemli bir çekilde amaç ve hedefleri olarak kabullenen ve kullanan politik bir yônelim çekli olmasidir (2019: 96). Zafer'e gôre ise siyasi ve felsefi dü§ünceler gibi "izm" eki ile anilmakta olsa da terôrizm, bir sistemi ve ideolojiyi içermemektedir. Varilmak istenen amaca yônelik bir strateji, araç ve hareket tarzidir (1999: 3). Tanimlamalar her ne kadar farklilik sergilese de terôr ve terôrizmin agirlikli, siyasi hedefler ekseninde çiddet kullanimini kendine hak gordügü ve bu noktada faaliyetlere giriçtigi gôrûlmektedir (Türkoz 2011: 56). Giriçmiç oldugu bombalama, suikast, saldiri gibi eylemler okundugunda aslinda terôrizmin, ses getirme, kendini gûçlû hissettirme, gticti ile bir yerlere mesaj verme ve korku faktorünü dinç tutarak toplumlan yildirma gibi amaçlara donük tutumlan okunabilmektedir. Dünyada geliçen çartlar, kiireselleçme ve degiçim eksenli incelemeler yaptigimizda terôriin de kendini mevcut çartlara uyarlayan; statik degil dinamik bir yapi sergileyen organizasyon oldugu gôrûlmektedir. Daha da ônemlisi terôrizmin tek bir boyutla sinirli kalmadigi,
zamanla kendini farkli vasitalarla ifade ettigi görülmektedir. Bu noktada siber terör, biyoterör, dini terör, psikolojik terör, ekolojik terör vb. gibi yeni kavramlar gün yüzüne çikmaktadir.
2. Gizli Bir Tehlike: Biyoterörizm
Biyoterörizm, bio (canli) ve terrorism (terörizm) sözcüklerinin bir araya gelmesi ile oluçan bir kavramdir. Toplumlarin aliçilmiç gündelik yaçamlarim sekteye ugratmak ya da ideolojik cephede rakiplerine karçi avantaj elde etmek amaci ile zararli biyolojik varliklarin kasitli olarak grup veya kitlelerde korku, hastalik ve panik yaratma amaci ile kullamlmasidir (Yenen-Dog^ay 2020: 95-96). Daha kapsamli bir surette açiklamak gerekirse biyoterörizm, devlet yönetimleri, gruplar ya da çahislar tarafindan gerek ideolojik gerekse politik veya finansal kazanç saglamak amaciyla hastalik yaratici mikroorganizma veya ürünlerinin (biyolojik silahlann) insanlarda, hayvanlarda ve bitkilerde hastalik oluçturmak ve/veya ölüme neden olmak amaciyla açik veya gizli çekilde yayilmasi çeklinde tanimlanabilir (Kiliç 2006: 2). Biyolojik bir saldinda hayvan, insan veya bitkileri öldürme ya da hasta etmeye yönelik kullanilan organizmalara ve onlarin üretmi§ oldugu toksin maddelere de "biyolojik ajan" denmektedir (Kirçiçek-Arslantaç vd. 2020: 28).
Tarihte görülen çeçitli hadiseleri inceledigimiz zaman, mücadele içinde olan toplumlann rakibini alt etme adina hastaliklardan ve mikroplardan istifade ettigi, onlan biyolojik bir silah olarak kullandigi miiçahede edilebilir. Hastalikli hayvan ölülerini sulara birakarak suyu zehirleme ve diiçmana kayiplar verdirme bilinen eski taktiklerden biridir. Asurlular'in çûriimûç çavdar tizerinde biten mantarlari kullanarak diiçman unsurlarini zehirlemeleri, Kaffa Limani'm kuçatip ele geçirmek isteyen Tatarlann vebali cesetleri mancinikla diiçman kalesine atip saigin çikarmaya çaliçmalari, 15. yüzyilda Latin Amerika'nin ele geçirilmesi sirasmda Pizarro'nun yerli halka çiçek virüsü bula§mi§ elbiseler armagan ederek kolay zafer kazanmasi, biyolojik saldin konusunda tarihe dûçiilecek notlardan birkaçidir (Yüksel-Erdem 2016: 205-206).
ïkinci Dünya Savaçi ve sonrasinda geliçen Soguk Sava§ döneminde birçok ülkenin biyolojik silah konusunda önemli bir yol kat ettikleri ve bu alanda endiçe verici çaliçmalara ulaçtigi tarihi kaynaklardan anlaçilmaktadir. Birkaç örnek vermek gerekirse; Japonya'mn 731. Birim adi ile anilan kimyasal ve biyolojik silah üretim birimi, Mançurya'da binlerce Çinlinin ölümüne sebebiyet vermiçtir. ABD, 1942 yilinda kendi biyolojik silah programim ba§latmi§ ve 1969 yilinda mevcut durumu sonlandirdigini ifade etmi§tir. SSCB de ideolojik çatiçmalarin yogun ya§andigi dönemde bo§ durmami§, 60.000 çaliçam ile dünya üzerinde en fazla biyolojik silah araçtirmacisi ve bilim adamim himaye eden Sverdlovsk Üretim Merkezi'ni kurmuçtur (Kiremitçi 2014: 36-37).
Uluslarda gorülen bu rekabet ve silahlanma yari§i aslinda dikkatlerimizi bir yône odaklamaktadir. Her ne kadar dünyada diger uluslarla, komçu devletlerle ban§ içinde yaçama dü§üncesi makul gorülse de ekonomik, siyasi, askeri, cografi ve daha nice alanda yaçanan çikar çatiçmalan ve güvensiz tutumlar gerilimleri artirmaktadir. Artan gerilimler de üstün olma yariçinda kullanilan vasitalari çeçitlendirmektedir. Savaç esnasmda kendi gtiç kaybim en aza indirme ve karçi tarafi yogun bir çekilde yipratma, imha etme ve teslim alma stratejisi, daha giiçlû silahlarin meydana getirilmesinde ônemli rol oynamiçtir. Nitekim ilk defa II. Dünya Savaçi'nda denenen, binlerce insanin olümüne sebep olan ve Japonya'yi teslim olmaya zorlayan atom bombasí bunun en gûçlû kanitidir (Gôlçek 2019: 290-291). Bakteri, virüs, mantar hücresi gibi mikro biyolojik canlilann da bulaçici hastaliklara ve salginlara sebebiyet vererek binlerce insam oldürmesi, üretim maliyeti olarak diger silahlar gibi maddi kaynagi çok fazla gerektirmemesi, üzerlerinde çaliçilip yogunlaçilmasma neden olmuçtur denebilir.
Çatiçma ve terôrizm çerçevesinde meseleyi ele aldigimizda devletlerin biyolojik silahlara yônelmesinin ôziinde, giivensizlik ve korku barindiran bir yaklaçimin da ayak izlerini bulmamiz mümkündür. Cografi konum ve tarihi hafiza, çogu zaman komçularla iliçkiler iyi olsa bile onlara §üphe ve çekince ile yaklaçmayi gerektirir. Kendisine ait olani, komçusunun istila etme ve ele geçirme duygusuna kapilacagi inanci bu noktada ônemli bir kôçe taçidir. Etrafinda yaçamakta olan komçu devletlerin bu yônde bir niyete sahip olacagi dûçûncesi, devlet yônetimlerini dogal olarak korku temelli bir savunma durumuna geçirmektedir ve karçidan gelebilecek ataklara karçi kendilerini hazirlamalarina ônayak olmaktadir (Passig 2010: 62-63).
ïlk olarak devletlerarasi rekabet ve savaçlarda ône çikan biyolojik silahlarin, zaman içerisinde terôr orgiitlerini de cezbettigi gôrûlmektedir. Ôrnegin El-Kaide'nin mücadelesinde KÎS kullammini meçru saymasi ve bazi bilim adamlanm kiralayarak 1990'li yillarin sonuna dogru çarbon üretimine yônelmesi bu baglamda zikredilebilir. 2001 yilinda 11 Eyliil Saldinsi sonrasi ya§anan §arbonlu mektup eylemleri de bu hususta ônemli aynntilardan biridir (Kiremitçi 2014: 38-41). Kiireselleçme ile birlikte geli§en ve degiçen dünyaya ayak uydurmaya çaliçan ôrgiitler, aslinda baçvurduklari yeni silah ve mticadele yollanyla statik degil dinamik bir yapida olduklanm ve amaçlarina ulaçmak için her yolu deneyebileceklerini bizlere gôstermektedir. Bu da onlardan gelebilecek saldinlara kar§i daha temkinli ve uyanik olmayi gerektirir. Biyoterôrizmin terôr ôrgûtleri eli ile degil de onlan destekleyen ya da terôr ruhunu ta§iyan devlet yônetimlerince yapilmasi, içinden çikilmasi zor bir denklemi kar§imiza çikarmaktadir. Daha da ônemlisi salgin ve biyolojik saldinlann meydana getirdigi korku ve panigin terôre hizmet edebilme potansiyeli, akillarda yeni soru içaretlerini dogurmaktadir. Meseleyi daha iyi anlama adina, Covid-19 salgininin tesirlerinin tahliline baçlamak bu noktada elzem gôziikmektedir.
3. Dijital Çagin Korkunç Salgini: Covid-19
2019 yili Aralik ayinda Çin'in Hubei Eyaleti'ne bagli Wuhan §ehrinde ortaya çikan viriis, hasta bazi ki§ilerin benzer belirtileri vermesi ve giderek agirlaçmasi neticesinde yapilan araçtirmalar sonucu tanimlanmiçtir. Kisa bir sûre içerisinde mevcut §ehri etkisi altina alan viriis, hizli bir yayilim gôstermiç ve çehir karantinaya alinmiçtir. Her ne kadar, çehrin di§ dünya ile baglantisi kesilmeye, tedbirler alinmaya çaliçilmiç da viriis diger çehirlere siçramiç ve öncelikle Çin íizerinde bir korku dalgasi ba§latmi§tir. ílerieyen günlerde virüsün etkilerinin diger ülkelerde de görülmeye baçlanmasi, Dünya Saglik Örgütü'nü pandemik bir siireç konusunda alarm durumuna geçirmiçtir (Budak-Korkmaz 2020: 62).
ínsanlann maske ile sokaklarda dolaçtigi, hasta olmamak için evlerine kapandigi, uluslararasi hareketliligin bir müddet aksadigi, en yakmindan virüs kapma korkusunun hakim oldugu bir atmosfer, ilk baçlarda ancak bilim kurgu filmlerinde görülebilecek cinsten olsa da sonunda réalité olarak karçimizdadir. Böyle bir ana tanik olma daha önce bizlere sorulsaydi muhtemelen gülüp geçmiç olurduk. Gelinen nokta ise durumun ciddiyetini tahlil etme açisindan adeta çapkayi önümüze koyup dü§ünmeye ba§lamamiz gerektigimizin mesajim vermektedir. Binlerce insamn öliimiine sebep oían, bedenlere zarar veren, i§ yerlerinin kapisina kilit vurduran, ekonomileri durma noktasina getiren, istedigimiz yerde gonlümíizce eglenmeyi ve gezmeyi kisitlayan ve gündelik rutinleri özgürce yapabilmeyi dahi etkileyen bu korku atmosferi nasil okunmaliydi? Meseleye hangi cepheden 48 bakilmaliydi? Siyasi ve ekonomik rekabet mi, biyoloj ik kötülük peçinde olanlar mi, sindirilmiç ve kapanmiç bir toplum deneyimi isteyen küresel efendiler mi, dünya nüfusunu hastalik ile azaltma projesi peçinde koçanlar mi ya da yeni bir gûç dengesi oluçturmak isteyen Çin Halk Cumhuriyeti mi buna sebep olmuçtu? Mevcut sorular derin bir girdap olu§turuyor olsa da, olayin komplo teorisi boyutlan ortaya çiksa da insanligin ya§ami§ oldugu korku ve salginin meçhuliyeti canliligim korumaktadir.
Bu konuda ortaya çikan birkaç teori üzerinden meseleyi analiz etmeye çaliçmak, fikir sunmasi açisindan ehemmiyet arz etmektedir. §imdi ilgili noktalara deginerek meseleyi tahlil etmeye baçlayalim.
3.1. Covid^^9 Çin-ABD Ekonomik Gerilimi^m Bir ^^simasi mi?
Dünya íizerinde ekonomik gûç ve rekabet dengelerini okudugumuzda, son yillarda Çin ve ABD arasinda yaçanan gerilim ve mücadeleleri görmemek neredeyse imkânsizdir. 2018 yilmdan itibaren iki ülkenin birbirine kar§i giri§tikleri ticari hamleler ve restle§meler adeta bir ticaret sava§ina dönmü§ ve dünya ekonomisinin liderligine sahip olma çabasi, iki ülkenin kavgasini motive eden ana unsurlardan biri olarak önümüzde yer almi§tir (Kaya 2019: 22).
Salgindan kisa bir süre sonra Amerikan yönetiminin Çin'i, salgim örtbas edip dünyadan gizlemekle suçlamasi ve Dünya Saglik Örgütü'nü de onlarin kuklasi olmakla yargilamasi dikkatimizi çekmektedir (Coronavirus: Trump accuses...
2020). Salginla birlikte yaçanan ekonomik yavaçlama ve kapanma, §üphesiz dünya ekonomisinin baçini çeken ABD üzerinde ônemli bir sarsinti oluçturmuçtur. Bu duruma sebep olan salginin kaynaginm Çin olmasi ise politik manada kullanilmaya müsait bir malzemenin oluçtugunu dü§ündürmektedir. ABD'nin tavir ve tutumlanna karçi refleks geliçtiren Çin yônetimi ise açik ve çeffaf davrandiklanm belirterek Dünya Saglik Örgütü'ne düzenli bir çekilde eldeki verileri sunduklanm, dünyaya karçi sorumluluklanmn bilincinde olarak üzerine dü§eni yaptiklanm dile getirmektedir (China's defense at... 2020).
Çin'in diçindaki ülkelere de salginin yayilmasi dünya pazar ve piyasalarinda ciddi endiçeler dogurmuç, belirsizlikler yaratmiç ve yatirimcilar açisindan büyük bir dü§ü§ ve açmaz olu§turmu§tur (Sansa 2020: 30-32). Ekonomilerde ya§anan belirsizlik ve krizin hem devlet yönetimleri hem de fertler açisindan oluçturacagi riskier dikkate alindiginda, dünyanin süper gücü ve finans merkezi Amerika'nm mevcut duruma sert reaksiyon göstermesi bulundugu konum itibari ile makul görülebilir. Saigin konusunu öne sürerek mevcut ABD yönetiminin ekonomide görülen bazi istikrarsizliklan "kötü dü§man" algisi ile örtbas etmeye çaliçtigi da dü§ünülebilir. Hatta bazi ülkelerin ekonomilerinde var olan ve daha da derinleçen problemleri salgina yükledigi de ihtimal olarak kar§imiza çikabilir.
Çin yônetimi gerçekten rekabet içerisinde oldugu dünyaya karçi bir virüs ûretmiç olabilir miydi? Bu soruya ilk etapta "evet" cevabini verebilmek oldukça gûçtûr. Nitekim salginin ilk agir dalgasini yaçayanlann kendileri olmasi bu konuda 49 onlara iyi niyetle bakmamiz gerektigi yönünde bir kanaat uyandirmaktadir. Diger yönden ise salgini büyük oranda kontrol altina almalari, hastalik tani kitlerini oluçturup dünya ülkelerine satmalan, hastaligin tedavisinde etkili olan anti viral ilaçlan pazarlamalan ve ilk açiyi geliçtiren ülkelerden biri olarak dünyaya sunmalari akillarda soru içaretleri meydana getirmektedir. Bu soru içaretleri sebebiyle Çin'in, salgin konusundaki roi ve pozisyonu uzun yillar tartiçilacak bir vaziyet sergilemektedir.
Dünya ekonomisinde yaçanan belirsizlik ve kaosla birlikte, kitlelerin yaçadigi gelir elde etme zorlugu ve aç kalma korkusu bu açidan ônemli endiçe kaynaklanndan biri olarak belirmektedir. Yönetimlerin salgimn kontrolü için özellikle ekonomi çarkinda ônemli yer tutan i§ mekânlanm kapatmasi ve halkina bu sûreç içerisinde ihtiyaçlanni gördürecek kadar destek sunamamasi yeni gerilimlerin de habercisi olarak karçimizda yer almaktadir. Açlik ve yokluk yaçayan kitlelerin ise ilerleyen zamanlarda nasil davranacaklarim hesaplamak zor olmayacaktir. Nitekim ABD'de yaçanan yagma olaylan ve buna karçin alinan tedbirler ônemli bir ipucu olarak kar§imizdadir (Covid-19: New York... 2020). Biyolojik bir felaketin neticesi olarak ortaya çikan yokluk ve yoksullugun, bireyleri terörize etme ve anarçist eylemlere yönlendirme olasiligi akillarda ônemli sorular dogurmaktadir. Terörize olan veya anarçizme kayan kitlelerin ortaya çikmasi, güvenlik ve gelecek temelinde daha derin korkular yaratacaktir ve yaçanan krizi
daha da derinle§tirecektir. Giivenlik meselesini fozmede aciz kalan yonetimler §iiphesiz, toplum nezdinde hem samimiyetlerini hem de otoritelerini kaybedebilirler. Yagma olaylarinin yogun bir §ekilde goriildugu ABD'yi bu noktada iyi takip etmek ve zaman i^erisinde ya§ayacaklarini gozlemlemek olduk?a onem arz etmektedir.
3.2. Covid-19 Yeni Bir Diizen Denemesinin Uriinii mii?
Salgin sonrasi, diinyanin durumuna goz attigimizda onemli toplumsal degi§imlerin ya§andigini rahatlikla soyleyebiliriz. Viriisiin ozellikle hava damlacigi yolu ile bula§masi netle§ince, mucadelede en etkili yolun kapanma oldugu Diinya Saglik Orgutu'nce ifade edilmi§tir. Kapanma ile birlikte insanlarm giindemine, fiziksel temastan uzak olma, evde kalma, mecbur kalmadik?a sokaga Qikmama, maske ile dola§ma, hijyene azami ozen gosterme gibi kavramlar girmi§tir. Ozellikle insanlarm sosyal hafizalarinda onemli bir yarilma olu§turan salgin, insani bir yandan ya§adiklan ile yuzle§tirip ger9ekler diinyasini kavratmaya fali§tirirken diger yandan adeta bir simiilasyon ifindeymi? gibi terenniim ettirmektedir (Karaka§ 2020: 552). Diinya Saglik Orgiitii Avrupa Bolgesi Direktorii'niin fiziksel iyi olu§ kadar ruhsal iyi olu§un onemine vurgu yapmasi da salginin sosyolojik etkilerinin yam sira psikolojik etkilerinin de onemli bir cephe olu§turduguna i§aret etmektedir (Diinya Saglik Orgiitii... 2020).
Psikolojik ve sosyolojik etkilerinin yam sira, karantina giinlerinde eve hapsolmu§ bireylerin dii§iince diinyalannda ozellikle ekonomik anlamda ya§anan kaygilann ve belirsizliklerin onemli bir yer i§gal ettigini daha once ifade etmi§tik. Devletlerin ba§ edemedigi ve halkina sahip ?ikamadigi bir kriz sonrasi acaba diinya iizerinde yeni bir ekonomik model mi kurulmaliydi? Ya da soruyu degi§tirip soralim. Viriis, neoliberalizm ve onun tikandigi noktalan a§ikar edip yeni bir yol gizmemizi mi soyliiyor? Kapitalizmin ya§adigi kriz bu salgin siireci ile daha da mi netle§ti? Ozellikle sosyalist cephenin bu noktada, tikanan ekonomi, aglik ve temel ihtiyaglan temin etmekten uzak kalan yonetim tezlerinden hareketle yeni bir diizenin olu§masi gerektigi yoniinde yakla§im sergiledigi anla§ilmaktadir (Somay 2020: 44). Yonetim §ekillerini degi§tirmese de salgin, sosyal dayani§mayi arttirabilir ve daha comert sosyal refah programlarinin yonetimlerce ele alinmasini saglayabilir (Gokten 2020: 24).
Meselenin ilerleyen kisminda, oniimiizde bir ba§ka problem daha belirmektedir. Ozellikle elden ele dola§an ve viriisiin yayiliminda onemli bir amil oldugu dii§iiniilen kagit ve metal paralann durumu oldukfa tarti§mali bir boyut te§kil etmi§tir. Hasta olmama dii§iincesi ile paradan olabildigince uzak durmaya Qali§mamn e- ticareti ne olfiide artirmi§ oldugu hem rakamlardan hem de gozlemlerden anla§ilmaktadir. Sanal boyutta genjekle^en banka ve odeme i§lemlerinin giderek yayginla§masi, kripto para yakla§iminin ilerleyen zamanlarda daha da onem kazanacagini dii§iindurmektedir (Demirdogmez-Ya§ vd. 2020: 137-
139). Ekonomik bir öngörü olsa da konunun bu boyutlarda tartiçilmaya baçlanmasi, gelecek adina ônemli sinyaller vermektedir. Kâgit veya metal paranin olmadigi bir düzene insanligin ne ôlçiide uyum saglayabilecegi ise tamamen meçhul gözükmektedir. Alani uzmam olmayanlarin sürekli maruz kalacagi bu rakamlar, tablolar, grafik ve istatistikler, salgin ve sonrasina dair algimizi "sembolik" ve "sanal" bir algiya dônûçtiirme telilikesini barindirmaktadir (Dogan 2020: 229).
Egitim ile ilgili yaçanan geliçmelere baktigimizda, mekân kavraminin ortadan kaldinldigi, birebir iliçkilerin olmadigi, ögretmen ve ögrenci münasebetlerinin sanal âlem iizerinden kurulmaya çaliçildigi uzaktan egitim yaklaçimi ônemli bir kôçe ta§i olarak karçimiza çikmaktadir. Salginin gelecek ve egitim üzerindeki tesirleri yeni bir tartiçmamn fitilini ateçleyebilir. Endiçeler ve belirsizlik ekseninde meseleyi okudugumuzda, okulsuz bir egitimin mümkün olup olmadigi sorusu akillarda yer etmektedir. Daha da ônemlisi, uzaktan yürütülmeye çaliçilan egitim ve ôgretimin ne ôlçiide baçan saglayacagi meçhul bir durum arz etmektedir. Ôlçme ve degerlendirme sûreçlerinin askiya ahndigi, firsat eçitliginin herkese sunulamadigi, sorunlan yüz yiize çôzme imkâninin kalmadigi, ôgrencilerin sosyal çevreden ve arkadaç grubundan soyutlandigi egitim yaklaçimi, ileride dogabilecek sorunlar için bir yol haritasi çizilmesini zorunlu kilmaktadir. Krizin egitimde bir sorgulama ve dônûçûm için firsat olup olmadigi da ele alinmali, egitim konusunda acil durumlar için bir eylem plani olu§turmamn önemi dikkatle tetkik edilmelidir (Özdemir 2020: 240). Degerlerin aktanminda aileden sonra en büyük rolü oynayan okullann saf di§i olmasi, belki de bazi temel degerlerin kuçaklara kavratilip aktanlmasini zor ve imkânsiz hale getirecektir. Okulsuz ve degerlerden uzak bir anlayi§, ôgretim boyutunu karçilasa da egitim boyutunu tam manasi ile kar§ilamakta zorlanacaktir. Bireye kendi gerçekligini ve içinde yaçamiç oldugu toplum gerçekligini kavratan rehberin yani ôgretmenin, ôgrencisinin yaninda olamayiçi, duygulari ile ona yol gôsteremeyi§i, bazen sôzden daha etkili olan baki§ ve dokunuçtan yoksun oluçu, ônemli egitim sorunlanm doguracak gibidir (Özdemir 2020: 239). Bu hususun egitimde açacagi yaralari ancak ilerleyen zamanlarda normale dônûç yaçandigmda tahlil etme imkâni bulacagimiz ôngôrûlmektedir. Mekân ve egitimciden uzak bir çekilde yaçatilmaya çaliçilan egitimin, salgin nedeni ile bu halde devam etmesi makul gôriilse de yeni bir model olu§mu§tur ve bu da hakli olarak "okulsuz bir egitim denemesi için firsat mi dogdu?" sorusunu akillara getirmektedir.
Salgin ve hastalik korkusunun ôzellikle dônûçiime neden oldugu konulardan biri de çali§ma tarzlan ve meslekler üzerindeki etkisidir. Kamu kurumlari ve ôzel kuruluçlarda esnek çali§ma kavrami ile i§ yerine gitmeden, meslegini evinden icra etme yaklaçimi daha da one çikmi§tir (Giinay-Torgalôz 2020: 406). Olumlu ve olumsuz bojoitlan ile karçilaçilsa da bu durum, ôzellikle bilgisayar ve web tabanli hizmet verebilmeye müsait meslekler üzerinde ônemli tesirler yaratmiçtir. En ônemli i§ toplantilarmin ve gôrûçmelerin dahi web programlari araciligiyla
yapilmaya baçlandigi, mekâna bagliligin büyük oranda azaldigi bir yol açilmiç durumdadir. Mekândan ve toplumdan uzakla§manin, bizleri sanal âlemin içine daha çok çekmiç olmasi аул bir tartiçma konusu olarak kenarda durmaktadir.
Yillar önce, internetin gelecegi hakkinda ortaya atilan flitürist fikirleri makul bulmayan §u eleçtirileri gözden geçirmeyi ehemmiyetli bulmaktayiz.
"Bazilari da insansiz §ehirler tasavvur etti. Fütüristler, internet üzerinden yapilacak telekonferansin yüz yüze i§ toplantilarini gereksiz kilacagini ve böylece evden ofise gidip gelmelere gerek kalmayacagini tahmin ettiler. Hatta insanlar ofislerinde degil de evlerinde çaliçacaklarindan, §ehirler büyük ölgüde bo§alacak, hayalet kasabalar haline geleceklerdi. Benzer çekilde, bütün günlerini kanepelerinde uzanarak geçiren, bilgisayarlarindaki internet üzerinden dünyayi dolaban, turistikyerleri seyreden miskinlerin, yani siber-turistlerin arttigini görecektik. Ayrica, ali§veri:$ i§ini bilgisayar farelerine birakan " siber-ah$veri$çiler" görecektik; büyük ali§veri§ merkezleri iflas edeceklerdi. Siber-ögrenciler tüm üniversite derslerini, gizlice video oyunlari oynarken ve bira içerken, internetten alacaklardi. Üniversiteler ilgi eksikliginden kapanacaklardi " (Kaku 2011: 15).
Gerçekleçmesi birçok insan için makul görülmeyen ve hayal ürünü olarak nitelendirilebilecek meseleler, Kaku tarafmdan ele§tirilmi§tir. Bugün gelinen noktada ise paragrafta belirtilen olaylardan bir kismimn gerçekleçtigine §ahit olunmaktadir. Internetin ilerlemesinin degil de salginin bunlara sebep olmasi belki de bizleri en çok çaçirtan noktadir. Ilgi eksikliginden olmasa da okullar kapanmiç ve siber âlemde egitim almaya çaliçan ögrenciler karçimizda yer almiçtir. Eçyaya fazla temas etmenin hasta olma korkusunu artirmasi internet üzerinden ali§veri§i yogunla§tirmi§tir. Toplantilar için, çok mecbur kalinmadikça insanlarin bir araya gelmedigi bir yaklaçim sergilenmeye ba§lanmi§tir. Salgimn ilk zamanlarinda ise sokaga çikma yasaklari ile birlikte §ehirler adeta bir hayalete dönü§mü§tür.
Bütün bunlar birlikte okundugunda gelecege dair korku ve endiçelerimizin yersiz olmadigi görülmektedir. îstemsiz bir çekilde kendimizi içinde buldugumuz bu kriz, hakli olarak yeni bir dtizenin oyunculari olup olmadigimizi sorgulamayi gerektirmektedir. Maruz kaldigimiz durumun insan benligindeki etkilerini algilayabilmek ve meydana getirdigi tahribatlari düzeltebilmek uzun bir zaman alacak gibi durmaktadir.
3.3. Covid-19 Biyogenetik Çaliçmalar Neticesinde Ortaya Çikan Bir Silah mi?
Yüzden fazla ülkenin bir araya gelerek imzalamiç oldugu, 1972 yilinda üzerinde anla§maya vanlan Biyolojik Silahlar Sözle§mesi (ВWC), dünya üzerinde biyolojik silah mücadelesini kontrol altina almak için planlanmiçtir. Birçok ülkenin bu anlaçmaya uyarak biyolojik silah üretimini, onlari bulundurmayi ve stoklamayi yürürlükten kaldirmiç oldugu dü§ünülmektedir. Ülkelerin mevcut silah iiretim
laboratuvar ve tesislerini daha sonra saldin yerine savunma amaçli tedbirler için kullandigi bu noktada ihtimal dâhilinde degerlendirilebilir. Anlaçmamn denetim hükmünün oldukça zayif olmasi ise bu alanda yapilan çaliçmalarin gizlice yürütüldügüne dair çûpheleri canli tutmaktadir (Kaya 2020: 253-254). Dünya devletlerinin biyolojik çaliçmalarim silaha dônûçtûrme çaba ve niyetlerinin olup olmadigi halen daha net bir çekilde cevap bulamamiçtir.
Salgimn ilk olarak Çin'in Wuhan çehrinde bir hayvan pazarindan çikmiç olma ihtimalinin degerlendirilmesi ve viral araçtirma laboratuvarinin bu bôlgede olmasi akillarda bazi soru içaretleri dogurmaktadir. Virüs gerçekten mutasyonun mu bir ürünüydü, araçtirma laboratuvarmda üretilip bilinçli bir çekilde dünyaya salinan biyolojik bir silah miydi, üzerinde çaliçilan bir virüsün istemsiz çekilde laboratuvardan diçari sizmasi miydi, dünya nüfusunu azaltmaya çaliçan derin bir projenin ayagi miydi? gibi sorular ilk etapta insanligin aklina gelenlerden bazilaridir. Ôzellikle ABD'nin ve bazi medya organlarinin yargilayici tavnna baktigimizda kafa kariçikliginin ônemli bir boyutta oldugu anlaçilmaktadir. Virüsün viroloji laboratuvarmda üretildigine dair iddialar ve bu eksende gerçekleçen tartiçmalar ônemli bir kô§e taçi teçkil etmektedir (Inside the Chinese... 2020).
Küresel mücadelede ônemli bir gûç ve aktör konumunda olan Çin'in biyolojik silah niyeti ile bu i§e sanlmasinin makul bir açiklamasini bulmak zor görünmektedir. Öncelikle silah olarak üretilen biyolojik ajanlarin, ülkelerin kendi topraklarindan ziyade dûçman topraklarinda yayilmasi ônemli ve gereklidir. Çin'in bunu öncelikle dûçman gördüklerine karçi kullanmasi gerekirdi. Nitekim bir savaçta sizden ônce karçinizdaki dûçmanlarin zayiflamasi elzemdir. Ama siireç ônce Çin'i, ardindan dünyanin geri kalanini etkilemeye baçlamiçtir. Yani ilk yikici ve sarsici darbeler Çin'i vurmuçtur. Mutasyon veya üzerinde çaliçilan bir virüsün sizma ihtimali bu noktada agir basan seçenekler olarak one çikmaktadir. Virüsler üzerinde yapilan çaliçmalarin ise etik, genetik ya da kötülük boyutu henüz bizlere net degildir. Baskici ve koruyucu bir tutum sergileyen Çin yönetiminin tavri, bu noktada bazi ayrintilann aydinlatilmasim zorlaçtinyor gibi görünmektedir.
Virüsün üzerinde en çok etki gôstermiç oldugu yaç grubuna baktigimizda, yaçli ve kronik hastaligi bulunan nüfusun ön planda oldugu gôrûlmektedir (Altin 2020: 50-52). Ya§li ölümleri ve tedavi siireçlerinde yaçanan zorluklar göz önüne alindiginda, nüfiis patlamasini önlemek veya ya§li nüfiis artiçim engellemek için planlanmiç bir kurgu karçimizda olabilir miydi? Son yillarda artan dünya ntifusu, birçok ülkenin dinamik nüfusunun azalip yaçli nüfusunun oransal olarak artmasi, gelecek adina bir kaygi olu§turmaktadir. Hem sosyal hizmetler, hem ekonomi hem de üretim sahalan ve kaynaklar konusunda yaçanan tedirginlikler gün geçtikçe devletlerin demografik konulara daha da egilmesine sebep olmaktadir. Nüfus artiç hizi dü§se de ortalama ömür süresi uzamakta ve nüfus da kademeli olarak artmaktadir. Dünyamn yogun bir çekilde kaynaklarini tükettigi günümüzde,
kaynaklann tüm insanliga önümüzdeki on yillarda yetip yetmeyecegi bir kaygi konusudur ve önemli korkular dogurmaktadir (Friedman 2009: 81-85). Bu korkunun yansimasi olarak özellikle, yaçli nüfusu hastalikla azaltacak bir plan ne kadar mantikli durmaktadir? Kronik rahatsizligi olsun veya olmasin genç nüfustan da ölümler yaçanmasi bu tezi zayiflatmaktadir. Genetik bilimi ve hastaliklar üzerinde yapilan çaliçmalar her ne kadar ileri gitmiç, bazi genler izole edilmiç ve öldürücü mikro organizmalann üretimi kolaylaçmiç olsa da belli bir yaç grubunu hedef alip öldüren virüs türlerinin üretilme ihtimali zayif görünmektedir.
Hastaligin tedavi sürecinde önemli bir ayak olan a§i meselesi de güncel tartiçmalarin önemli bir boyutunu teçkil etmektedir. Birçok ülke tarafindan açilar geliçtirilmekle birlikte hangisinin en güvenilir oldugu konusu belirsizligini korumaktadir. Daha da önemlisi açimn genetik yapilanmizda bir degiçim ve dönü§üme yol açacagi korkusu ve de çip içererek insanlarin takip ve kontrol edilmesini kolaylaçtiracagi söylentileri kaotik bir zihin süreci oluçturmaktadir. Henüz mikro çipli açilarm üretildigine dair somut veriler elde mevcut olmamakla birlikte, birçok tip ve genetik uzmaninca bu durum bir komplo teorisi olarak algilanmaktadir. Her insana çip takilmasim mümkün kabul etsek bile maliyet boyutu ayrica dü§ünüldügünde, böyle bir olayin makul olmadigi öngörülebilir (A§i ile insanlara... 2020). Bilim kurgu filmlerini aratmayacak tezlerin öne sürülmesi, teknoloji çagindaki geliçmeler karçisinda duymu§ oldugumuz endiçelerin bir di§ yansimasi gibi gözükmektedir. Hastaligin son bulmasi için kilit bir noktada duran açilama süreci de bu komplo teorisi nedeniyle çeçitli engellere takilmaktadir (Dünya bunu konuçuyor... 2020). A§i karçitlarinca da kendisine destek bulan teori uzun müddet gündemde kalacak gibi görünmektedir.
Sonuç
Çin'den ba§layarak dünyaya yayilan Covid-19 virüsünün dünya ve gelecegimiz adina dogurmu§ oldugu tartiçmalar halen canil bir çekilde sürmektedir. Neden, nasil ve niçin sorulan ekseninde ya§anan kafa kan§ikliklanm çôziimlemek oldukça gûç bir vaziyet sergilemektedir. Günümüzde teknolojik ve bilimsel anlamda yaçamiç oldugumuz ileri seviye ve bilgi edinme sûreçlerindeki yogunluk, korku temasi ile bûtûnleçtiginde ortaya kariçik bir denklem çikmaktadir. Bilgilerdeki yogunluk, karmaçiklik ve çarpitma gibi hususlar da denklemin çôzûmûnû zorlaçtirmaktadir. Denklem her ne kadar zor olsa da süresini bilemeyecegimiz bir saigin ve ölüm korkusunun gölgesinde yaçamaya mahkûm oldugumuz bir ya§am tarzi apaçik ortadadir.
Psikolojik, sosyolojik, ekonomik, siyasi ve daha nice alanda etkisini uzun süre üzerimizden atamayacagimiz bu atmosferin, bir biyoterör saldinsi olarak ortaya çikmiç olma ihtimali gûç görünse de vermiç oldugu neticeler okundugunda terörün önemli beslenme kaynaklarindan biri olan korkuyu ortaya çikardigi görülmektedir. Ölüm korkusu, hastalanma korkusu, içini ve meslegini kaybedip aç
kalma korkusu, özgürce dilediklerini yapamama korkusu, ekonomik kayiplar yaçama korkusu ve gelecek korkusu bunlardan bazilandir. Korku tesiri ile toplumun bir kesiminin terörize olma durumu ise ihtimal dâhilindedir. Bazi ülkelerde yagma faaliyetlerinin görülmü§ olmasi, salgini kontrol altina aima adina siki tedbirlere yônelen hükümetlerin protesto ediliçlerinde büyük sokak eylemlerinin baç vermesi ônemli birer ipucu olarak karçimizdadir.
Yaçanan salgin, küresel yeni bir düzeni beraberinde getirecek mi? sorusunu cevaplamak çu an için kolay gözükmemektedir. Hayatin birçok alamnda degiçim yaçansa da salgin dônemindeki uygulamalarin bir kismimn salgindan sonra rafa kalkacagi rahatlikla söylenebilir. Burada asil önemli olan nokta ise salginin sebep oldugu krizin, bir sorgulama ve güncellemeye bizleri yönlendirmesidir. Günlük hayatin ve i§ düzeninin kokten sarsildigi salginda ôzellikle ekonomik konularda yaçanan zorluklar, hem devletlerin kriz karçisindaki ônlem ve tutumlarinin hem de mevcut kapitalist ekonomi anlayiçinin sorgulanmasini zaruri kilmiçtir. Insanlann daha ônce çok fazla ônemsemedigi günlük rutinlerin dahi salgindan sonra bir özlem çekline dônmesi, insanlik üzerinde bir iç muhasebe yapmamn yolunu açacaktir. Saglikli ve özgür bir çekilde günlük hayati ya§amanin, rekabet ve ekonomik kazançlardan daha evla oldugu insanlann benlik ve §uurunda ônemli ôlçûde yer bulacaktir. Düzenin degiçip degiçmeyecegini ise afaki komplo teorileri degil zaman ve hastaligin tedavi sürecinde yaçanan geliçmeler belirleyecektir.
Salginin sonrasi yaçanan korku, gerilim ve kaygilar, biyolojik ve biyogenetik 55 çaliçmalari tekrar sorgulamamizi gerekli kilmaktadir. Devletlerin ya da araçtirmacilarm etik ilkelere ne ôlçûde uyduklari ve bu konuda ne kadar çeffaf olduklan tekrar gôzden geçirilmeyi beklemektedir. Mikrobiyolojik araçtirmalara ve genetik çaliçmalara öncü olan laboratuvarlann ne ôlçûde güvenlige sahip oldugu da dünyamn gündeminde yer etmeye baçlayacaktir. Ülkelerin biyolojik silah üretim çabasinda bulunup bulunmadiklarina dair kafa kariçikligi tekrar gün yüzüne çikmiçtir ve bu durum yarinlara dair endiçeleri artiracaktir. Çin, sadece bir baçlangiç olarak sahnede yerini almiçtir fakat ilerleyen zamanlarda benzer salginlarin ba§ka ülkelerden baçlayarak dünyaya dalga dalga yayilmasi ihtimal dâhilindedir. Biyolojik tehdit ve korkulann ise uzun bir müddet zihinlerimizden silinmeyecegi, sosyolojik, psikolojik ve daha nice alanda bizlere olan etkilerinin devam edecegi öngörülmektedir.
Kaynakça
Abdurrahmanli, Elvin (2019). "Küreselle§me Olgusuyla Birlikte Büyüyen Terôrizm". Anadolu Akademi SosyalBilimler Dergisi, 1 (1): 93-118.
Albayrak, Ali-Çapcioglu, îhs^ (2005). "Güvenlik-Özgürlük îkileminde Terôre Yônelik Tutumlar". DinîAraçtirmalar Dergisi, 7 (20): 275-290.
Altin, Zejoiep (2020). "Covid-19 Pandemisinde Yaçlilar". Tepecik Egitim ve Ara§tirma Hastanesi Dergisi, 30: 49-57.
Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi (1999). Istanbul: Hürriyet Matbaacilik.
A§i ile insanlara çip takmak mümkün mü? Bill Gates insanlara neden çip taksin?
(2020). Kronos34. https://kronos34.news/tr/asi-ile-insanlara-cip-takmak-mumkun-mu-bill-gates-insanlara-neden-cip-taksin/ [28.12.2020].
Budak, Fatih-Kor^^, Çerif (2020). "Covid-19 Pandemi Sürecine Yönelik Genel Bir Degerlendirme: Türkiye Örnegi". Sosyal Araçtirmalar ve Yönetim Dergisi, 1: 62-79.
China's defense at WHO: 'Virus doesn't respect borders' (2020). Anadolu Agency.
https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/chinas-defense-at-who-virus-doesn-t-respect-borders-/1845316 [20.12.2020].
Coronavirus: Trump accuses WHO of being a 'puppet of China' (2020). BBC. https://www.bbc.com/news/health-52679329 [20.12.2020].
Covid-19: New York'ta magazalar yagmalamaya karçi önlem aliyor (2020). Euro
News. https://tr.euronews.com/2020/03/30/covid-19-olenlerin-sayisinin-bine-yaklastigi-new-york-ta-magazalar-yagmalamaya-karsi-onlem [23.12.2020].
Demirdö^ez, Mehmet-T^, H. Yunus vd. (2020). "Koronavirüs' ün (Covid-19) E-Ticarete Etkileri". Uluslararasi Toplum Ara§tirmalari Dergisi, 16 (29): 125145.
Dogan, Mehtap (2020). "Coronaviriis Bunalimi ve Makinele§me Kaygisi", Corona 56 Sonrasi Dünyaya Baki§. ed. H. Haluk Erdem. Bursa: Sentez Yayincilik.
Dünya bunu konuçuyor! Koronavirüs açisiyla çip... (2020). Milliyet.
https://www.milliyet.com.tr/galeri/son-dakika-dunya-bunu-konusuyor-koronavirus-asisiyla-cip-63 80172/1 [28.12.2020].
Dünya Saglik Örgütü uyardi: Salginla mücadelede akil ve ruh sagliginiza dikkat
edin (2020). Euro News. https://tr.euronews.com/2020/03/26/dunya-saglik-orgutu-uyardi-salginla-mucadelede-akil-ruh-sagligina-dikkat-edin-bagisiklik [22.12.2020].
Friedman, George (2009). Gelecek 100 Yil. çev. îbrahim Çener, Enver Günsel. Istanbul: Pegasus Yayinlari.
Gökten, Yeliz (2020). "Covid-19 Sonrasi Dünya Sistemi: Yeni Bir Hegemonik Çevrim (mi?)". Ticari Bilimler Fakiiltesi Dergisi, 4 (2): 19-32.
Gôlçek, §eyda (2019). "Niikleer Silahlann Adil Savaç Kuramindaki Yeri: Hiroçima ve Nagazaki Örnegi". Fiscao Economia International Congress on Social Science. Ankara.
Günay, Eylül-Torgalöz, Alev. (2020). "Covid-19 Sürecinde Ttirkiye'de Uzaktan Çaliçma ve îstihdamdaki Dönü§üm". Uluslararasi Akademik Ara§tirmalar Kongresi. Online.
Inside the Chinese lab central to the search for the Coronavirus' origin (2020). NBC. https://www.nbcnews.com/news/world/inside-wuhan-lab-center-coronavirus-storm-n1236254
Kaku, Michio (2016). Gelecegin Fizigi. çev. Yasemin Oymak, Hüseyin Oymak. Ankara: ODTÜ Geliçtirme Vakfi Yaymcilik.
Karakaç, Mehmet (2020). "Covid-19 Salgimmn Çok Boyutlu Sosyolojisi ve Yeni Normal Meselesi". Istanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 40 (1): 541-573.
Kartal, A. Birol (2018). "Uluslararasi Terôrizmin Degiçen Yapisi ve Terôr Örgütlerinin Sosyal Medyayi Kullanmasi: Suriye'de DAE§ ve YPG Örnegi". Güvenlik Stratejileri Dergisi, 14 (27): 39-77.
Kaya, H. Ekber (2020). "Uluslararasi Giivenlikte Bir Tehdit Unsuru Olarak Biyolojik Silahlar". Uluslararasi Sosyal Ara§tirmalar Dergisi, 13 (71): 245256.
Kaya, Melek (2019). "ABD-Çin Ticaret Savaçlan ve Türkiye". Türkiye Mesleki ve Sosyal Bilimler Dergisi, 1 (2): 18-30.
Kiliç, Selçuk (2006). "Biyolojik Silahlar ve Biyoterôrizm". Türk Hij'yen ve
Deneysel Biyoloji Dergisi, 63 (1): 1-20.
Kirçiçek, Ahmet-Arslanta§, Durmu§ vd. (2020). "Biyolojik Tehditler, Yeni Koronaviriis Hastaligi ve KBRN îçindeki Yeri." 5. Uluslararasi Kadin Çocuk 57 Sagligi ve Egitimi Kongresi. Ankara.
Kiremitçi, Ilker (2014). "Küresel Boyutta Biyolojik Terôr Tehdidi". Savunma Bilimleri Dergisi, 13 (2): 27-58.
Özdemir, Çilemcan (2020). "Küresel Kriz: Covid-19 Salgin Sürecine Felsefi Baki§". Külliye Dergisi, 1 (2): 232-245.
Passig, David (2010). 2050. çev. Nita Kurrant. Istanbul: Koton Kitap.
Sansa, Nuhu U. (2020). "The Impact of the COVID - 19 on the Financial Markets: Evidence from China and USA". Electronic Research Journal of Social Sciences and Humanities, 2 (2): 29-39.
Saruhan, M. Selim (2005). "Terörün Zihinsel Kökleri". Dinî Araçtirmalar Dergisi, 7 (20): 303-314.
Somay, Bülent (2020). "Koronaviriis Krizi Degil, Neoliberalizmin Krizi".
Enternasyonal Sosyalizm Dergisi, 6: 41-45.
Tûrkôz, Çiikrii (2016). " Küresel Terôrizm Sorununa Güvenlik Perspektifli Bir Yakla§im". Nigde Üniversitesi tktisadi ve Idari Bilimler Fakültesi Dergisi, 9 (2): 153-162.
Üstün, Çagatay-Ôzçiftçi, Seçil (2020). "COVID-19 Pandemisinin Sosyal Ya§am ve Etik Düzlem Üzerine Etkileri: Bir Degerlendirme Çaliçmasi". Anadolu Klinigi Tip Bilimleri Dergisi, 25: 142-153.
Yenen, O. §adi-Dog^ay, Mehmet (2008). "Biyoterörizm". ANKEM Dergisi, 22 (2): 95-116.
Yüksel, Oguzhan-Erdem, Ramazan (2016). "Biyoterörizm ve Saglik". Hacettepe Saglik Idaresi Dergisi, 19 (2): 203-222.
Zafer, Hamide (1999). Sosyolojik Boyutuyla Terörizm. Istanbul: Beta Yayinlari.
58
