CC BY
50KULLtYE
ULUSLARARASI SOSYAL BlLtMLER DERGlSl
INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES
Evrensel Temel Gelir ve Diinyada Ornek Uygulamalar Pinar SALlH* & Sttheyla ERlKLl **
Ozet
Covid-19 surecinde virtisun yayilimini engellemeye yonelik alinan tedbirler pek 50k kiginin i§siz kalmasina neden olarak gelir e§itsizligi sorununu derinle§tirmi§tir. Diger yandan teknolojik geli§melere paralel olarak mevcut ijlerin yerini robot ve otomasyonun almasimn toplumda refah kaybini arttiracagi Sngfirulmektedir. Dolayisiyla gerek pandemi gerekse teknolojik gelijmeler bir?ok Iilkenin gilndeminde temel gelir uygulamasinin yeniden tartigilmasina yol afmi§tir. Temel gelir en genel anlami ile toplumdaki turn bireylere, ko§ulsuz ve dtlzenli olarak saglanan nakit Sdemelerdir. Bu bakimdan insana yalnizca insan olmasindan dolayi taninmi? bir vatandajlik hakki olarak nitelendirilmektedir.
Qali§manin amaci Evrensel Temel Gelir konusunu sosyal adalet ve insan haklan baglaminda ele alarak vergi politikalan ba§ta olmak tizere <je§itli araglarm geli§tirilmesi ile uygulartmasmm mtimkiln oldugunu belirtmektedir. Ayrica Evrensel Temel Gelir uygulamasi ile makro afidan gelir adaletinin artmasmin yam srra, mikro baglamda bireylerin yoksullugunun azalmasi ve i§giicu piyasalanna erijimlerini kolayla§tiracagi vurgulanmaktadir.
Anahtar Kelimeler: Sosyal Adalet, insan Haklan, Evrensel Temel Gelir, Yoksulluk, tgsizlik Universal Basic Income and Best Practices in the World
Abstract
The measures taken to prevent the spread of the virus during the Covid-19 process have caused many people to be unemployed, deepening the problem of income inequality. On the other hand, it is predicted that the replacement of existing jobs by robots and automation in parallel with technological developments will increase the loss of welfare in society. Therefore, both the pandemic and technological developments have led to the re-discussion of basic income on the agenda of many countries. Basic income, in the most general sense, is the unconditional and regular cash payments provided to all individuals in society. In this respect, it is considered recognized citizenship right only because of being human.
The study aims to address the issue of Universal Basic Income in the context of social justice and human rights and states that it is possible to develop and implement various tools, especially tax policies. In addition, it is emphasized that the Universal Basic Income application will increase income justice in macro terms, as well as reduce the poverty of individuals in the micro context and facilitate their access to labour markets.
Keywords: Social Justice, Human Rights, Universal Basic Income, Poverty, Unemployment.
* Sorumlu yazar (Corresponding author), Yiiksek Lisans Ogrencisi, Ankara Yildinm Beyazit Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitiisii, Sosyal Politika Ana Bilim Dah, Ankara / Ttirkiye, e-mail:
pnrsalih3 506(5} gmail. com
ORCID : https://orcid.org/0000-0002-5817-6469.
** Dr. Ogr. Uyesi, Ankara Yildinm Beyazit Universitesi, §erefliko5hisar Berat Comertoglu Meslek
Yiiksekokulu, Yerel YSnetimler Programi, Ankara / Turkiye, e-mail: serikli@ybu.edu.tr
ORCID 4&: https://orcid.org/0000-0003-1069-5777.
Bu makaleyi §u §ekilde kaynak gosterebilirsiniz / To cite this article (APA):
Erikli, S. & Salih, P. (2022). Evrensel Temel Gelir ve Dtoya^ Ornek Uygulamalar. Kiilliye, 3(1),
56-73. DOI: 10.48139/aybukulliye. 1056181. Makale Bilgisi / Article Information_
Geli? / Received Kabul / Accepted Tilrii / Type Sayfa / Page
11 Ocak 2022 22 Mart 2022 Derleme Makale 56-73
11 January 2022 22 March 2022 Review Article
Extended Abstract
The measures taken to prevent the spread of the Covid-19 virus have affected working life. In this process, there was a significant decrease in working hours and an increase in unemployment rates. On the other hand, the rapid development of technology and the widespread use of robotics and automation create important transformations in the labour market and cause concerns that it will increase unemployment rates. Unemployment and increasing income inequality with the globalization process lead to the importance of approaches to re-establish social welfare. In this context, discussions on universal basic income come to the fore as important social policy implementation.
This study aims to emphasize the importance of universal basic income in terms of ensuring human rights and social justice and to indicate that basic income can be applied through the provision of various financial resources such as tax policies. Basic income is the unconditional and regular payment of cash by the state to individuals. This is defined as a fundamental right of citizenship. The concept of universal basic income is closely related to basic income. Universal basic income is defined as a social right and includes a fair approach to social inequality. The concept of universal basic income, which is closely related to basic income, is defined as a social right and includes a fair approach to social inequality. Universal basic income practices were institutionalized in 1986 with the establishment of the Basic Income European Network/BIEN. As the basic income network became widespread in the world over the years, this institution was named the Basic Income Earth Network (BIEN) in 2004. Guy Standing, Philippe van Parijs, the founders of BIEN, are also the most important advocates of universal basic income. Universal basic income is an effective intervention method against problems such as poverty, unemployment caused by technology, and social inequality. Therefore, the universal basic income application is a system that should be offered to individuals as a right of citizenship to ensure social justice.
In this study, the most successful examples of universal basic income, Universal Basic Income Alaska Permanent Fund Dividend, Manitoba Guaranteed Annual Income, and India Pradesh Unconditional Cash Transfer applications are included. The Alaska Permanent Fund Dividend makes a positive contribution to reducing poverty and eliminating income inequality. Manitoba Guaranteed Annual Income was implemented as a social inclusion project in the face of rising poverty rates. The project provides cash transfers to poor, unemployed, elderly, and disabled individuals without the need for any income checks. India Madhya Pradesh Unconditional Cash Transfer, on the other hand, provided significant empowerment against social stigma and risks to the most disadvantaged segments of society, especially women, girls, the disabled, the elderly, and the unemployed. Pilot studies have made a significant contribution to individuals' access to economic opportunities.
The most important policy of Turkey in the fight against poverty is the social aid practices made by public institutions and organizations, local government, and non-governmental organizations. In Turkey, social assistance is applied as general assistance and non-contributory payments to the unemployed, without social security, poor, elderly, disabled, and needy individuals by the principle of the social state. In general, the fact that it consists of conditional cash transfers and is not based on individuals reduces the effectiveness of the aid. In addition, the fact that individuals in need are subject to income surveys exposes them to the risk of stigmatization. Individuals tend to unregistered employment due to the insufficient amount of social assistance. Therefore, it has a negative impact on the labour market and causes a loss in the tax revenues of the state in terms of the economy.
As a result of this study, social assistance in Turkey should be arranged in such a way as to create an opportunity to participate in social life and labour markets. The implementation of social assistance in a more centralized and regular system seems possible with a universal basic income.
With right-based and fair universal basic income support, it is possible to achieve significant developments in the level of social welfare.
Giri§
Kapitalist sistem; özel mülkiyetin, serbest piyasa rekabetinin ve üretimde kär elde etmenin önemli oldugu ve emegin ücretle ölfüldügü ekonomik bir sistem olarak tanimlanmaktadir. Dünya genelinde sanayi devrimi ile geilen bu sistemle emek, alinip satilabilen bir meta haline gelmi§tir. Sanayi devriminden bu yana insanlari hayatlanni sürdürülebilmek ifin 9ali§maya mecbur birakan bu sisteme, küreselle§me ile artan boyutlarla ortaya ?ikan i§sizlik olgusunun eklenmesi, yeni yakla§imlarin tarti§ilmasi ve yeni politikalarin uygulanmasi ihtiyacini dogurmaktadir. Diger yandan neo-liberal politikalar ile artan gelir e§itsizligi ve teknolojik geli§meler ile birlikte mevcut i§lerin yerini robotik veya otomasyona birakmasi sonucu ortaya ?ikan yapisal i§sizlik, birfok ülkenin gündeminde temel gelir uygulamasimn yer almasina yol a9mi§tir (Erdogdu & Akar, 2020, s. 907).
Temel gelir, toplumdaki tüm bireylere, ko§ulsuz ve düzenli olarak saglanan nakit gelir anlamina gelmektedir (Standing, 2017, s. 19). Bireylerin sadece toplumun bir ferdi olmasindan dolayi, haneye degil, bireye yapilan ödemelerdir. Evrensel Temel Gelir (Universal Basic Income/UBI) savunucularma göre temel gelir, vatanda§lara temel haklar gibi geri alinamaz nitelikte saglanmalidir. Bu durumda ki§ilerin temel gelirden faydalanmasi i?in herhangi bir ko§ul aranmaz ve ki§ilerin temel gelirden faydalanmasi i?in finansal durumlari degi§se dahi aym 58 ödemenin yapilmaya devam etmesi, herhangi bir davrani§ sorumluluguna tabi olmamasim gerektirir (Erdogdu & Akar, 2020, s. 905). Bu bakimdan insana yalmzca insan olmasindan dolayi taninmi§ bir vatanda§lik hakki olarak nitelendirilmektedir (Bugra & Keyder, 2019, s. 8). Marshall'a göre (1950) vatanda§larin toplumun tarn üyesi oldugu medeni bir ya§ama hakkina sahip olmasi ve yükümlülüklerini yerine getirebilmesi olarak kavramsalla§tmlan vatanda§lik, ki§ilerin tutumuna ya da davrani§larina bagli degildir. Sosyal haklar kapitalist sistemde olu§an sinif sistemine kar§idir. Dolayisiyla insanin emeginin kar§iliginda elde edilen gelir piyasada sosyal sözle§me geregi pazarlik giindemi olamaz ve sosyal haklar sosyal adalete tabidir (Standing, 2014, s. 13).
Philippe van Parijs ve Guy Standing gibi iktisat dü§ünürlerin 1986 yilinda olu§umunu sagladigi Avrupa Temel Gelir Agi (Basic Income European Network/BIEN), Avrupa di§inda da temel gelir ?ali§malanna yönelik ilginin artmasiyla 2004 yilinda Dünya Temel Gelir Agi (Basic Income Earth Network/BIEN) adim almi§tir (Bugra & Keyder, 2019, s. 8). Geli§mi§ ve geli§mekte olan ülkeler, modern refah devleti anlayi§inin üzerine kurulu sosyal politika uygulamalari vasitasiyla vatanda§larin barinma, beslenme, saglik, egitim, giivenlik ve gelirin korunmasi gibi temel hizmetleri saglamayi amaflamaktadir (Özdemir, 2010, s. 232-238). Evrensel Temel Gelir, refah devletlerinin küreselle§me ile kar§i kar§iya kaldigi sorunlann fözümünde, gelirin devlet eliyle
yeniden dagilimi noktasinda etkili bir arag olarak kullanilmaktadir (Beken, 2020, s.
181).
20. yüzyilda Milton Friedman'in "negatif gelir vergisi" önerisine ilham veren temel gelir, Dünya Sava§lari arasinda íngiltere'de George Douglas Howard (C.D.H.) Cole ve James Meade gibi liberal akademisyenler tarafindan oldukfa tarti§ilmi§tir (Van Parijs, 2000, October-November). íkinci Dünya Sava§i sonrasi geli§mi§ ülkeler, yoksullugun azaltilmasi ve toplumsal refahin saglanmasi ifin vatanda§larina simf ve statii ayrimi yapmaksizin e§it sosyal hizmetler sunmayi amaflami^lardir. Bu dönemde refah devleti modelleri ile evrensel e§itlik ve sosyal dayani§ma ifin piyasa aktörlerinin önemi ortaya koyulmu§tur. Ancak refah devletlerinin ortaya ?özüm olarak koymu§ olduklan sosyal güvenligi esas alan uygulamalann toplumun her kesimini ele almadigi ve yoksullugu ve sosyal diijlanmayi göz ardí ettigi belirtilmektedir (Bugra & Keyder, 2019, s. 10). Bu baglamda Evrensel Temel Gelir, toplumu bütüncül bir §ekilde ele almasi ve ayni zamanda ko§ulsuz ve sürekli olmasi itibanyla refah devletlerinin saglami§ oldugu sosyal koruma sistemlerinden farklila§maktadir (Beken, 2020, s. 184). Bir diger ifade ile Evrensel Temel Gelir, tum bireylere yönelik bir hak olarak görülmesi ve vatanda§larin istedikleri ya§ama eri§ebilmelerinde daha e§itlik?i ve adil bir yakla§imi benimsemesi nedeniyle 90k daha özgürlükQü bir anlayi§a sahiptir.
Qali§mada öncelikle Evrensel Temel Gelir kavramimn geli§im sürecine ve sosyal adalet ve insan haklan a^sindan önemine deginilmekte, ardindan Evrensel 59 Temel Gelir örnekleri olarak; Alaska Daimi Fon Temettiisü, Manitoba Garantiii Yillik Geliri: Mineóme ve Hindistan Madhya Pradesh Ko§ulsuz Nakit Transferí uygulamalanna yer verilmektedir. Daha sonra Ttirkiye'de sosyal yardim uygulamalan kisaca belirtilmekte ve evrensel temel gelir uygulamasi konusunda öneri sunulmaktadir.
Evrensel Temel Gelirin Tarih^esi
Temel gelir fikrinin ortaya atilmasi M.Ö. 461'de Antik Yunan dönemine kadar geriye gitmektedir. Demokratik olarak vatanda§lann kentin siyasi yapisina katilim göstermesi ile elde ettikleri bir tür gelir uygulamasi konusunda reformlara öncülük eden Efialtes, "vatanda§lik geliri" fikrinin ger?ek yaraticisi kabul
edilmektedir (Standing, 2017, s. 26).
Temel gelir fikrinin Orta9ag dönemindeki yansimalarma bakildiginda, 1217 yilinda Magna Carta ile birlikte imzalanan Orman Sözle§mesi kar§imiza Qikmaktadir. 1215 yilinda imzalanan Özgürlükler Sözle§mesinin bazi bölümleri Qikartilarak, bazi bölümleri geni§letilerek revize edilmi§ ve Orman Sözle§mesine aktanlmi§tir. Daha sonra Magna Carta adrni alan Özgürlükler Sözle§mesinde, temel olarak halkin ge9Ímini saglamak ve ihtiya9 duyduklan ya§ami sürdürebilmek Í9Ín ortak mallann kullanim hakkinin bulundugu ifade edilmektedir. Yeniden düzenlenmi§ hali ile Magna Carta'da ise dul kadinlara yiyecek, isinma ve bannma
ihtiyaçlanm karçilamaya yönelik ödenmesi gereken temel bir gelir hakkindan bahsedildigi görülmektedir (Standing, 2017, s. 26; Beken, 2020, s. 181).
Temel geliri yazili olarak tasvir eden ilk ki§i ise Thomas More'dir. More, 1516 yilinda yazdigi "Ütopya" adli eserinde, toplumun tum üyelerine yapilacak bir ödemenin toplumda yoksulluktan kaynaklanan suç oranlarini azaltacagina iliçkin dûçiincelerine yer vermektedir (Erdogdu & Akar, 2020, s. 907). Fransiz yazar Montesquieu, 1748 yilinda yazdigi "Kanunlann Ruhu Üzerine" adli kitabinda, "devletin tiim vatandaçlarmin temel ihtiyaçlanm karçilamakla ve vatanda§larma iyi bir yaçam için giivence saglamakla yükümlü oldugunu" belirtmektedir (Standing, 2017, s. 28).
Gerçek anlamda en kabul gören erken dönem temel gelir fikrinin Thomas Paine'e ait oldugu dü§ünülmektedir. "însan Haklan" kitabinda "birilerinin merhametine dayali bir sadaka niteliginde degil, vatandaçlik hakki olarak yapilacak nakit gelir destegini" savunan gôriiçleri yer almaktadir (Paine, 2017, s. 123-127). Yine Paine'in temel gelire iliçkin dikkat çeken ifadeleri 1795 yilinda kaleme aldigi "Tarimsal Adalet" yazisinda görülmektedir. Paine'e göre, ortak topragin mülkiyetinin belirli kimselerin elinde olmasi nedeniyle, toprak sahiplerine topragin üretim imkânlarindan mahrum kalan kesimlere karçi sorumluluk geregi yirmi bir ya§ina eriçen gençlere bir kereye mahsus ödenecek "re§it olma hibesi" ve elli ya§ üzeri yaçlilara düzenli bir gelir ödemesi yükümlülügü verilmelidir (Esenlikçi & Engin, 2021, s. 256). 60
Temel gelirin geliçimi açisindan ilk dalga olarak tanimlanan grup, temel geliri sanayi devrimi kapitalizminin getirdigi olumsuz koçullarin ortaya çikardigi sorunlarm giderilmesine yönelik olarak savunmuçlardir. Dûçiinûrler arasinda Thomas Paine, Thomas Spence, Henry George, Charles Fourier, Joseph Charlier ve François Huet, William Morris gibi isimler yer almaktadir (Beken, 2020, s. 181). îkinci dalga savunuculari temel gelir dûçûncesine I. Dünya Savaçi'm takip eden yillarda toplumsal adaletin saglanmasi amaci ile yer vermiçlerdir. Söz konusu isimler arasinda Bertrand Russell, Mabel ve Dennis Miller, Bertram Pickard, G.D.H. Cole, Clifford H. Douglas yer almaktadir. Birinci Dünya Savaçi sonrasi ortaya çikan ekonomik çôkiiç ile iççilerin gelirleri ile alim gûçleri arasinda giderek derinleçen uçurum karçisinda temel yaçam ihtiyaçlanmn karçilanmasina yönelik üretilen mallann üzerinden belirlenecek bir gelirin, toplum yararina çali§acak olan kiçilere verilmesine yönelik saglanacak bir temel gelir savunulmuçtur. Ancak siyasi ortamda ücretli çali§ma üzerinden gelir elde edilmesine bagli "emek yanlisi" görü§lerin üstünlügü ile temel gelir çaliçmalari kesintiye ugramiçtir (Standing, 2017, s. 29)
Temel gelir konusunda ûçûncû dalga, özellikle ABD'de ortaya çikan "yapisal" ve "teknolojik" içsizligin oluçturdugu endiçelere bagli olarak 1960 yillardan sonra geliçme göstermi§tir. ABD Baçkani Richard Nixon tarafindan
Qali§an yoksullara yonelik bir ?e§it "Negatif Gelir Vergisi" benzeri Aile Yardim Plani'm i^eren duzenleme sadece 9ali§anlarin desteklenmesi nedeniyle tam olarak temel geliri ifade etmese de temel gelir yolunda atilmi§ bir adim olarak kabul gorulmu§tur (Esenlik?i & Engin, 2021, s. 256). Bu donem temel gelir benzeri gelir yoklamasina tabi bir asgari geliri savunan diger iktisadi du§iiniirler arasinda James Meade, Friedrich Hayek, Milton Friedman, Jan Tinbergen, James Tobin, Paul Samuelson ve Nobel Odiilu kazanmi§ iktisatfi Gunnar Myrdal gibi ki§iler bulunmaktadir (Standing, 2017, s. 32).
Dordiincii dalga ise 1986 yilinda Belfika'mn Louvain-la-Neuve kentinde yapilan bir toplantiyla Avrupa Temel Gelir Agi'mn (Basic Income European Network/BIEN) kurulmasiyla ba§lami§tir (Beken, 2020, s. 181). Temel gelir Qali§malarinin tekrar gundeme gelmesinin nedeni i§lere yonelik giivencesizligin ortaya 9ikmasi, gelir e§itsizliginin artmasi, i§guciiniin yerini robot teknolojisinin, otomasyonun ve yapay zekanin alacagina dair olu§an endi§enin ciddi oranlara yiikselmesidir. Giiniimiiz 4.0 Sanayi Devrimi nedeniyle ortaya 9ikan sorunlara yonelik herkese belirli bir gelir diizeyini garanti edecek "Evrensel Temel Gelir" sisteminin olu§turulmasi guncelligini ve artan onemini gun ge^tikfe korumaktadir. Guy Standing ve Philippe van Parijs'in kurucu uyelerinden oldugu Avrupa Temel Gelir Agi (Basic Income European Network/BIEN) hareketinin onculeri arasinda, Claus OfFe, Nobel Odiilu alan James Buchanan, Herbert Simon, Angus Deaton, Christopher Pissarides ve Joseph Stiglitz; akademisyenler Tony Atkinson ve Robert Skidelsky, Robert Reich; ekonomi habercileri Sam Brittan ve Martin Wolf yer almaktadir. Temel gelir fikrine yakin hisseden iktisatfi, akademisyen ve uzmanlarin savundugu bu dalga, degi§meyen bir 9izgide ilerlemeye devam etmi§tir. 2007-2008 yillarinda ya§anan ekonomik krizin ardindan ivme kazanan bu olu§um, teknolojik i§sizlik, buyuyen e§itsizlik ve yiiksek i§sizlik oranlarindan kaynaklanan endi§eler nedeniyle temel gelir fikrini desteklemi§tir. Dunyanin pek 90k farkli iilkesinden iiyesi bulunan BIEN'e bagli otuz dort ag bulunmaktadir ve temel gelir uygulamalanm yayginla§tirmak i9in 9ali§maktadirlar. En onemli faaliyetlerinden bin iki yilda bir duzenlenen BIEN kurultaylandir. (Standing, 2017, s. 32).
Ge9mi§ten bugiine Evrensel Temel Geliri savunanlar bireysel ozgiirliiklerin ve ekonomik guvencenin saglanmasi durumunda bireylerin yapabilirliginin artacagini; bunun yamnda yoksullugun, toplumsal e§itsizligin azalacagim savunmu§lardir. Bu goru§lerin aksine olumsuz yakla§anlar ise, kar§iliksiz elde edilecek gelirin insanlan tembelle§tirecegi ve i§ guciine katilim oranlanmn du§mesine sebep olacagim belirtmektedirler (Esenlik9i & Engin, 2021, s. 258).
Sosyal Adalet ve tnsan Haklari Baglaminda Evrensel Temel Gelir
Standing'in "ozgiirluk hibesi" olarak da adlandirdigi Evrensel Temel Gelir, irk aynmciligina ve daha bir9ok e§itsizlige kar§i 9ikan bir sistemdir (Standing, 2017, s. 36). Van Parijs'e gore, sosyal adaleti saglamanin bir araci olarak kabul
edilen Evrensel Temel Gelir, devlet ve vatanda§ arasinda özgürlügü sunan bir sôzleçme niteligindedir. Gerçek özgürlügün toplumun üyelerinin bireyselligini ve mülkiyet haklanm içeren iyi uygulanmiç yasal haklar ve gerçek özgürlügün sadece bireysel haklann korunmasi degil, bu haklara iliçkin güvencelerin getirilmesi çeklinde adalet anlayiçina dayandigini ileri sürmektedir (Van Parijs, 2000, October-November).
Sosyal sigorta sistemlerine ters dü§en bir sisteme sahip oían Evrensel Temel Gelir, aliçilagelmiç prim Ödeme usulü ile haklarin kazanildigi sisteme de karçi çikmaktadir. Refah devletlerin sosyal güvenlik üzerine oluçturulmuç politikalan çaliçmaya gücü yetmeyen engelli, çocuk, yaçli ve kadinlar gibi dezavantajli kesimleri diçanda birakan bir yapida ilerlemiçtir. Buna iliçkin van Parijs'in içsizligin yüksek oranlarda oldugu bir ekonomide çaliçmanin da bir ayricalik oldugu dü§üncesine yönelik "istihdam kirasi" temel gelir için kaynak oluçturarak adaletin saglanmasinda rol oynayacaktir (Standing, 2017, s. 46).
Sosyal adalet konusunda akla gelen sosyal liberal John Rawls, "Bir Adalet Teorisi" adli eserinde toplumdaki en dezavantajli gruplarin ekonomik ve toplumsal eçitsizliginin giderilmesine "Farklilik îlkesi" ile çôzûm sunmaktadir. Rawls, "hakkaniyet olarak adalet" fikri ile herkesin e§it haklara sahip olmasini mümkün kilan adalet ilkelerini ortaya koymuçtur. Raws, baçlangiç durumunda oían tüm bireylerin "bilgisizlik peçesi/cehalet perdesi" ardmdan (kendilerinin hangi gelir basamaginda yer aldigini bilmeden) tercih ettikleri gelir dagilimi sisteminin adaletli 62 oldugunu savunmaktadir (Rawls, 1999, s. 89-144). Buna iliçkin yapilan çaliçmalar temel gelir için öne sürülen adaleti destekler nitelikte sonuçlanmiçtir.
Temel gelir, farkli yaç gruplarinda ya da kadin ve erkek arasinda sosyal adaletin saglanmasinda önemli bir araç olarak görülmektedir. Yapilan sosyal yardimlarin çogu haneyi temel alarak aile reisi ya da ailedeki sorumlu ki§i adina yapilmaktadir. Bu durumda ailede ki§ilerin gûç dengesi arasinda dengesizlik devam etmektedir. Ailede ekonomik bagimliligi olan kadin ya da çocuk bireylerin temel gelir ödemesi ile aile içindeki yapisal eçitsizliginin ortadan kaldinlmasi ve bireysel olarak gûçlendirilmesi noktasinda daha adil bir yaklaçim sunmaktadir. Aym zamanda ekonomik eçitsizliklerin bireyler arasinda giderilmesi kolektif olarak toplumda eçitligin saglanmasi ile daha demokratik bir yapilaçmayi meydana getirmektedir (Standing, 2017, s. 50).
Klasik liberal ve liberteryen dûçûnceye sahip olanlar devletin sinirli müdahalesi anlayi§i ile bireysel özgürlüklerin herhangi bir kisitlamaya tabi olmamasim, bir diger ifade ile négatif özgürlügü savunmaktadirlar. Ancak vergilendirme sisteminin bireysel özgürlükleri ihlal ettigini iddia eden ve yeniden dagitima kar§i çikan liberteryenlerin aksine van Parijs, hayatta kalmak için gerekli olan temel kaynaklara eriçimi olmadan bireyin kendini gerçekleçtiremeyecegini savunmaktadir. Bunun da ancak vergilendirme yolu ile finanse edilen Evrensel
Temel Gelirin bireylerin özgürlüge ulaçmalannda bir araç olarak görülmesi ile gerçekleçecegine inanmaktadir (Bidadanure, 2019, s. 486). Temel gelirin öncülerinden Paine'nin (1796) "Bu bir hayir degil, haktir; ödül degil, adalettir" açiklamasi böyle bir gelirin koçulsuz dogasinin temellerini aramayi hakli kilmaktadir. Haklar sosyal kurumlardan önce gelir ve ancak buna saygi duyuldugunda gerçekleçmektedir. Liberteryenlere göre ancak gönüllü dagitim vardir. Ancak gönüllü dagitim adaletin saglanmasina belirli bir düzen getirmez. Dolayisiyla temel geliri hak olarak saglamaya yönelik giriçimleri zorunlu hale getirmektedir (Paine, 1796, s. 612-617, aktaran Van Parijs, 1992, s. 9).
Birle§mi§ Milletler tnsan Haklan Evrensel Beyannamesi'nde (1948) herkesin kendisi ve ailesi için temel ihtiyaçlarini kar§ilayacak, refahini garanti edecek bir ya§am standardina ulaçmasi için sahip oldugu çaliçma hakkina yer verilmektedir. Bununla birlikte bireyin dezavantajli bir duruma dü§tügü ya da kendi iradesi diçinda geçim imkânlanndan mahrum kaldigi halde de güvenlik hakki bulundugu belirtilmektedir (UDHR, md.25/1). Yine Birleçmiç Milletler'in Insan Haklan Evrensel Beyannamesi ve 1966 yilinda kabul edilen Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sôzleçmesi ile tüm insanlarm haklari ve özgürlükleri kesin olarak belirtilmiçtir. Ancak evrensel olan bu haklar, devletlerin ya da yönetimlerin simrlandirmasina bagli kalmaktadir. Anayasalarda güvence altina alinan temel hak ve özgürlükler yazili olmaktan öteye gidememektedir. Temel gelirin anayasal güvence altina alinmasi eçitsizliklerin giderilmesi bakimindan önemlidir. Nitekim kiçilerin çaliçtiklan içlerden elde ettikleri gelirleri herhangi bir ôdenmemiç borcu bulundugu takdirde devlet eliyle kesintiye ugrayabilmektedir. Temel gelirin bu noktada el koyulamaz ve geri alinamaz oluçu gerçek bir hak niteligindedir (Standing, 2017, s. 73-74).
Harvey, beyannamede belirtilen haklann saglanmasina yönelik gelir destegi için hedeflenen dogrudan i§ yaratma programlan ve gelir transferleri hakkmda temel gelir ya da negatif gelir vergisi gibi alternatif uygulamalann maliyetinin kar§ila§tirmasim yapmiçtir. Negatif gelir vergisinin geri ödeme koçullari dü§ünüldügünde daha büyük maliyetli bir sosyal politika uygulamasi oldugu, temel gelirin bu büyüklükte uygulanmasi ile yoksullugun azaltilmasinda daha olumlu sonuçlara ulaçilacagi gôrûçûne yer vermektedir (Harvey, 2006, s. 20-23).
Evrensel Temel Gelir, bir hak olarak vatandaçlara istemedigi halde gelir elde etmek için dü§ük ücretli ve kendi niteliklerine uygun olmayan bir i§i kabul etmeme özgürlügü vermektedir. Eide ettigi temel gelirle kûçûk giri§imlerde bulunma özgürlügü ya da yetenek ve becerilerine uygun bir i§te çali§mayi göze alma özgürlügü vermektedir. Bununla beraber toplumsal cinsiyet adaletinin gerçekleçmesine önemli katki saglamaktadir. Kadinlara istemedikleri ama herhangi bir geliri olmadigi için sürdürmek zorunda kaldigi evliligi bitirme özgürlügüne sahip olabilecegi bir gelir destegi vermektedir. Bunun yani sira aile içinde dûçûk ücret aldigi ve çocuk bakimim karçilayamadigi için içini birakma egilimine giden
kadinlara yaçamim yönetme firsati sunmaktadir. Evrensel Temel Gelir, kadin istihdamim kayitli istihdama teçvik eden, e§it hak ve ücretler elde etmelerine yardimci oían bir modeli oluçturmaktadir (Bidadanure, 2019, s. 492-494).
Dünyada Evrensel Temel Gelirin Uygulama Örnekleri
Çaliçmanin bu bölümünde dünyada Evrensel Temel Gelir örnekleri olarak; Alaska Daimi Fon Temettüsü, Manitoba Garantiii Yillik Geliri: Mineóme ve son olarak Hindistan Madhya Pradesh Koçulsuz Nakit Transferí uygulamalarina yer
verilmektedir.
Alaska Daimi Fon Temettüsü
Alaska Daimi Fon Temettü Programi evrensel temel gelirin benzersiz bir örnegi olarak degerlendirilmektedir. Alaska eyaleti ekonomisi, federal hükümet tarafindan petrol gibi dogal kaynak üretimi ile yönetilmektedir. Özel mülkiyetin neredeyse çok az oldugu eyalette arazilerden saglanan gelir üzerinden vergilerin bir kismi kaldinlarak bir tasarruf hesabi olan Alaska Daimi Fon, eyalet anayasasina dayanak gösterilen bir degiçiklikle 1976'da kurulmuçtur (Dorsett, 2020, s. 181). Kolektif servetten alinan sosyal bir kâr payi olarak dü§ünülen fona petrol üretiminden elde edilen gelirlerin sekizde biri aktanlarak olu§turulmu§tur (Standing, 2017, s. 149).
Söz konusu Fon, 1970'lerden itibaren mevcut ekonomik durgunlugun atlatilmasinda etkili olmu§tur. Bölgede avcilik ve balikçilik ile geçinen dü§ük gelirli 64 halkin ekonomik gelecegini kontrol altina almak için önemli bir araç haline gelmiçtir. Sadece ikamet çarti ile evrensel, bireysel, koçulsuz, düzenli ve nakit ödemelerinden oluçmaktadir. Anayasal olarak koruma altina alinan fon, dûçiik faizli kredilerden faydalanan birçok gruba verilmiçtir (Goldsmith, 2010, s. 1-24).
ïçgûcûne katilim oranlari ve kiçisel geliçim degiçikliklerinde önemli firsat alanlari olu§turulmu§ ve nüfiisun gelir dagilimimn alt kesimlerinde olan halk için yapabilirligin arttinlmasinda önemli geliçmeler kaydedilmiçtir ve böylece yoksulluk oranlari önemli seviyede dü§mü§tür (Goldsmith, 2002, s. 1-17).
1982 yilindan itibaren Alaska' da ikamet eden her vatanda§a bir temettü olarak ödenmeye baçlanan uygulama ile evrensel temel gelir transferinin istihdam üzerinde önemli bir etkisinin bulunmadigi ancak yari zamanli çaliçmayi arttirdigi belirlenmiçtir. Diger yandan tüketim üzerindeki etkileriyle i§gücü talebini attirdigi tespit edilmiçtir. Kûreselleçme ile gelir e§itsizliginin arttigi, teknolojik geliçmelerin geleneksel içleri ortadan kaldirma riski ile içsizligin en önemli sorunlardan biri haline geldigi bir dünyada, Alaska örnegi, gelir güvenligini teçvik etmek için evrensel temel gelire artan ilgiyi göstermektedir. Ayni zamanda sosyal refah programlarinin önemli bir uygulamasi olarak tammlanmaktadir (Jones & Marinescu, 2018, s. 28). Nitekim ulusal refah fonunu benimseyenlerden biri olan Peter Barnes, Alaska Daimi Fonu modelinden yola çikarak "Sky Trust" isimli bir
fon olu§turma önerisinde bulunmu§tur. Barnes'in hesaplamalarina göre, §irketler, hava, su, maden ve diger kaynaklar gibi dogal kaynaklarin kullammi dogrultusunda tabi olacaklari ?evre kirliligi vergisi, dogal kaynak fikarma vergisi, finansal i§lem vergisi, telif hakki ve fikri mülkiyet lisansi vergileri gibi ödemelerden elde edilen finansal kaynakla, ABD'de ya§ayan herkese yilda 5 bin dolarlik bir kár payi saglanabilecegini ileri sürmü§tür (Standing, 2017, s. 150).
Manitoba Garantiii Yillik Geliri: Mineóme
1960 ilel970 yillan arasi Kanada'da bir9ok sosyal programin yeniden ele alindigi bir dönem olmu§tur. 1970'lere kadar evrensel saglik sigortasi sistemine sahip Manitoba'da, ABD'de meydana gelen degi§iklikler ile yoksullugun boyutunun artmasi ve refah simrlarmda belirgin bir dü§ü§ ya§anmasi sonucu yeni politikalar ele alinmak zorunda kalmi§tir (Forget, 2015, s. 18-23).
"Yoksulluga kar§i sava§" ve 9e§itli önerilerle ortaya ?ikan geli§meler sonucu Amerika'da ilk kez garantili gelir deneyine ili§kin 9ah§malar ba§latilmi§tir. Manitoba Hükümeti Ed Schreyer'in ba§kanliginda garantili gelir projesini uygulamayi kabul etmi§, Kanada Manitoba bölgesindeki Dauphin kentinde hayata ge9irilen deney, dü§ük gelirli veya i§siz bireylere uygulanmi§tir. Siyasi ve ekonomik iklimi etkileyecegine dair yapilan deneyde, bireylerin gelir yoklamasi gibi yipratici prosedürlerle ugra§mak zorunda kalmamasi faydali sonu9lar elde edilmesini saglami§tir. Uygulama, temel yillik gelir ya da negatif gelir vergisini "pozitif gelir" olarak entegre etmeyi hedeflemektedir. Bu nedenle 9ali§mayanlara daha ytiksek ödemeler, dü§ük gelirliler Í9Ín gelirlerini artiracaklari bir kisim Ödeme ve nüfiisun geri kalan kismina vergi iadesi olarak Ü9 seviyede destek uygulanmi§tir. Ayrica aile ek gelir elde etmeye ba§ladiginda evrensel gelirin faydasi "vergi" oraninda azaltilmaktadir. Bir diger ifadeyle ek olarak fali§arak kazamlan her bir dolar ödenen yillik gelirden kesilmi§tir. Qali§mayi te§vik eden yapisina ragmen dü§ük vergi iadeleri ile daha maliyetli oldugu belirtilmi§tir(Hum & Simpson, 2001, s. 78-82).
Mineóme, beklendigi kadar olumlu sonu9lar 9ikarmamasina ragmen, sosyal Í9erme anlaminda aile ve refah sistemlerinin gelecegine yönelik önemli bir örnek olu§turdugu belirtilmektedir. Sosyal politikalann yoksullukla miicadelede ya§lilar ve engellileri de Í9Íne alan ba§arili bir uygulamasi olmu§tur (Calnitsky, 2016, s. 70). Rawls'in (1999, s. 426) "özsaygi ve ki§inin kendi degeri anlaminda kesin bir giiven belki de en önemli §eydir" ifadesine göre damgalanmanin önlenmesi ve bireylerin iyiligini temel aldigi i9in önemli bir reform olarak görülmektedir.
Hindistan Madhya Pradesh Kogulsuz Nakit Transferí
Yoksullugun ortadan kaldirilmasi Hindistan'da sosyal politikalarin ba§langicindan bu yana kalkinma politikasimn önemli bir hedefi olmu§tur. Qok az 9ali§abilen ya da 9ali§amayacak durumda oían insanlar ge9Ímlerini kar§ilamada zorlanmakta ve yoksulluk döngüsünün Í9Índe siki§ip kalmaktadir. Dul, engelli,
ya§li ya da gen? i§siz olmak, bireylerin ekonomik alanlara eri§imlerini sinirlamakta ve sosyal damgalanmaya kar§i savunmasiz birakmaktadir. Bu sebeple sosyal, ekonomik haklardan ve vatanda§lik haklanndan mahrum olduklari ve sosyal risklere kar§i savunmasiz kaldiklan belirtilmektedir (Mishra & Kar, 2015, s. 2).
Hindistan'da 2009-2013 yillari arasi, Serbest Meslek Sahibi Kadinlar Birligi (SEWA) araciligi ile evrensel temel gelir uygulamalan yiirutulmu§tur. Finansmam Birle§mi§ Milletler Kalkinma Programi (UNDP) ve Birle§mi§ Milletler Qocuklara Yardim Fonu (UNICEF) tarafindan saglanmi§tir (Erdogdu & Akar, 2020, s. 911).
Yoksullugun azaltilmasi i?in uygulanan u? pilot 9ali§madan birincisi i?in ailelere gida yardimi ve nakit destegi olarak iki sepenek sunulmu§tur. Qogunluk halk nakit desteklere ali§kin degildir ancak temel gelirden faydalananlara; beslenme, yeme ali§kanliklari, saglik ve birikim anlaminda olumlu sonuQlar vermi§tir. Ikinci pilot uygulama Madhya Pradesh'te yiiriitulmu§tur. On iki koyde yapilan uygulamada du§iik gelirli ailelerin gelirlerinin yiizde otuz arttigi ve tasarruf etme konusunda daha ba§anli olabildikleri sonucuna ula§ilmi§tir. Temel gelirin sonuflari genel olarak, refah duzeylerinde onemli iyile§meler oldugu §eklinde degerlendirilmi§tir. Engelli vatanda§lara, kadinlara ve kiz Qocuklanna yonelik sagladigi faydalar itibanyla sosyal adaletin artmasi saglanmi§tir. Ekonomik faaliyetlerin ve kalkinmamn artmasi ile beraber ozgurle§me oranmda daha fazla olumlu bir etki olu§turdugu gorulmu§tur (Standing, 2017, s. 222-226).
Tiirkiye'de Sosyal Yardim Uygulamalan
Kamunun sosyal nitelikli hizmetlerinin finansmam i9in ayirdigi kaynak ve kaynaklann buyukliigu, devletin sosyal niteligini belirlemektedir. Ayrica iilkelerin sosyal harcamalarinin GSYH iferisindeki payi, geli§mi§lik dtizeyini ortaya koyan onemli bir gostergedir (Koray, 2020, s. 73-104). Devletin Anayasal zeminde sosyal politikalan ustlenmesi "sosyal bir hukuk devleti" ilkesine dayanmaktadir. Buna bagli olarak toplumun guflendirilmesi ve refahinin saglanmasi, gufsuzluklerin ve risklerin ortadan kaldirilmasi beklenmektedir (Ta§fi, 2017, s. 28).
Tiirkiye'de yoksullukla mucadelede onemli i§levi olan sosyal yardimlar oncelikle 9ali§amayan ve bu nedenle sosyal guvencesi olmayan veya 90k du§iik iicretli ve guvencesiz i§lerde 9ali§anlara yonelik uygulanmaktadir. Sosyal yardimlar kamu kurum ve kurulu§lari tarafindan yapilirken, yerel yonetimler ve sivil toplum orgiitleri tarafindan desteklenmektedir. Bir diger ifade ile Tiirkiye'de sosyal yardimlar, Sosyal Yardimla§ma ve Dayani§ma Vakiflari (SYDV) araciligiyla saglanan sosyal yardimlar ve Milli Egitim Bakanligi tarafindan saglanan §artli Nakit Transferi (§NT) programi gibi programlar araciligi ile desteklenmektedir. Sosyal politikalann kurumsalla§masi ile sosyal yardimlara aynlan pay yillar ge9tik9e artarak yoksullugun azalmasinda onemli bir d6nu§iimii ortaya koymu§tur (Karagol & Ipek, 2018, s. 93).
Türkiye'de genel yardimlar ve primsiz ödemeler olarak uygulanan sosyal yardimlar, genel olarak 9oklu mevzuatlara dayanarak yapilmaktadir. Örnegin 1976 yilinda uygulamaya konulan 2022 sayili "65 Ya§mi Doldurmu§, Muhta?, Güfsüz ve Kimsesiz Türk Vatanda§larina Aylik Baglanmasi Hakkinda Kanun" ile yapilan sosyal yardimlar, engelli bireylere belirli §artlar ile aylik baglanmasi ve 1986 yilinda yürürlüge giren "Sosyal Dayani§mayi ve Yardimla§mayi Te§vik Kanunu" bu kapsamda yer almaktadir (Bulut, 2011, s. 62-63). Sosyal yardim kapsaminda 9er9eve bir kanun bulunmamasi hak olu§turmada eksiklik meydana getirmektedir (Uyan, 2021, s. 89).
Türkiye'de genel yardimlar ve primsiz ödemeler olarak uygulanan sosyal yardimlar, genel olarak 9oklu mevzuatlara dayanarak yapilmaktadir. Örnegin 1976 yilinda uygulamaya konulan 2022 sayili "65 Ya§mi Doldurmu§, Muhta9, GÜ9SÜZ ve Kimsesiz Türk Vatanda§larina Aylik Baglanmasi Hakkinda Kanun" ile yapilan sosyal yardimlar, engelli bireylere belirli §artlar ile aylik baglanmasi ve 1986 yilinda yürürlüge giren "Sosyal Dayani§mayi ve Yardimla§mayi Te§vik Kanunu" bu kapsamda yer almaktadir (Bulut, 2011, s. 62-63). Sosyal yardim kapsaminda 9er9eve bir kanun bulunmamasi hak olu§turmada eksiklik meydana getirmektedir (Uyan, 2021, s. 89).
Tablo 1 'de görülecegi üzere Qali§ma ve Sosyal Güvenlik Bakanligi 2018 yili 67 verilerine göre,1 toplam sosyal yardim harcamalar 43 milyardir, sosyal yardimlann Gayri Safi Yurti9i Häsila (GSYH) i9indeki payi ise yüzde 1,15 olarak görülmektedir (AQSHB, 2020, s. 136; Mülga AQSHB, 2021, s. 148). 2019 yilina ait toplam sosyal yardim harcamalan 55 milyar, sosyal yardimlann GSYH i9indeki payi ise yüzde 1,24 olarak ger9ekle§mi§tir (Mülga AQSHB, 2020, s. 136). Bununla beraber 2020 yili verileri incelendiginde, toplam sosyal yardim harcamalanna ayrilan büt9e 69 milyar, sosyal yardimlann GSYH i9indeki payi ise yüzde 1,42 olarak ger9ekle§mi§tir (Mülga AQSHB, 2021, s. 148, bkz. Tablo-1). Türkiye'nin sosyal yardim harcamalanna ayirmi§ oldugu büt9e yildan yila arti§ gösteriyor olsa da, Uluslararasi Qali§ma Örgütü'nün (ILO) Dünya Sosyal Koruma Raporu'na göre Türkiye, ülke gelir seviyelerine göre yüksek-orta gelirli ülkeler grubunda yer almakta olup, bu grupta bulunan ülkelerin sosyal koruma harcamalan (GSYH payi) (%8) yüksek gelirli ülkelerin (%16.4) yansi kadardir. Bu bakimdan Türkiye'nin Avrupa ülkelerine kiyasla geride kaldigi görülmektedir. Rapora göre, toplam nüfusta yalmzca bir sosyal koruma programindan yararlanan orani %79.8, engelli bireyler %5.6, i§sizler %18.3, i§ kazasi ge9irmi§ 9ali§anlar %60.3, emekliler %32.3, evrensel saglik sisteminden yararlananlar %74.0 olarak görülmektedir. Yalmzca sosyal koruma programindan yararlanan ya§lilann orani %100 olarak yer
1 Cumhurba§kanligi Hükümet Sistemine gefilmesi ile 2018 yilinda Aile ve Sosyal Politikalar Bakanligi, Qali§ma ve Sosyal Güvenlik Bakanligi ile birle§tirilmi§, Aile, Qali§ma ve Sosyal Hizmetler Bakanligi olu§turulmu§tur. 21 Nisan 2021 yilinda yayimlanan Cumhurba§kanligi Kararnamesi ile Aile, Qali§ma ve Sosyal Hizmet Bakanligi ikiye bölünmü§, Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanligi ve Cah§ma ve Sosyal Güvenlik Bakanligi adiyla hizmetlerine devam etmektedir.
almaktadir. Bununla beraber Qocuklar, yeni dogum yapan anneler ve dezavantajli bireyler sosyal koruma altinda goriilmemektedir. Covid-19 salgirnrnn neden oldugu sosyo-ekonomik kriz goz onune alindiginda derinle§en yoksulluk ve e§itsizlikler sosyal koruma sistemlerinin hak temelli olarak yeniden duzenlenmesini zorunlu hale getirmektedir (ILO, 2021: 274).
Tiir 2018 2019 2020
Toplam Sosyal Yardim Harcamasi Tutari (TL) 43 Milyar 55 Milyar 69 Milyar
Toplam Sosyal Yardimlarin GSYH t^indeki Payi 1,15% 1,24% 1,42%
Sosyal Yardimlardan Faydalanan Hane Say 1 si 3.494.932 3.282.975 6.630.682
Duzenli Yardimlardan Faydalanan Hane Sayisi 2.588.969 2.501.106 2.450.080
Ge^ici /Sureli Yardimlardan Faydalanan Hane Sayisi 2.383.492 2.106.961 2.733.721
SYDTF Kaynaklanyla Yapilan Yardimlara Aktarilan Tutar (TL) 5.957.458.367 7.371.671.702 16.802.348.539
2022 Yajlilik ve Engelli Maa§i Fayda Sahibi Sayisi 1.412.857 1.510.293 1.527.019
2022 Ya§hhk ve Engelli Maa§i Toplam Aktarilan Kaynak (TL) 6.270.340.586 10.191.085.026 11.595.559.763
GSS Primi Devlet Tarafindan Odenen Ki§i Sayisi(*) 6.945.909 7.524.138 7.810.588
GSS Prim Destegi (SGK'ya Odenen) (TL) 8.973.991.904 12.118.762.128 14.454.882.659
Ki§i Ba§i GtlnlUk Harcamasi SGP'ye G6re 2,15 Dolar Altmda Kalan Fert Oram 0,06% 0,06% 0,06%
Ki§i Ba§i Gunltlk Harcamasi SGP'ye Gore 4,30 Dolar Altmda Kalan Fert Oram 1,58% 1,58% 1,58%
Nakdi Yardimlarin Turn Yardimlar ifindeki Payi 86% 93% 96%
Duzenli Yardimlara Aktarilan Kaynagm Turn Yardimlara Oram 86% 85% 83%
68
Tablo-1 2018-2019 Yillan Tiirkiye'de Sosyal Yardim Harcamalari
Canatan 2020 yilinda, 2003-2015 yillari TUIK Hanehalki Butfe Anketi mikro veri setinden yararlanarak yaptigi kantil regresyon analizi ile hane halklanmn aldigi ayni ve nakdi yardimlarin sosyo-ekonomik belirleyicilerini incelemi§tir. £ali§ma sonucunda elde ettigi bulgular, egitim seviyesi artik^a sosyal yardima duyulan ihtiyacin azaldigi ancak bireylerin ya§lari artikcpa sosyal yardima daha 50k ihtiya? duyduklan yonundedir. Ara§tirmada elde edilen bir diger sonu? ise kadinlarin erkeklerden, bekar bireylerin ise evli bireylerden daha fazla sosyal yardim aldigidir.
Uyan (2021), Türkiye'de sosyal yardimlara aracilik eden kuruluçlar kapsaminda 2013-2019 yillarina ait Sosyal Yardimla§ma ve Dayaniçma Vakiflari (SYDV) araciligi ile yapilan sosyal yardimlann iktisadi etkinligini araçtirmiçtir. Sonuç olarak sosyal yardimlann etkinliginde yillar bazmda giderek azalma egiliminin ortaya çiktigindan bahsetmektedir.
Gitmez (2020), Türkiye'deki sosyal yardim uygulamalarinin farkli kurum çatilan altinda karmaçik yapiya sahip olmasi ve sadeleçtirilmiç bir kanuni dayanaginin olmamasinin eksikliginden yola çikarak, sosyal yardimlann etkinligini artiracak yeni bir liberal sosyal yardim modeli tasarlamiçtir. Tasarladigi bu modelde bireyin özgürlügünü ve faydasini esas alan hak temelli bir yaklaçima iliçkin be§ önerge sunmaktadir; Buna göre ilk olarak sosyal yardimlann olaganüstü durumlar hariç nakdi yapilmasi gerekmektedir. Ikinci önerge, sosyal yardim uygulamalarinin etkinliginin artmasi için yardim sisteminin tek bir çati altinda birleçmesi ve tüm sûreçlerin bu kapsamda gerçekleçtirilmesidir. Ûçtincû önergeye göre, muhtaçligi tespit edilen vatandaçlara herhangi bir §art aranmadan asgari gelir destegi saglanmasidir. Dördüncü önerge, yardim miktannin belirlenmesinde ailenin temel alinmasidir. Son olarak, bölgeler arasi sosyo-ekonomik durumlann farkliligmin degiçkenlik göstermesinden dolayi yapilan yardimlann böige ve il bazinda miktarlannin belirlenmesi ihtiyaçlann giderilmesini ve kit kamu kaynaklannin verimli kullanilmasim saglayacaktir.
Degerlendirme 69
Kûreselleçme sürecinin yol açtigi toplumsal eçitsizlikler Covid-19 süreci ile derinleçmiç, bu dönemde sosyal refahin saglanmasi amaciyla sosyal harcamalar рек çok ülkede artmiçtir. Bu siireçle birlikte temel gelir tartiçmalan yeniden gündeme gelmiç, bireylerin refahinm arttinlmasinda çeçitli mekanizmalann geliçtirilmesi gerektigi tarti§ilmi§tir. Hâlihazirda Türkiye'de, dezavantajli konumda olan yoksullara sosyal devlet olmamn geregi olarak sosyal yardim uygulanmaktadir. Ancak yardimlann gelir yoklamasi araciligiyla saglanmasi, yardim alan bireylerin toplum tarafindan "etiketlenmelerine" neden olarak sosyal di§lanmi§lik içine sürükleme ihtimali taçimaktadir. Bu sisteme göre yardim alan kiçiler dûçiik ücretli bile olsa bir içe girdiklerinde yardim kesilmektedir. Dolayisiyla söz konusu bireylerin istihdam edildikleri içten sagladiklan gelir, sosyal yardimlar ile elde ettikleri kazanimlan telafi eder nitelikte olmayabilmektedir. Bu nedenle bazi bireyler yardimlann kesilmesini engellemek için kayit di§i istihdam yöntemine baçvurmakta, bu durum ise devletin vergi gelirlerinin azalmasina yol açmaktadir.
Türkiye'de nakdi yardimlann büyük kismi çartlara dayanmaktadir. Egitim için yapilan §artli Nakit Transferleri, çocuklann okula devamliligmin saglanmasi ve düzenli saglik kontrollerinin yapilmasi §artiyla; gebe ve lohusa kadinlann temel saglik hizmetlerinden yararlanmasi düzenli doktor kontrollerine gitmeleri koçuluyla saglanmaktadir. Bireylerin ba§vurulan dâhilinde sistemde kayitli mal
varliklari ve gelir durumlan incelenerek muhta?lik dummlari tespit edilmekte ve buna bagli olarak gelir destegi, genel saglik sigortasi ve prim ödemeleri yapilmaktadir. Ancak yardim programlarinm par^ali bir sisteme sahip olmasi nedeniyle yapilan yardimlarin maliyetleri yüksek olsa dahi sistemin bölünmü§lügünden dolayi istenilen iyile§tirme seviyesine eri§ilmedigi görülmektedir.
Sosyal koruma sistemlerinin sürdürülebilir olmasi i9in iyi uyarlanmi§, hak temelli ve herkes i9in yeterli düzeyde fayda saglamasi gerekmektedir. Yoksulluk ve sosyal di§lanmanin önüne ge^ebilmek ifin daha adil ve daha kapsayici sosyal politikalarm üretilmesi ülke ekonomilerinin daha saglam bir zeminde ilerlemesine yardimci olabilir. Bu afidan temel gelir uygulamasinda bireyin özgürlügünü ve faydasini esas alan bir hak oldugu anlayi§i ortaya koyularak bireyin gelirinden veya 9ali§ma durumundan bagimsiz olarak Ödeme yapilmasi nedeniyle önemli bir aiag olarak görülmektedir. Ayrica toplumdaki bireyleri gü9lü kilan yakla§imlann Alaska, Manitoba ve Madhya Pradesh örneklerinde oldugu gibi sosyal ya§ama ve istihdama katilimda daha aktif rol almalarina yardimci oldugu görülmektedir. Türkiye a9isindan dü§ünüldügünde bütünle§ik bir sosyal refah programi olarak temel gelirin uygulanmasi, bireylerin ihtiya9 duydugu saglik ve egitim alanlarinda sosyal refahin saglanmasi bakimindan daha olumlu sonu9lar elde edilmesini saglayabilir. Asgari ücretten dü§ük miktarda ödenecek bir temel gelir ile i§gücüne katilimi olumsuz etkilemeden, bireylerin firsatlara eri§imine kolaylik saglayacak bir destek mekanizmasinin olu§turulabilecegi dü§ünülmektedir. Nitekim bireyler temel ihtiya9larinin kar§ilandigi noktada bireysel geli§imlerini destekleyecek firsatlara eri§im özgürlügüne sahip olacaklardir. Türkiye'de yapilan yardimlarin hak temelli görülmemesi, bireyleri di§lanmi§lik i9ine sürüklerken, i9inde bulunduklari olumsuz §artlardan kurtulabilmelerine ve toplumsal katilimi artirmayi desteklemeye yeterli gelmemektedir. Bu nedenle, daha iyi bir gelecek hedefiyle e§itsizliklerin ortadan kaldmlmasi, yoksullugun giderilmesi ve sosyal adaletin saglanmasi i9in hak temelli ve adil bir gelir destegi mekanizmasinin hayata ge9irilmesi gerekmektedir.
Hak temelli bir yakla§imla uygulanacak temel gelirin toplumun dezavantajli ve yoksul kesimlerine daha adil eri§im saglanmasinda etkili olacagi dü§ünülmektedir. Evrensel temel gelirin dagitimimn yapilacagi dezavantajli kesimler ve miktari sistematik bir düzende olacagindan eri§im kolayligi sunacagi söylenebilir. Kamu sosyal harcamalarinin önemli bir degi§im göstermeyecegi dü§ünülmekle beraber temel gelir uygulandigi takdirde toplumsal refah bakimindan olumlu sonu9lann elde edilecegi dü§ünülmektedir.
Kaynakça
Mülga Aile, Çaliçma ve Sosyal Hizmetler Bakanligi. (2020, Çubat). 2019 Yili
Faaliyet Raporu.
https://www.aile.gov.tr/media/49934/acshb_2019_yili_faaliyet_raporu.pdf .
Mülga Aile, Çaliçma ve Sosyal Hizmetler Bakanligi. (2021, Çubat). 2020 Yili Faaliyet Raporu. Strateji Geliçtirme Baçkanligi.
https://www.aile.gov.tr/media/73627/2020-faaliyet-raporu.pdf .
Beken, H. G. (2020). 21. Yüzyilda (Evrensel) Temel Gelir Tartiçmalan. Marmara Üniversitesi Iktisadi ve Idari Bilimler Dergisi, Aralik2020, 42(2), 180-201.
Bidadanure, J.U. (2019). The Political Theory of Universal Basic Income. Annual Review of Political Science, March 5, 2019. https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-polisci-050317-070954 .
Bugra, A. & Key der, Ç. (2019). Bir Temel Hak Olarak Vatanda§lik Gelir ine Dogru. îletiçim Yayincilik.
Bulut, M. (2011). Sosyal Güvenlik Sistemlerinde Sosyal Yardim Yaklaçimi ve Türkiye'de Durum. Yardim ve Dayaniçma Dergisi,2(3), 57-64.
Calnitsky, D. (2016). "More Normal than Welfare": The Mincome Experiment,
Stigma, and Community Experience. Canadian Review of Sociology, 53(1), 26- 71 71. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/cars.12091.
Canatan, B. (2020). Türkiye'de Hanehalklarina Yapilan Sosyal Yardimlann Belirleyicileri. (Yayimlanmiç Yüksek Lisans Tezi). Gümü§hane: Gümü§hane Üniversitesi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetayjsp?id=zW-5JpBpHGXZBmKkVxUqIw&no=jpDcVXiqd8yJNxm_PS6lsw (626615).
Dorsett, R. (2020). A Bayesian Structural Time Series Analysis of the Effect of Basic Income on Crime: Evidence from the Alaska Permanent Fund. Journal of the Royal Statistical Society: Series A (Statistics in Society), Volume 184, Issue 1 p. 179-200. https://rss.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/rssa.12619.
Erdogdu, M. M. & Akar, S. (2020). Dördüncü Sanayi Devrimi Çerçevesinde Koçulsuz Temel Gelir: Türkiye Için Bir Degerlendirme. Eski§ehir Osmangazi Üniversitesi 1ÎBF Dergisi, Aralik2020,15(3), 903-924.
Esenlikçi, A. C. &Engin, M. A. (2021). Sosyal Demokrat Refah Devletlerinde Evrensel Temel Gelir: Finlandiya Örnegi. IBAD Sosyal Bilimler Dergisi, 9, 252266.
Forget, E.L. (2015). Reconsidering a Guaranteed Annual Income: Lessons from Mincome. University of Manitoba.
https://www.researchgate.net/profile/Evelyn-
Forget/publication/282878565_Reconsidering_a_Guaranteed_Annual_Income _lessons_from_MINCOME/links/5621459c08ae70315b58cb74/Reconsidering -a-Guaranteed-Annual-Income-lessons-from-MINCOME.pdf .
Gitmez, E. (2020). Bir Liberal Sosyal Yardim Sistemi Önerisi: Katilimci Sosyal Yardim Modell. (Yayimlanmi§ Doktora Tezi). Malatya: inönü Üniversitesi.
http://abakus.inonu.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/11616/42167/653604.pdf7se quence=1&isAllowed=y (653604).
Goldsmith, O. S. (2002). The Alaska Permanent Fund Dividend: an experiment in wealth distribution. 9th International Congress, BIEN, Geneva, 2002, September 12(14), 1-17. https://base.socioeco.org/docs/2002goldsmith.pdf.
Goldsmith, O. S. (2010). The Alaska Permanent Fund Dividend: A Case Study in Implementation of a Basic Income Guarantee. Institute of Social and Economic Research, University of Alaska Anchorage, 2010. https://scholarworks.alaska.edu/handle/11122/4170.
Harvey, P. (2006). The Relative Cost of a Universal Basic Income and a Negative Income Tax. Basic Income Studies: An International Journal of Basic Income Research, December 2006, 1-2 (6), 1-23.
Hum, D. & Simpson, W. (2001). A Guaranteed Annual Income? From Mincome To The Millennium. Options Politiques, 2001, 78-82. https://policyoptions.irpp.org/wp-content/uploads/sites/2/assets/po/2001-our-space-odyssey/hum.pdf.
International Labour Organization (ILO). (2021). World Social Protection Report 2020—22: Social Protection at the Crossroads — in Pursuit of a Better Future. Geneva: ILO, 1 September 2021.
https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@dgreports/@dcomm/@publ/doc uments/publication/wcms_817572.pdf.
Jones, D. & Marinescu, I. (2018). The Labor Market Impacts of Universal and Permanent Cash Transfers: Evidence from the Alaska Permanent Fund. NBER Working Paper Series, 1-72. https://www.nber.org/papers/w24312.
Karagöl, E. T. & Ipek, E. (2018). Sosyal Politikalann Yeniden Dizaym: Küreselle§meyle Beraber Gelen Yerelle§me. Yönetim ve Ekonomi Ara§tirmalari
Dergisi,16(4), 87-97.
Kaya, M. (2019). Türkiye'de Bir Sosyal Harcama Olarak Evrensel Temel Gelir Uygulamasi. Politik Ekonomik Kuram, 2019, 3(1), 129-149.
Koray, M. (2020). Sosyal Politika. imge Kitabevi.
Marshall, T. H. & Bottomore, T. (2000). Yurtta§lik ve Toplumsal Siniflar. Gündogan Yayincilik.
Mishra, A. K. & Kar, A. (2015). Are Targeted Unconditional Cash Transfers Effective? Evidence from a Poor Region in India. Social Indicators Research. https://link.springer.com/article/10.1007/s11205-015-1187-z.
Özdemir, S. (2010). Sosyal Geli§im Düzeyleri Farkli Refah Devletlerinin Simflandinlmasi Üzerine Bir Inceleme. Sosyal Siyaset Konferanslari Dergisi,
49, 232-266. https://dergipark.org.tr/en/pub/iusskd/issue/897/10024.
Paine, T. (2017). tnsan Haklari. (£ev. M. O. Dostel). 1. Baski (2017). ileti§im Yayinlari.
Rawls, J. (1999). Bir Adalet Teorisi.3. Baski (2020). Siyasal Kitabevi.
Sen, A. (2004). Özgürlükle Kalkinma. (Qev. Y. Alogan). Ayrinti Yayinlari.
Standing, G. (2014). Prekarya Bildirgesi: Haklarin Kisitlanmasindan Yurtta§liga. £ev. S. Qinar, S. Demiralp, tleti§im Yayincilik.
Standing, G. (2017). Temel Gelir. (£ev. C. Demirdögdü). Can Sanat Yayinlan.
§enkal, A. & Dogan, M. (2012). Sosyal Politika ve Sosyal Haklar; Vatanda§lik Haklarinin Yeniden Kavramsalla§tinlmasi Arayi§i. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9 (17), 63-80.
Ta§£i, F. (2017). Türkiye'de Sosyal Politika ve Dönü§üm: Zihniyet, Aktörler ve Uygulamalar. Ankara: Siyaset, Ekonomi ve Toplum Ara§tirmalan Merkezi
(SETA).
Universal Declaration of Human Rights, (UDHR). https://www.ohchr.org/EN/UDHR/Pages/UDHRIndex. aspx.
Uyan, Z. (2021). Türkiye'de Sosyal Yardim Sisteminin Analizi Ve Sosyal Yardimla§ma Ve Dayani§ma Vahflarinin Iktisadi Etkinligi. (Yayimlanmi§ Yüksek Lisans Tezi). Qorum: Hitit Üniversitesi.
https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp (671436).
Van Parijs, P. (1992). Arguing for Basic Income: Ethical Foundations for a Radical Reform; Competing justifications of basic income. 3^3. Verso.
Van Parijs, P. (2000). A Basic Income for All. Boston Review a Political and Literary Forum, October, November 2000. https://bostonreview.net/forum/ubi-van-parij s/.
Katki Oram Beyani: Makalenin yazarlan, makaleye e§it oranda (%50) katki yapmi§lardir.
Cati$ma beyani: Makalenin yazarlari, bu falijma ile ilgili taraf olabilecek herhangi bir ki§i ya da finansal ili§kileri bulunmadigirn dolayisiyla herhangi bir gikar 5ati§masirun olmadigini beyan
ederler.
Destek ve te$ekkfir: Qali§mada herhangi bir kurum ya da kurulu§tan destek alinmami§tir.
