Klasikten Moderne Osmanlı Değirmenciliği Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»



¡mtîyaz SAHiBi | Proprietor Burhan ÇAGLAR

SORUMLU YaZI i$LERi MüDÜRÜ | Managing Editor Ömer Faruk CAN

S

-a

Osmanli ara§tirmalarina münhasir, alti ayda bir (Nisan ve Ekim) ne§redilen, agik eri§imli, gift kör hakem sistemli akademik dergi

Double-blind peer-reviewed open-access academic journal published semiannually (April and October) in the fields of Ottoman Studies ^

S 8

SAYI | ISSUE 3 • NiSAN | APRIL 2022

a

£

iRTiBAT | Contact Kadim • Sakarya Üniversitesi

Esentepe Kampüsü, Fen-Edebiyat Fakültesi, C Blok, Ofis: 113, Serdivan/Sakarya (Turkey) 54050 Telefon | Phone • 00 90 264 295 60 15

Internet Adresi | Webpage • dergipark.org.tr/kadim • kadim.sakarya.edu.tr E-posta | E-mail • kadim@sakarya.edu.tr

Tasarim | Design Hasan Hüseyin CAN

Baski | Printed by

MetinCopyPlus • Arti Dijital & Baski Merkezi

Turkocagi Cad. 3/A Cagaloglu/Fatih/lstanbul

Basim TaRiHi | Print Date • NiSAN | April 2022 ISSN 2757-9395 • e-ISSN 2757-9476 UcRETSiz | Free of Charge

Kadimdeki makaleler, Creative Commons Alinti-Gayriticari 4.0 (CC BY-NC) Uluslararasi Lisansi ile lisanslanmigtir. Bilimsel ara§tirmalari kamuya ücretsiz sunmanin bilginin küresel payla§imini artiracagi ilkesini benimseyen dergi, tüm içerigine aninda Libre açik erigim saglamaktadir. Makalelerdeki fikir ve görü|lerin sorumlulugu sadece yazarlarina ait olup Kadim'in görü§lerini yansitmazlar.

Articles in Kadim are licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 (CC BY-NC) International License. Kadim provides immediate Libre open access to its content on the principle that making research freely available to the public supports a greater global exchange of knowledge. Authors are responsible for the content of contributions; thus, opinions expressed in the articles belong to them and do not reflect the opinions or views of Kadim.

Dergi Park

Edïtôr Editor-in-Chief

Mïsafïr Edïtôr Guest Editor

Yayin Kurulü Editorial Board

Yazim ve Dïl EdïtôrlerI Writing and Language Editors

Tûrkçe Dïl EdïtôrC Turkish Language Editor

Ingïlïzce Dïl EdïtôrlerI English Language Editors

Mïzanpaj EdïtôrC Layout Editor

Sosyal Medya EdïtôrC Social Media Editor

Yayin SekreterI Secretariat

Arif BÎLGÎN | Prof. Dr., Sakarya Oniversitesi

Fatih BOZKURT | Doç. Dr., Sakarya Oniversitesi

Necmettin ALKAN | Prof. Dr., Sakarya Oniversitesi Fatih BOZKURT | Doç. Dr., Sakarya Oniversitesi Ömerül Faruk BÔLÛKBA§I | Doç. Dr., Marmara Oniversitesi Kerim ilker BULUNUR | Doç. Dr., Sakarya Oniversitesi Bü§ra ÇAKMAKTAÇ | Dr. Ögr. Oyesi, Sakarya Oniversitesi M. Talha ÇiÇEK | Doç. Dr., istanbul Medeniyet Oniversitesi Filiz DIGIROGLU | Doç. Dr., Marmara Oniversitesi Miraç TOSUN | Dr. Ögr. Oyesi, Karadeniz Teknik Oniversitesi Kenan YILDIZ | Doç. Dr., istanbul Medeniyet Oniversitesi

Ömer Faruk CAN | Sakarya Oniversitesi Burhan ÇAGLAR | Sakarya Oniversitesi Burak ÇITIR | Sakarya Oniversitesi Mehmet KERiM | Sakarya Oniversitesi Bünyamin PUNAR | Sakarya Oniversitesi

Sedat KOCABEY | Sakarya Oniversitesi

Bü§ranur KOCAER | Sakarya Oniversitesi

Muhammed Emir TULUM | Dr., istanbul Medeniyet Oniversitesi

Didar Ay§e AKBULUT | Marmara Oniversitesi irem GÛNDÛZ-POLAT | Sakarya Oniversitesi Hâcer KILIÇASLAN | Sakarya Oniversitesi

Hasan Hüseyin CAN | islâm Araçtirmalari Merkezi (iSAM)

Bü§ranur BEKMAN | Sakarya Oniversitesi

Yusuf islam YILMAZ | Sivas Cumhuriyet Oniversitesi

Klasikten Moderne Osmanli Degirmenciligi

OTTOMAN MILLING FROM CLASSICAL TO MODERN TIMES

SALIH BAÇKUTLU*

OZ ABSTRACT

Bu makalede Osmanli Devleti'nde, geleneksel ógütme teknik-lerinden modern ogütme teknolojilerine, un degirmenciliginin ge-^irdigi safhalar incelenmi^tir. Genel olarak un degirmenciliginin tarihí seyrine bakilmi^ olsa da cjali^manin amaci degirmencilik en-düstrisinde ya^anan teknolojik dónüpme dikkat ^ekmektir. Bu baglamda ilk olarak modern óncesi dónemlerde Osmanli cografya-sinda kullanilan degirmen türleri üzerinde durulmu^, devletin degirmencilik alanindaki ^ali^malari ve vergi politikasi ortaya konul-mu^tur. Sonrasinda ise sanayile^me ^abalariyla uyumlu olarak buhar degirmeninin ortaya c^iki^i, geli^imi, i^letim sistemi ve hukukí yapisi irdelenmi^tir. Geleneksel degirmenler ile buhar degirmenle-rinin rekabeti i^lenmi^ ve buhar degirmenlerinin toplumda yarat-tigi tepkinin nedenleri ve sonu^lari detaylandirilmi^tir. Ba^kanlik Osmanli Ar^ivi (BOA) ve diger kaynaklara dayanilarak degirmen modellerinin ^izimleri aktarilmi^tir. Ya^amsal ónemde olan tahil-larin ógütülerek halkin tüketimine sunulmasi devletin ilgilenmesi gereken temel meselelerden biri olacaktir. Bu amadla uzun süre su, rüzgár ve kas gücüne dayali degirmenler i^letilecek, sanayile^meyle birlikte ise artik yüksek üretim kapasitesine sahip buhar degirmen-leri ortaya ^ikacaktir. Degirmen teknolojisindeki bu dónü^üm dik-katle takip edilecek ve yeni üretim modeli sayesinde insanlar daha saglikli ve hijyenik un tüketme olanagina kavu^acaklardir.

Anahtar Kelimeler: Degirmencilik, Osmanli Degirmenciligi, Geleneksel Degirmenler, Buhar Degirmeni, Teknolojik Dónü^üm.

fîÎîl

MAKALE BiLGiSi | ARTICLE INFORMATION

Makale Türü: Ara§tirma Makalesi | Article Type: Research Article Geli§ Tarihi: 22 Ocak 2022 | Date Received: 22 January 2022 Kabul Tarihi: 5 Mart 2022 | Date Accepted: 5 March 2022

This article explores flour milling in the Ottoman State from traditional grinding techniques to modern grinding technologies. Although it investigates the historical progress of flour milling in general, the study aims to draw attention to the technological transformation in the milling industry. This scope focuses on the milling types used in the Ottoman world during the premodern periods. Secondly, it uncovers its milling activities and tax policies. Then, the article examines the emergence, development, operating systems, and legal structure of steam mills concerning industrialization efforts. To this end, it studies the competition between traditional mills and steam mills, its causes, and its effects on society. The study presents drawings of the mill models based on the documents found in Ottoman State Archives and to other sources. Grinding the grains with vital importance and serving them to public consumption was one of the primary concerns of the Ottoman State. For this reason, they operated water, wind, and muscle-powered mills for a long time. The emergence of industrialization brought about steam mills with high production capacity. The Ottomans, accordingly, followed the developments carefully to provide the citizens with healthier and hygienic flour with new production models.

Keywords: Milling, Ottoman Milling, Traditional Milling, Steam Mill, Technological Transformation.

ATIF | CITATION

Ba§kutlu, Salih. "Klasikten Moderne Osmanli Degirmenciligi", Kadim 3 (Nisan 2022), 209-240. doi.org/10.54462/kadim.1061764

* Dr. Ögr. Üyesi, Munzur Üniversitesi, Tarih Bölümü, salihbaskutlu@hotmail.com, ORCID: 0000-0003-1676-6505.

GiRi§

Avci toplayiciliktan yerlejik hayata ge^en insanin en buyuk motivasyon kaynaklarindan biri, tahillardan elde edilmij olan bir miktar ince un yiginiydi. Bugday, kadim zaman-larda yajamin simgesiydi.1 Eski ^aglarda yajayan insanlarin toplayip yedikleri yabani bitkiler-den dujen ku^uk sert taneciklerin, topraga dokuldugunde buyuk tarim imparatorluklari i^in ortam hazirlayacagini ve buna bagli olarak ogutme sistemini ortaya ^ikaracagini kimse bilemez-di. Insanlar dijlerine takilan bu sert ve ku^uk cisimleri her seferinde yuzlerindeki istemsiz ve aci dolu bir ifadeyle agizlarindan attiklari zaman bunlarin besleyiciliginin farkinda degillerdi.2

Yabani bitkilerin tohumlari ile Eski Qag'in insanlari etkileyici bir deneyim yajadilar. Elbette insanlarin yabanci oldugu bu cisimlerin birer karbonhidrat ve protein deposu oldugunu bilmeleri mumkun degildi. Zaten kabugun sertligi ve aciligi insanlarin beslenmek i^in bunlari tuketmesini imkansiz hale getiriyordu. Kabuklu tahillar insanlarin sindirim sistemi i^in pek uygun degildi. Ancak insanlarin beslenme yapisi ve ^ene anatomisi pijmemij etle birlikte tahil tanelerini de ezebilecek gu^teydi. Dijlerin yapisi bir ogutme makinesi ijlevi gorebilecek kadar sert ve keskindi.

Ge^en zaman i^inde birileri tahillari ^igneyerek tuketmeyi birakip iki taj arasinda ezmenin daha pratik olacagini dujunmuj olmalidir. Bu taj teknolojisi belki de azi dijleri henuz gu^lu olmayan ^ocuklari veya dijleri yillarin yipranmijligina dayanamayip dujen yajli insanlari beslemek i^in dujunuldu. Ama^ ne olursa olsun tajin kullanimi insanlarin hayatinda olumlu bir etki yaratmijti. Insanlarin ilk aleti ve silahi, erken Paleolitik Donem'de avu^larinda kavradiklari keskin kenarli tajlardi. Insanlar tajin cisimleri par^aladiginin farkindaydilar. Bir hayvani avlamak, kemik kirmak veya dujmanina zarar vermek i^in kul-landiklari taji pekala ku^uk tahil tanelerini ezmek i^in de kullanmayi dujunmuj olmalilar. Bu ilk ogutme bi^imi insanlarin hayatlarini avcilik yapip et tuketerek ge^irdikleri binlerce yil boyunca pek gelijmedi. Bu zaman diliminde insanlarin onceligi sadece tahillar degildi, ayni zamanda av hayvanlarinin yogunlukta oldugu havzalarda yajamakti.3 Ancak tahillarin onem kazandigi zamanin gelmesi yakindi. Degijen iklim jartlarina bagli olarak buzullar kuzeye dogru sikijirken ^ok sayida av hayvanini da beraberinde surukledi. Hayatta kalmak i^in sicak yazlari ve iliman kijlari seven insanlar kuzeye go^meyi tercih etmedi. Her halukarda degijen dunyanin yajam jartlarina uyum saglama cesareti ve becerisine sahiptiler. Bulunduklari bol-gelerden gitmek yerine hayatta kalmanin yeni yollarini bulmaya kararliydilar.

Mamutlar ve Ren geyigi gibi buyuk av hayvanlarinin buzullarin hareketi dogrultusunda meydandan ^ekildigi bir zamanda daha ku^uk av hayvanlari ile yetinilmeye bajlandi. Yiyecek bulma alaninin daralmasi insanlari zamanla balik ve kabuklu deniz hayvanlarini tuketmeye yoneltti. Daha iliman iklimin egemen oldugu donemlerde yazlar uzadik^a dogada yetijen ^ejitli yabani meyveler insanlarin menusune girdi. Sonrasinda tahillar kejfedildi. Yetijtikleri bolgelerdeki hi^bir besin maddesi bu ku^uk kabuklular kadar besleyici ve doyurucu degildi. Besin maddeleri iyice azalan insanlarin bunu kejfetmesi uzun surmedi. Buyuk miktarlar-

1 E. Akin - R. Esgici, "Eski Qagda Tarim Aletleri", Tarim Makinalari Bilimi Dergisi 11/1 (2015), 33-35.

2 R. W. Bulliet vd., The Earth and Its Peoples: A Global History (Boston: Cengage Learning, 2011), 17-22.

3 Bulliet vd., The Earth and Its Peoples, 14.

da tahillar ekilmeye, toplanmaya ve tuketilmeye baçlandi.4 Bunun sonucunda daha vasifli teknikler keçfettiler ve taç aletlerini her geçen gun daha iyi birer tahil ogutucusu durumuna getirdiler.

Bu erken ogutme içlemi sayesinde insanlarin çene kaslari ve dijleri rahatladi ve daha az çabayla daha fazla yiyecek tuketmeye baçladilar. Bu durum insanin sagligini ve yaçam suresini dogrudan etkiledi. Et ve diger sert cisimleri diçleriyle oguterek tuketmeye çaliçan insanlarin belli bir zamandan sonra dijleri kirilinca açlik ve olum tehlikesiyle karçi karçiya kalmalari kaçinilmazdi. Taçlar arasinda bir avuç tahil kirildiginda istenmeyen sert diç kabuk diçariya dogru atilmaya baçlandi.5 Bu, ogutmenin habercisi olan onemli bir geliçmeydi.

Bu temizleme içi zamanla daha da geliçti ve sonuçta buyuleyici bir keçif ortaya çikti. Insanlar taçlar arasinda ezdikleri tahillari deriden veya otlardan yapilmiç sepetlere koyarak diç kabugundan ayiriyorlardi. Bu iç muhtemelen ogutme sisteminin en erken halkasiydi. Bunlar tarih boyunca geliçecek olan degirmenciligin ilk içaretiydi. Insanlar, ogutme içini daha iyi teknik ve araçlarla yapabilmek için hep bir arayiç içinde oldu. Kendilerini doyu-rabilmek için zamanla doganin guçlerinden faydalanmalari gerektigini ogrendiler. Bunun için mekanik aletler geliçtirdiler. Bu açamadan sonra elde ettikleri urunlerin miktar ve kalitelerini arttirmak için de çaba gosterdiler. Ote yandan, tahil ve diger gida maddelerine yonelik artan bagimlilik yeni yaçam biçimleri ve sosyal organizasyonlarin oluçmasina neden oldu. Tarih oncesinden beri insanlarin onunde bir kapta duran beyaz una bakildigi zaman medeniyetlerin geçirdigi kriz ve varlik mucadelelerinin karmaçik yapisi daha ilgi çekici hale gelmektedir. Ezilen tahillar sert kabuklarindan ayiklandiktan sonra tuketime hazirdi. Insanlar oguttukleri bu tahil tanelerini agizlarinda nemlendirerek tuketiyorlardi. Sonrasinda ateçle temas eden bu hamurumsu tuketim maddesinin daha lezzetli oldugunu keçfettiler. Muhtemelen kadinlar ekmek piçirmeye baçladiklarinda erkekler, tahillarin onlari yerleçik hayata geçirecegini bilmeden, dogada hâlâ av hayvanlarinin peçindeydiler.6 Tahillarin gundelik hayatta tuketilmesi arttikça çok az insan artik av peçinde koçuyordu. Avci toplayici toplumun kodlari degiçime ugramiçti. Artik tahillar sayesinde bir bolgede uzun sureli ikamet etmek mumkundu. Bu durum magara veya geçici barinaklarin yerine saglam yapilarin inça edilmesine yol açti. Tahillarin ogutulmesiyle insanlarin tuketim aliçkanliklari degiçirken gundelik yaçamlari da donuçùme ugruyordu.7

Tarimin toplumsal hayatta yon tayin edici bir içlev ustlenmesi neticesinde hasat edilen tahillarin geliçtirilmiç yontemlerle ogutulmesi kârli bir iç faaliyetine dônuçmuçtur. Taç uzerine konularak ezilen tahillar zaman içinde daha sistematik bir çekilde, ust uste konulmuç iki oval taç arasindaki kuçuk delikten dokulerek ogutulmeye baçlandi. Tahil uretiminin sosyal organizasyonu yonettigi bu evrede degirmencilik bir meslek dali olarak geliçiyordu. Kolelerin enerjisi ve evcilleçtirilmiç hayvanlarin gucuyle dondurulen degirmen taçlari sayesinde her zamankinden fazla tahil, artan nufusu beslemek için ogutuluyordu. Klasik zamanlarda su ve daha az verimli razgâr enerjisi; modern zamanlarda ise buhar ve elektrigin enerji verdigi

4 Bulliet vd., The Earth and Its Peoples, 21-24.

5 J. H. Bentley vd., Traditions & Encounters: A Global Perspective on the Past (New York: McGraw-Hill Education, 2015), 1519.

6 Bentley vd., Traditions & Encounters, 17.

7 Bulliet vd., The Earth and Its Peoples, 262.

karmajik makinelerle üretim yapan degirmenler insanliga, tükettikleri ekmegin hammadde-sini vermijtir.8

Tarim topluluklarinin ürettigi artik ürünün siyasi ve ekonomik anlamda besledigi kent devletleri ve imparatorluklar döneminde degirmenler, kalabalik kitlelerin beslenmesine katki saglamaya devam etti. Kü^ük tahil taneleri yetijtikleri her yerde insanlara daha konforlu bir yajam imkani sundu. Hayatlari tamamen dogada gida maddesi aramaya göre düzenlenmij insanlar tahillarin toprak altinda filizlenmesiyle birlikte bol ve ucuz besin maddelerine kavujma olanagi buldular. Degirmen tajlari her döndügünde a^iga ^ikan enerji sadece tahillari ögütmüyordu. Insan topluluklarinin gida bulmak i^in ayirdiklari vakit, artik degirmen tajla-rinin ürettigi enerji sayesinde sosyal ve kültürel gelijime de tahsis edilebiliyordu.9

Roma dünyasinda köle ve hayvan gücüyle i jleyen degirmenler ^ok yaygindi. M.Ö. 18 yilinda ilk defa Pontus Kralligi'nda kullanildigi iddia edilen su degirmenleri, Akdeniz dünyasindan Hindistan'a kadar genij bir cografyada varlik bulmujtu. Dogu Roma Imparatorlugu'nda kayda alinan "typika" adli vakfiyelerdeki bilgilere göre su degirmenlerinin üretime ciddi katkilari oldugu bilinmektedir. Hatta bu degirmenlerin Orta Qag feodal düzeninin üretim ilijkilerini belirleyen ana unsurlardan biri olmasi tesadüf degildir. Qünkü sudan elde edilen enerjiyle yalnizca un degirmenlerinin tajlari degil hizar, bi^ki ve diger sanayi ijletmelerinin ^arklari da dönüyordu. Su ve rüzgardan elde edilen enerji mekanik bir ihtilale ortam hazirla-yacak kadar gü^lüydü. Bu degirmenler kent ^evrelerinde ve kirsal kesimde maijet temininde önemli rol oynadilar.10

Orta Qag Avrupasi'nda insanlarin gündelik hayatinda önemli bir yere sahip olan degirmenler, senyörlerin tekelindeydi. Tarimsal üretimden dogan artik ürüne el koyarak sosyo-politik bir sistem kuran senyörler degirmenlerin ijletilmesinde de köylülerin emegini kullaniyordu. Ilk defa Tibet veya Iran'da ortaya ^iktigi düjünülen yel degirmenleri, Avrupa'da su degir-menlerinden sonra yayginlik göstermijtir. Rüzgar gücüyle ^alijan bu degirmenler Müslüman dünyasi, Qin, Akdeniz Havzasi ve Avrupa i^lerine kadar yayilmijtir. Degirmenlerin etki alanlarinin artmasi toplumlarin teknik ve ekonomik gelijimlerine katki sagladi. Insan ya da hayvan gücü yerine su ve rüzgar gücünün degirmenlerde kullanilmasi toplumsal ij gücünde degijimi ortaya ^ikardi. Daha önce tahil ögütücüleri ayni zamanda firincilik ijini de ellerinde bulunduruyorken, su enerjisinin bir sonucu olan mekanik ihtilalle birlikte degirmencilik ve firincilik ayri ij kollari haline geldi.11

Tahillarin, Osmanli Devleti'nin de bir par^asi oldugu Akdeniz Havzasi'ndaki serüveni ^ok kritik degijimleri beraberinde getirmijtir. Bu cografyada un ve ekmek üretimi tarih öncesi ^aglardan beri hayati öneme sahipti. Dolayisiyla hayvan (katir, at, sigir, deve) ve insanlarin kas gü^lerinin deveran ettirdigi degirmenler bu bölgede uzun yillar kullanildi. Su ve rüzgar enerjisinin ortaya ^ikmasiyla degirmencilik endüstrisinde de birbirinden farkli tahil

8 Bentley vd., Traditions & Encounters, 350-356.

9 John Storck- Walter Dorwin Teague, Flour for Mans Bread: A History of Milling (Minneapolis: University of Minnesota Press, 1952), 71.

10 Zeki Arikan - Abdullah Martal, "izmir'de ilk Buharli Un Fabrikasi", Guneydogu Avrupa Aratfirmalari Dergisi 12 (1998), 1.

11 Arikan - Martal, "izmir'de ilk Buharli Un Fabrikasi", 2.

ogütme degirmenleri geiijti.12 Bu enerji türlerinin mutlak hakimiyeti Akdeniz Havzasi'nda

XVIII. yüzyilin ikinci yarisina kadar sürdü. Bu tarihten sonra Avrupa'da ortaya pkan sanayi devrimi hem endüstriyel üretim hem de gündelik hayat i^in yeni enerji kaynaklari dogurdu.

XIX. yüzyilla birlikte Osmanli iktisadí terminolojisine isimleri giren en onemli yapilar buhar enerjisiyle üretim yapan fabrikalardir. XIX. yüzyilin ortalarina gelindiginde pratik anlamda bütün Avrupa endüstrisi su ^arkini kademeli olarak terk etmeye ba^lami^ti. Ancak Osmanli Devleti'nde sanayi ve toplumsal modernizasyon ülkenin i^inde bulundugu siyasí ve ekonomik ko^ullar nedeniyle bir türlü istenen seviyeye gelemiyordu. XIX. yüzyilin son ^eyregine gelindiginde Osmanli Devleti'ndeki un degirmenleri en geli^mi^ degirmen makinelerini yeni kur-duklari tesislerde i^letiyorlar ya da bu makineleri eski su ^arklarinin aküleriyle birle^tirerek faaliyete ge^iriyorlardi. Buhar degirmenleri veya diger adiyla un fabrikalari imparatorlugun liman kentleri ve kirsal kesiminde in^a edilen oncelikli sanayi yapilari arasindaydi.

i. Osmanli Devleti'nde Geleneksel Degirmenlerin Yapisi

Osmanli Devleti'nde bugday, XV. ve XVIII. yüzyillar arasindaki dönemde politik bir meta olarak öne ^ikmijtir.15 XIX. yüzyila kadar Akdeniz Havzasi'ndaki insanlar ihtiya^ duyduklari günlük gidanin önemli bir kismini bajta bugday olmak üzere tahillardan elde ediyordu. Bundan dolayi bugday, Fernand Braudel tarafindan yajamsal önemde bir tahil olarak tanimlanmaktadir. §u da var ki Akdeniz Havzasi'nda zeytin ve üzüm, bugdaya nazaran daha ^ok önemsenmijtir.14 Ama bugdayin eksikligi de her zaman hissedilmijtir. Bu sorun yajam i^in gerekli olan ekmegi ve ekmek tüketimi meselesini de kapsamaktadir. Bu acidan bugday Akdeniz'in tarihinde belirleyici bir figür olmujtur. Aslinda sorun sadece bugdayin temin edilmesiyle ^özülmüyordu ayni zamanda ekmegin hangi tür bugdaydan yapilacagi, rengi ve kokusu meselesi de ihtilaflar dogurmujtur. Bu acidan bugdayin ögütüldügü degirmenlerin durumu büyük önem tajiyordu. Zaten Akdeniz Havzasi'na bakildiginda rüzgar, su ve kas gücüyle (^alijan ^ejitli degirmen türlerinin oldugunu ve degirmen taji madenlerinin aktif olarak ^alijtigini görmek mümkündü (Bk. Tablo i).15

Klasik dönem Osmanli cografyasinda bulunan degirmenler ülkedeki un ihtiyacini kar-jilamak i^in en ücra köy ve kasabalara kadar yayilmijti. Degirmenler hakkindaki bilgileri tahrir defterleri, jer'iyye sicilleri, vakfiyeler, kanunnameler ve seyahatnamelerden detayli bir

12 Eski ve Orta Qag Dönemleri'nde degirmencilik teknolojisinin sosyal ve teknik yönleriyle alakali ^ok sayida ^ali^ma yapilmi^tir. El degirmenlerinden hayvan degirmenlerine, su degirmenlerinden yel degirmenlerine kadar degirmenlerin g kronolojik geli^imi ve teknik ayrintilari hakkinda bilgi sahibiyiz. Roma, Qin, Islam ve Avrupa medeniyetlerinde ^ degirmenlerin kullanim alani ^e^itlilik göstermektedir. Modern dönemler öncesi degirmenciligin sosyal ve ekonomik £ önemine ili^kin kar^ila^tirmali bölgesel ^ali^malari i^eren kapsamli bir eser i^in bk. Adam R. Lucas, Wind, Water, Work: <

Ancient and Medieval Milling Technology (Leiden: Brill, 2006). z

<

13 Kültürel hareketliligin, uygarligin, siyasi rekabetin, ticaretin ve medeniyet havzasinin bütünle^ik anlatisi i^in bk. Fernand g Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dünyasi l-ll, ^ev. Mehmet Ali Kili^bay (Istanbul: Eren Yayincilik, 1990).

14 Faruk Dogan, "Osmanli Devleti'nde Zeytinyagi Üretimi ve Tüketimi", Türk Mutfagi, haz. Arif Bilgin - Özge Samanci ^ (Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanligi Yayinlari, 2008), 248-261. |

15 Orta Qag'in ikinci yarisi, sadece su ve rüzgarla ^ali^an degirmen sayisinda degil, ayni zamanda su gücünün, rüzgar gücünün -ve kas gücünün uygulandigi endüstriyel süre^lerin sayisinda da hizli bir arti^a taniklik etti. Bunlar, birka^ yüz yil sonra % Sanayi Devrimi'nde olacaklarin temellerini atan ve Avrupa toplumunun kendisini nasil dönü^türebildigini a^iklamaya yardimci olan gü^ teknolojisinin kullaniminda bir Orta Qag devriminin simgeleriydi. Adam R. Lucas, "Industrial Milling

in the Ancient and Medieval Worlds: A Survey of the Evidence for an Industrial Revolution in Medieval Europe", Technology

and Culture 46/1 (Jan. 2005), 1, 2. _

^ekilde ögrenmek mümkündür.16 Söz konusu belgelerde imparatorlugun degi^ik bölgelerinde degirmenlerin âsiyâb, âsiyâb-i kebe, âsiyâb-i bad, âsiyâb-i esb veya âsiyâb-i samakov ^eklinde adlandirildigi görülmektedir. Özellikle koyun ve keçi yününü i^leyip, kuma^ haline getiren kebe degirmenleri, demirin i^lenmesini saglayan samakov degirmenleri ve biçki denilen agaç i^leme degirmenleri, gida maddelerinin di^inda degirmenlerin farkli endüstri kollarinda da i^e ko^uldugunu göstermektedir.17

Osmanli Devleti'nde bulunan degirmen türlerinin ba^inda âsiyâb denilen su degirmenleri gelmektedir.18 Akarsu yataklarina yapilan su degirmenlerinde arazinin kot farkindan

16 Osmanli Devleti'nin vergi gelirlerinin ve vergiye tâbi erkek nüfusun kaydedildigi tahrir defterlerindeki verilerden imparatorlukta içlenen arazi miktari, yetiçtirilen tarim ürünleri, hayvanlarin cins ve miktarlari, degirmen gibi sinaî tesisler ve bunlarin vergi oranlari, her türlü bac ve resimlerin toplandigi gümrük, pazar ve panayir alanlari, maden ocaklari, tuzla ve dalyanlarin senelik tahminî gelirleri ve içleyiç biçimleri hakkinda bilgiler edinebilmek mümkündür. Ayni zamanda tahrirler yazilirken yerleçim birimlerindeki halkin durumu gözden geçirilir, tarim arazileri, yaylak ve kiçlaklarin hukukî statüleri tespit edilirdi. Barkan, "Tahrir Defterlerinin istatistik Verimleri Hakkinda Bir Ara^tirma", 290-294. XV. ve XVI. yüzyillarda yazilan tahrir defterlerinde Osmanli Devleti'nin degiçik bölgelerindeki vergiye konu degirmenler kayit altina alinmiçtir. Bu sayim esnasinda her eyalet, sancak, kaza veya nahiye için ayri ayri degirmen sayilari, ne kadar süreyle çaliçtiklari, kim tarafindan içletildikleri, ne kadar vergi verdikleri, su, yel, ya da at degirmeni olup olmadiklari belirtilmiçtir. Ahmet Yigit, "XIV-XVI. Yüzyillarda Menteçe Livasinda Degirmenler", Mugla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (ILKE) 18 (Bahar 2017), 104 numarali tahrir defterlerindeki degirmenlerin kayit usullerini Dukakin ve Prizren sancaklari üzerinden göstermek faydali olacaktir. Dukakin, Balkan yarimadasinda Arnavutluk sinirlari içinde yer alan bir bölgedir. 499 numarali tahrir defterine göre Dukakin Sancagi'nda 1 kasaba, 454 karye ve 31 mezranin oldugu görülüyor. Tahrir defterinde degirmenlerin hangi enerji türüyle çaliçtigi ve vergi oranlariyla alakali bilgilere rastlanmamiçtir. Âsiyâb isminden su degirmenleri oldugu tahmin edilmektedir. Toplam 56.336 kiçilik nüfusa sahip sancakta degirmenlerin orantisiz dagildigi dikkatlerden kaçmaz. 6.395 nüfulu Gora Nahiyesinde 24 degirmen bulunurken 4.637 nüfuslu Beçterik Nahiyesinde degirmen sayisi S olarak gözükmektedir. 2.287 nüfuslu Lom Nahiyesinde ise degirmen sayisi 11'dir. Opolye Nahiyesi'ndeki 1.653 nüfusa karçin degirmen sayisi 13'tür. Degirmenlerin çaliçma mekanizmasi su enerjisine bagli oldugu için özellikle cografî koçullarin degirmenlerin nahiyelere göre sayisal dagilimini etkiledigi söylenebilir. Dukakin sancagiyla alakali bütün bilgiler 499 numarali tahrir defteri üzerine çaliçma yapmiç olan Arife Göknur Parlak'in yüksek lisans tezinden alinmiçtir. Daha geniç bilgi için bk. Arife Göknur Parlak, 499 Numarali Tahrir Defterine Göre Dukakin (Adiyaman: Adiyaman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 201S). Balkanlarda Kosova sinirlari içinde yer alan Prizren çok eski bir yerleçim birimidir. Dubrovnik ve içkodra'yla birlikte Adriyatik'in önemli ticaret merkezlerinden biridir. 1455 yilinda II. Mehmed (1451-14S1) tarafindan kesin olarak Osmanli topraklarina katilan Prizen idarî taksimatta sancak olarak yer almiçtir. 1590 Prizren Sancagi Mufassal Tahrir Defteri'ne göre, Prizren Sancagi'nda merkezle birlikte 5 nahiye, 468 karye ve 29 mezra vardir. Degirmenlerin dagilimi düzensizdir. 1.943 nüfusa sahip Hoça nahiyesinde 58 degirmen taçi vardir. Buhur Nahiyesinde 3.727 kiçiye karçilik 173 degirmen taçi içlev görmektedir. 299 nüfuslu Jajna'da bulunan degirmen taçi 18'dir. Bu rakamlar üzerinden çikarim yapmak oldukça güçtür. Degirmenlerin dagilimini nüfus yogunluguyla açiklamak yaniltici olabilir. Bazi az nüfuslu bölgelerde degirmen taçlarinin fazla oldugu, buna karçilik nüfusun fazla oldugu yerlerde degirmen taçlarinin az oldugu görülmektedir. Bu durum, su kaynaklarinin azligi gibi cografî nedenlerin yani sira degirmen tannin yillik çaliçma süresi ve yapilan tahil tariminin yogunlugu da dikkate alinarak açiklanmalidir. 1590 tarihli tahrire göre 1.772.437 akçelik bir gelire sahip olan Prizren Sancagi'nda degirmenler 10.602 akçelik bir gelirle yüzde 0,60 oraninda çok cüzi bir paya sahiptir. Prizren Sancagi'nda toplam 463 taça sahip 241 degirmen vardir. Birçok köyde degirmen kaydina rastlanmaktadir. Bunlarin yillik geliri 10.602 akçe olarak belirlenmiçtir. Bu tahrir defterinde degirmenlerin nahiyelere göre dagilimi yerine degirmenlerdeki ta§ sayisi verilmiçtir. Bir degirmende içleyen degirmen taçi, kullanilan enerji kaynaginin gücü oraninda bir veya birden fazladir. "Âsiyâb resmî" dedigimiz vergi türü de degirmenin yillik çaliçma süresi göz önünde bulundurularak ta§ sayisi üzerinden nakit veya hububat olarak alinmaktadir. Kanûnnâme-i Livâ-i Prizren'de tam yil çaliçan degirmenden 30 akçe, alti ay çaliçandan 15 akçe alinmasi emredilmiçtir. Prizren Sancagi'ndaki degirmenlerle alakali bütün bilgiler Hanife Alaca tarafindan çaliçilmiç olan 55 numarali mufassal tahrir defterinden alinmiçtir. Bk. Hanife Alaca, SS Numarali Mufassal Deftere Göre 16. Yüzyil Sonlarinda Prizren (Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011), 18, 53, 57, 66, 71, 121; Yücel Yigit, "Prizren Sancagi'nin idarî Yapisi (1864-1912)", History Studies 2/1 (2010), 115; Kanunnamelerde, degirmenlerin içleyiç kurallari ve vergilendirme usulleri yazilmiçtir. Ruhi Özcan, "Arçiv Belgeleri Diliyle Su Degirmenleri (Âsiyâb)", OTAM 40 (Güz 2016), 196.

17 Yigit, "XIV-XVI. Yüzyillarda Menteçe Livasinda Degirmenler", 107; Feridun Emecen, XVI. Yüzyilda Manisa Kazasi (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayinlari, 1989), 260; Musa Sezer, "16. Yüzyilda Ilica (Köstendil) Kazasi Degirmenleri", Balkan Araçtirma Enstitüsü Dergisi 8/1 (Temmuz 2019), 127; Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, haz. Seyit Ali Kahraman- Yücel Dagli (istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 1999), 3/341; Ender Bilar, Tarih, Kültür, Sanat Kenti Edirne (istanbul: Hiperlink Yayinlari, 2019), 90; Carlo M. Cipolla, Dünya Nüfusunun Iktisat Tarihi, çev. Mehmet Sirri Gezgin (istanbul: Ötüken Yayinevi, 1992), 38.

18 Emecen, XVI. Yüzyilda Manisa Kazasi, 260.

yararlanarak kanallarda biriken su, belirli bir yükseklikten degirmenin ^arklarina ^arpar ve mekanik bir mil sistemiyle ^arklara bagli degirmen ta^i dönmeye ba^lardi. Birbirinin üzerine monte edilen ta^lardan, altta kalani taban ta^i olup, hareketsizdi. Asil i^levi gören üstteki hareketli ta^ti. Bu iki ta^in ortasinda bulunan delikten tahillar akitilir ve ögütme i^lemi ger^ekle^irdi. Halkin un, bulgur ve hayvan yemi ihtiyacinin kar^ilandigi bu degirmenler in^a edildikleri bölgeler i^in olduk^a önemliydi.19

§ehir merkezlerinde degirmenlerin ^ali^masi i^in gerekli olan suyun taksimati ^ok önemliydi. Kirsal kesimde bu durum ^ok sorun tejkil etmese de kentlerdeki su kaynaklari üzerinde devletin mutlak tasarrufu vardi. Degirmenlerde kullanilacak suyun taksimati konusu kanunname hükümlerinde yer almi^ti. Bunda kent merkezlerinden ge^en su kay-naklarinin ne oranda degirmenlerde kullanilacagi a^ikliga kavu^turulmu^tu. Bununla bag/ bah^e sahipleri ve degirmenciler arasindaki karga^anin önüne ge^ilmeye ^ali^ilmi^tir.10

Osmanli Devleti'nde i^letilen su degirmenlerinin ^arklari, teknik özellikleri bakimindan, dikey ve yatay ^arklar olarak ayrilirdi. Yatay ^arklar degirmencilik teknolojisinde insan ve hayvan gücüyle ^ali^an erken degirmenlerin ilk formlarinda da görülürdü. Özellikle Anadolu cografyasinda degirmen ta^larinin dikey bir mile takilmasi ve sonrasinda nehirlerden kanallar vasitasiyla getirilen suyun dik bir a^iyla yatay jekildeki degirmen ^arklarinin üzerine dökülmesiyle ögütme i^lemi ba^lardi. Bu sisteminde yeterli miktarda suyun kanatlar üzerine akmasini saglamak i^in degirmeni sürekli denetlemek lazimdi. Ayrica a^agi tarafa yerle^tiri-len ögütme mekanizmasinin bakimi ^ok önemliydi. Bu degirmenlerde digli takimi olmadigi i^in birden fazla degirmen ta^ini i^letmek olduk^a zordu. Bu da yillik bazda ögütülen tahil miktarini sinirlayan bir faktördü.11

Osmanli Devleti'nde i^letilen bir degirmen ^ejidi de dikey ^arkli su degirmenleridir. Bu degirmenler suyun ^arkla temasina göre kendi i^inde ü^e ayrilir ki, bunlarin hepsi Osmanli cografyasinda kullanilmi^tir. Bunlar; alttan ^evrilen ^ark, üstten ^evrilen ^ark ve gögüsle-meli ^ark sistemidir. Osmanli Devleti'nde akarsulara bagli olarak ^ali^an bu degirmenlerin ^ali^ma sistemini belirleyen, akarsuyun debisi ve akij hiziydi. Alttan ^evirmeli yatay milli degirmenler yil boyunca debisi sabit kalan ve hizli akan akarsularda kullanilirdi. Üstten ^evirmeli ^arklar ise a^ilan kanallar veya havuz sistemiyle, akarsuyun debisi ve akij hizindan etkilenmezdi. En verimli ^ark sistemine sahip bu degirmenlerin bakimi zor ve masrafliydi. Osmanli cografyasinda az görülen degirmen türü olan gögüslemeli ^ark sistemine sahip degirmenler ise akij hizi yüksek akarsularda faaliyet gösterirdi.12

Osmanli Devleti'nde, Anadolu'da ve Balkanlar'da ^ok sik rastlanan alttan ^evirmeli yatay milli degirmenler de kullanim mekanlarina göre ikiye ayrilirdi. Bunlar, suyun sagladigi enerjiden daha kolay faydalanmak i^in nehirlerin ortasinda veya kenarinda sabit durarak akarsuyun akij hiziyla dönen ^arklara sahiplerdi (Bk. Ek 1).13

19 Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyilda Qemi^gezek Sancagi (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayinlari, 1999), 124.

20 Akgündüz, Osmanli Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri: Yavuz Sultan Selim Devri Kanunnameleri, 115, 317.

21 Atilla Bir - Mahmut Kayral, "Osmanli Döneminde Anadolu'da Kullanildigi Bilinen Alttan Qevirmeli Su Degirmenleri ve Su Kaldirma Düzenleri", Osmanli Bilimi Ara^tirmalari 2 (1998), 173-186.

22 Bir - Kayral, "Osmanli Döneminde Su Degirmenleri ", 173-186.

23 Bir - Kayral, "Osmanli Döneminde Su Degirmenleri", 174.

Suyun akij hizi degirmen ^arklarini ^evirerek tahillari ögüttügü i^in degirmenler inja edilirken bölgenin cografi yapisi ve iklim kojullari göz önünde bulundurulurdu. Bu a^idan degirmenler ^ogunlukla su gücünün kullanilabilecegi alanlarda inja edilmijti. Su kaynakla-rinin oldugu arazi degirmen injasina izin vermeyecek durumdaysa sular kanallar vasitasiyla bazen kilometrelerce tajinir ve yüksek basin^ elde etmek i^in olujturulan havuzlar vasitasiyla 10 ila 15 metre yüksekten degirmen ^arklarinin üzerine birakilirdi. Hizla akan su, degirmen ^arkini döndürdükten sonra genelde degirmenin dijina yapilan üstü kapali havuzlarda hizi kesilip sulama veya tekrardan dere yatagina gönderilmek üzere tahliye edilirdi. Ayrica yillik yagij miktarina bagli olarak yilin belli dönemlerinde akan derecikler üzerinde seyl denilen ve tam yil ^alijmayan degirmenler de bölgesel ihtiya^lar i^in ideal bir alternatifti.24

Imparatorlugun degijik bölgelerinde su degirmeni sayisi ve ^ejidinde farkliliklar meydana gelmijtir. Qemijgezek Sancagi'ndaki tahrir kayitlarina göre bölgede 1518 yilinda 118, 1566 yilinda ise 178 degirmen bulunmaktadir.25 1526 tarihli tahrirde Maraj Sancagi'nda 58 köy ve 45 mezrada 163 degirmen oldugu varsayilmijtir.26 1530 tarihli tahrirde Kemah Sancagi'nda 125 degirmen kaydedilmijtir.27 1530 yili muhasebe defterine Hüdavendigar Livasi'nda 134 degirmen, Saruhan Livasi'nda 22, Biga Livasi'nda 63, Menteje Livasi'nda 790 degirmen kaydedilmijti.28

Su degirmenlerinin bir yörede un tüketimini karjilayamamasi durumunda bölgeler arasi un veya bugday transferi yapilirdi. Osmanli Devleti'nin iaje politikasinda, Istanbul farkli bir öneme sahipti.29 Öyle ki XVI. yüzyilin ortalarinda nüfusu 300 bine yaklajan bir kentin ekmek ihtiyacini karjilamak mevcut siyasi iradenin öncelikleri arasindaydi.30 Bu ^er^evede devlet tahil ticaretiyle ugrajanlara siki denetimler uygulayip tahil fiyatlarini kontrol altinda tutmujtu. Olasi bir olaganüstü durum veya kitlik i^in de tahil depolari tesis etmijti. Bütün bu önlemlerin yani sira ^evredeki verimli ovalarda yetijen bugdaylar degirmenlerde ögü-tülerek kente tajiniyordu.31 Istanbul'a un Bursa'yla birlikte Izmit, Karamürsel, Qorlu, Vize ve Eregli gibi bajkentin ^evresinde yer alan bölgelerdeki degirmenlerde ögütülerek sevk edilirdi. Bu sevkiyat kentin un ihtiyacinin bir kismini karjiliyordu. Tuna boylarindan gelen unlar da önemli bir a^igi kapatiyordu. Özellikle Osmanli sarayi i^in alinan bugday-larin bir kismi Beykoz taraflarinda bulunan miri degirmende ögütülürdü. Beykoz'daki su degirmeninin iklim kojullarina bagli olarak ^alijamaz duruma gelmesi halinde miri statüde olmayan Behram Aga Degirmeni devreye girerdi. Bunun dijinda 1641 yilinda jahsa ait olan

24 ".. .yil yürüyen degirmenden doksan ak^e ve alti ay yürüyen degirmenden anun nisfi ve sel degirmenlerinden yürüdügüne göre alinur." Ahmet Akgündüz, Osmanli Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri: III. Murat Devri Kanunnameleri VIII. Kitap (Istanbul: OSAV, 1994), 433.

25 Ünal, XVI. Yüzyilda Qemifgezek Sancagi, 124.

26 Ibrahim Solak, XVI. Asirda Maraf Kazasi (1526-1563) (Ankara: Ak^ag Yayinlari, 2004), 168.

27 Ismet Miroglu, Kemah Sancagi ve Erzincan (1520-1566) (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi, 1990), 183.

28 Yigit, "XIV-XVI. Yüzyillarda Menteje Livasinda Degirmenler", 106.

29 Istanbul, Osmanli idaresine girmeden önce de ^ok önemli bir idari ve ticari merkezdi. Bk. Semavi Eyice, Yabancilarin Gözüyle Bizans Istanbul'u (Istanbul: Yeditepe Yayinevi, 2017).

30 Osmanlilarin tahil politikasi "provizyonist" (ia^ecilik) ilkeler ekseninde ^ekillenmi^ti. Provizyonizm, ba^ka bir deyi^le ia^ecilik, halkin temel ihtiya^ ürünlerin piyasada ula^ilabilir olmasini saglamakti. Bk. Mehmet Gen^, Osmanli Imparatorlugu'nda Devlet ve Ekonomi (Istanbul: Ötüken Yayinlari, 2007).

31 Osmanli Devleti'nde ^ehir ekonomisinin en önemli yönlerinden birini olu^turan ia^e konusunda Türk^e ve Ingilizce olarak yapilmi^ ^ali^malarin bütünlüklü bir anlatisi i^in Bk. Ahmet Uzun, "Osmanli Devleti'nde §ehir Ekonomisi ve Ia^e", Türkiye

__Araftirmalari Literatür Dergisi 3/6 (2005), 211-235.

Baki Qelebi Degirmeni de sarayin bugdaylarini ögütürdü. Istanbul ve ^evresinde onca mir! degirmen olmasina ragmen bu iki jahis degirmeninin saray bugdaylarini ögütmek i^in kul-lanilmasinda su kitliginin mir! degirmenleri ijlevsiz birakmasi ve bu jahis degirmenlerinin kaliteli ve verimli ögütme teknigine sahip olmalari etkili olmuj olmalidir.32

Imparatorlukta su gücüyle ^alijan bir diger degirmen ^ejidi ise gemi/sal degirmenleridir. Bu degirmenler nehrin ortasina veya kenarina iplerle baglanmijtir. Akan nehir sulari dikey ^arki ^evirdik^e olujan enerji yatay mil vasitasiyla üstteki degirmen tajini döndürürdü. Üst taraftaki bir tekneden degirmen tajlarinin arasina dökülen tahillar ögütülerek sabit degirmen tajindaki bir delikten ^uvallara doldurulurdu (Bk. Ek 4). Osmanlilar bu degirmenleri özellikle nehirlerin akintisinin hizlandigi yerlere ve tahil ^uvallarinin kolaylikla degirmene götürülüp ögütülmesinden sonra tekrar getirilebilecegi yol kenarlarina kurarlardi. Degirmenler yilin tamaminda aktif degildi. Kullanilmadiklari zamanlarda tajkin ve dondan korumak i^in degirmenleri güvenli yerlere ^ekerlerdi. Degirmenlerin enerji kaynaginin üzerinde yer almasi önemli bir avantajdi fakat bu degirmenleri her yerde kullanmak mümkün degildi.33

Sal degirmenlerini Balkanlarda Tuna Nehri, Anadolu'da Kizilirmak Nehri, Adana'da Seyhan Nehri ya da Irak'ta Dicle Nehri üzerinde görmek mümkündü. Nitekim Evliya Qelebi Tuna Nehri üzerinde gördügü gemi/sal degirmenlerinden ilgiyle bahsetmijtir.34 Qelebi'den önce, XVI. yüzyilin son ^eyreginde Prusyali seyyah Reinhold Lubenau da Tuna Nehri üzerinde gemi degirmenlerine rastlamij ve bunlarin ^izimlerini yapmijtir.35

Osmanlilarin hükmettikleri genij cografyada birbirinden farkli iklim yapilari vardi. Buna bagli olarak o dönemin kojullarinda mekanik aletleri deveran ettiren bütün enerji kaynaklarini Osmanlilar da kullanmijtir. Su kaynaklarindan elde edilen enerji kadar olmasa da rüzgar ve hayvan gücünden elde edilen enerji de degirmen ^arklarinin döndürülmesinde tercih edilmekteydi. Osmanli Devleti'nde asiyab-i bad olarak bilinen yel degirmenleri ge-nellikle Akdeniz tipi yel degirmenleri formundaydi. Bu degirmenlere özellikle Ege adalari, Bati Anadolu ve Trakya'da rastlanirdi. Gelibolu Kazasi'nda yel degirmenleri vasitasiyla elde edilerek civardaki yerlere satilan ögütülmüj tahillar bölge i^in önemli bir gelir kaynagiydi (Bk. Ek 2).36 Bunlarin yani sira Italyan mühendis Leonardo da Vinci, Osmanli Sultani II. Bayezid'e (1481-1512) gönderdigi bir mektupta, rüzgar enerjisiyle ^alijan degirmenler icat ettigini ve bu degirmenleri Osmanli Devleti'nde inja etmek istedigini belirtmijtir.37

Osmanli cografyasini gezen ^ok sayida seyyah da yel degirmenlerinden söz etmijtir. Prusyali seyyah Reinhold Lubenau XVI. yüzyilin son ^eyreginde Silivri'den ge^erken 10 yel degirmeni saymijtir.38 Bundan bajka Fransiz Fransiz seyyah Pierre Belon da XVI. yüzyilin

32 Arif Bilgin, Osmanli Saray Mutfagi (Istanbul: Kitabevi Yayinlari, 2004), 202-210.

33 Bir - Kayral, "Osmanli Döneminde Su Degirmenleri", 174-176.

34 Evliya Qelebi Seyahatnamesi, 3/190.

35 Reinhold Lubenau, Reinhold Lubenau Seyahatnamesi: Osmanli Ülkesinde (1587-1589), ^ev. Türkis Noyan (Istanbul: Kitap Yayinevi, 2012), 120.

36 Bk. Ibrahim Sezgin, XV. ve XVI. Asirlarda Gelibolu Kazasinin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (Istanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998).

37 ".. .Ben kulunuz degirmen hususunu ^imdiye degin fikr idüp Allah inayetiyle bir vechile ^are buldum ki bir tasnif ile susuz heman yel ile degirmeni idem ki denizde olan degirmenden dahi az ile hasil ola ve hem halka dahi asan ve hem kanda olur ise olur." BOA, Topkapi Sarayi Müzesi Ar^ivi Belgeler (TS.MA.e.), 754/99, 7 Safer 918 (24 Nisan 1512).

38 Lubenau, Reinhold Lubenau Seyahatnamesi, 160.

ortalarinda Trakya bölgesindeki yel degirmenlerinden bahseder.39 Osmanli cografyasindaki yel degirmenleriyle alakali en ayrintili bilgi kaynaklarindan biri de Evliya Qelebi'nin seya-hatnamesidir. Seyyah Osmanli ülkesinde gittigi yerlerde karjilajtigi yel degirmenlerinden sik^a bahsetmij, özellikle Bozcaada, Maydos, Kandiye, Limni, Sakiz ve Rodos'da gördügü yel degirmenlerinden ilgiyle söz etmijtir.40

Osmanli cografyasinda kullanilan bir bajka degirmen ^ejidi de at degirmenleriydi (bk. Ek 3). Osmanlilar bu degirmenleri asiyab-i esb, asiyab-i hara$ veya asiyab-i bargir jeklinde adlandirmijti.41 Özellikle bajkent Istanbul'un ögütülmüj tahil ihtiyacinin karjilanmasinda kullanilan bu degirmenler tajrada su kaynaklarinin kisitli oldugu bölgelerde de kullaniliyor-du. Unu oldugu gibi muhafaza etmenin zorluguna bagli olarak özellikle ekmek firinlarinin yaninda bu tip degirmenler tercih edilmijtir. At degirmenlerinin yaygin kullanimi nedeniyle Osmanli kanunnamelerinin ilgili hükümlerinde at degirmeni inja maliyetleri de hesaplan-mijtir. Buna göre, IV. Mehmed devrinde hazirlanan kanunnamede bir at degirmenin inja edilebilmesi i^in gerekli olan tajlarin Akdeniz'deki Degirmenlik Ceziresi'nden gemiyle getirildigi belirtilmijtir. Her biri seksener ak^eye mal olan bu tajlarin toplam maliyeti 4.000 ak^eyi buluyordu. Bunun yani sira 1.000 ak^e usta, 1.000 ak^e de demirci giderleri eklenince, bir at degirmeni 6.000 ak^eye mal oluyordu. Injasi tamamlanan bir at degirmeni günde bir müdd (513,12 kg.) bugday ögütürdü. Degirmende bir degirmenci, bir sipahi, iki de ellinci (yardimci) istihdam olunurdu. Bunlarin günlük masraflari 100 ak^eydi. Degirmenin günlük kirasi ise 30 ak^eydi. Haftada bir defa degirmen taji dijleyen (yontan) adama bej ak^e verilirdi. Her gece ü^er ak^e de yag gideri vardi. Bugday kaliteli olursa bir müdden (513,12 kg.) 18-19 kile (461,808-487,464 kg.) un ^ikardi. Düjük kaliteli olursa bu oran 15-16 kileye (384,84- 410,496 kg.) düjerdi. Bugdaydan un haricinde kepek de ^ikardi ve bu kepek degirmende tajlari döndüren atlara yem olarak verilirdi. Ayrica, atlara saman ve arpa da verilirdi.42

Özellikle Istanbul'un iajesi i^in hayati fonksiyonu olan at degirmenleri Roma/Bizans geleneginden tevarüs edilmijtir. Bu degirmenlerin sayisi XV. yüzyil ortasinda yazilan Fatih Imareti Vakfiyesi kayitlarina göre 102'dir. Degirmenlerde döndürülen taj tipi, büyüklügüne göre horos veya ^arh olarak adlandirildi. Degirmenin kapasitesine göre bir, iki, ü^, hatta altiya kadar degirmen taji bulunabilirdi. Bu tajlari döndürme ijini Midilli olarak bilinen kü^ük atlar yapardi. Degirmenler genellikle firin ve uncu dükkanlarinin yaninda kurulmuj-tur. Istanbul'un ^ejitli semtlerinde sik^a rastlanan bu degirmenci/uncularin asil ijyerleri Unkapani ve Beyazit'ta yer alirdi. Unkapani bu a^idan imparatorlugun en büyük "zahire borsasi" merkeziydi.43

39 Pierre Belon, Pierre Belon Seyahatnamesi, ^ev. Hazal Yalin (Istanbul: Kitap Yayinevi, 2020), 42.

40 Evliya Qelebi Seyahatnamesi, haz. Yücel Dagli vd., (Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 2001), 5/154-157; Evliya Qelebi Seyahatnamesi, 8/34, 227, 228, 252; Evliya Qelebi Seyahatnamesi, haz. Yücel Dagli vd. (Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 2005), 9/45, 66, 122, 128.

41 Evliya Qelebi Seyahatnamesi, haz. Robert Dankoff vd. (Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 2006), 1/261-262.

42 Ahmet Akgündüz, Osmanli Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri X. Kitap: IV. Murad, I. Ibrahim ve IV. Mehmed Devri Kanunnameleri (Istanbul Osmanli Ara^tirmalari Vakfi, 2015), 610, 612. IV. Mehmed devrinde 1650 yilinda ne^redilen Girit Eyaleti Kanunnamesi'nde yil yürüyen un degirmelerinden 30 ak^e, kebe degirmenlerinden 20 ak^e, zeytinyagi degirmenlerinden 40 ak^e ve bir bardak zeytinyagi vergi alinirdi. 1670 Midilli Sancagi Kanunnamesi'nde degirmen vergisinin defter-i atikte oldugu ^ekilde alinmasi kanunla^tirilmi^tir. Hicri 1083 (1672/1673) tarihli Adalar Kanunnamesi'nde su, yel ve zeytinyagi degirmenlerinden alinacak verginin deftere göre alinmasi kararla^tirilmi^tir. Akgündüz, IV. Murad, I. Ibrahim ve IV. Mehmed Devri Kanunnameleri, 931, 949, 960.

43 Mustafa Bozdemir, Osmanlidan Cumhuriyet'e Endüstriyel Mirasimiz (Istanbul: Istanbul Ticaret Odasi Ekonomik ve Sosyal _ Tarih Yayinlari, 2011), 167-168.

Nüfusu sürekli artan Istanbul i^in zahire temini meselesi her dönem ciddi sorunlari be-raberinde getirmijtir.44 Bu sorunlarin üstesinden gelmek i^in degirmenci ve uncu esnafiyla alakali sürekli buyruklar ^ikarilmijtir. Devletin XVI. yüzyil boyunca firinlarin yaninda at degirmenleri kurma kararligini sürdürdügü bilinmektedir. 1567 tarihinde Istanbul Kadisi'na hitaben yazilan bir hükümde jehirdeki un ihtiyacinin arttigi, bunun i^in yeni beygir (at) degirmenlerinin ihdas edilerek kij mevsiminde dahi sürekli ^alijmalarinin saglanmasi is-tenmijtir. Istanbul'da at degirmenlerinin bir diger tanigi Evliya Qelebi'dir. XVII. yüzyilda kentte 925 at degirmeni bulundugunu ve bu degirmenlerde 9 bin 800 kijinin ^alijtigi bilgisini verir. Fakat bir yüzyil sonra Sultan III. Osman'in (1754-1757) 1757 yilinda istegi üzerine Istanbul'da yapilan bir sayimda 188 at degirmeni ve 848 horos denilen degirmen taji tespit edilmijtir. Bu durumda Qelebi'nin verdigi 925 rakami, degirmen sayisindan ^ok degirmenlerde dönen taj sayisini akla getirmektedir. Sultan Osman'in yaptirdigi teferruatli arajtirma neticesinde bu degirmenlerin genelde firinci ve uncu esnafina ait oldugu görülmektedir. Bu degirmenler özellikle Unkapani, Üsküdar ve Beyazit'ta yogunluk göstermijtir. Ayni raporda Beykoz'da, Unkapani'nda, Tersane-i Amire'de, Bebek ve Kasimpaja'da miri/beylik olarak bilinen su degirmenlerinin bulundugu da kaydedilmijtir.45

XVIII. yüzyila gelindiginde at degirmenleri Istanbul i^in vazge^ilmez hale gelmijti. Bunlar su ve rüzgar degirmenlerine nispetle masrafli olmasina ragmen doga jartlarina bagli olmadan sunduklari istikrarli üretimleri sebebiyle Istanbul gibi kalabalik nüfuslu bir kent i^in avantaj sagliyordu. Istanbul'daki at degirmenlerine ögütülmek üzere verilen hububat, degirmendeki tajin boyutuna göre belirlendigi i^in degirmenin üretim kapasitesi de horos ve ^arh denilen degirmen tajlarina göre degijiklik gösterirdi. Qarh taji, horos tajina nazaran daha büyüktü. Genellikle Fo^a'da Seng-i Asiyab Mukataasi'nda üretilen horos tajinin eni 8 karij, kalinligi 8 parmakti. Qarh tajinin ise eni 12 karij, kalinligi 8 parmakti. Bu iki taj arasindaki fark fiyatlara da yansiyordu. 1797 yilinda ^ift horos tajinin fiyati 24 kuruj, ^ift ^arh tajinin fiyati 38 kurujtu. 1806 yilinda fiyatlar artmij, horos taji 30 kuruja, ^arh taji 50 kuruja yükselmijti. Degirmencilik endüstrisi i^in ^ok önemli olan degirmen tajlarinin temin

44 Suraiya Faroqhi, "istanbul'un Ia^esi ve Tekirdag-Rodoscuk Limani (16-17. Yüzyillar)", Türkiye Iktisat Tarihi Üzerine Ara^tirmalar II ODTÜ Geli^me Dergisi iktisat Tarihi Özel Sayisi (1980), 139-154; Kaya Göktepe, "istanbul'un ia^esinin Temini Meselesi ve istanbul'un ia^esine Katki Saglayan Bir Merkez: Tekirdag Kazasi (XVIII.-XIX. Yüzyillar)", Belleten 81/292 (2017), 857-916; Arif Kolay, "istanbul'un ia^esinde Deniz Ula^iminin Önemi", VIII. Türk Deniz Ticareti Tarihi Sempozyumu Bildiriler Kitabi (Istanbul: 27-28 Mayis 2016) (istanbul: istanbul Yayinlari, 2016), 174-194; Aynural, Istanbul Degirmenleri ve Firinlari Zahire Ticareti 1740-1840, 85-111. XVIII. yüzyila gelindiginde istanbul'un nüfusu bir hayli artmij, ayrica siyasi ve askeri geli^melerden ötürü ^ehir tahil temini konusundaki avantajini kaybetmeye ba^lami^ti. Münir Aktepe, "XVIII. Asrin ilk Yarisinda istanbul'un Nüfus Meselesine Dair Bazi Vesikalar," Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 9/13 (Eylül 1958), 1-30. Ruslarla giri^ilen sava^lar Tuna boylari ve Eflak Bogdan'dan tahil teminini zora sokmu^tu. ° Yüzyilin ortalarinda istanbul'daki tahilin ^ogunu saglayan bu bölgeler üzerindeki mutlak hakimiyet kaybedilince tahil i^in ^ gözler Makedonya ve Akdeniz'e ^evrildi. Balkanlar'daki siyasi istikrarsizlik ve sürekli sava^ hali ^ift^iyi olumsuz etkiledi. ^ Artan nüfus ve sinirlanan ia^e alanlari devletin meseleyle daha dikkatli ilgilenmesini zorunlu kildi. Bu ^er^evede devlet, --ia^e sorununu ve tahil ticaretini düzenlemek üzere yeni kurumlar ihdas etti. Nitekim 1793 yilinda büyük ^ehirlerin ve < istanbul'un ia^e sorunlarini ^özmek üzere Zahire Nezareti kuruldu. Fatih Ye^il, "istanbul Un ia^esinde Nizam-i Cedid: g Zahire Nezareti'nin Kurulu^u ve i^leyi^i (1793-1839)", Türklük Ara^tirmalari Dergisi 15 (Bahar 2004), 134. Bu nezaret ülkedeki tahil ticaretini kontrol altina almaya ^ali§ti, yüksek miktarda tahil alimi yapti ve bunlarin stoklanmasi i^in depolar ^ in^a etti. Üsküdar'da bu ama^la zahire ambarlari in^a edildigi bilinmektedir. Talip Mert, "Öküz Limani Zahire Ambarlari", S II. Üsküdar Tarihi Sempozyumu Bildiriler (istanbul: Üsküdar Belediye Ba^kanligi Üsküdar Ara^tirmalari Merkezi Yayinlari, ~ 2005), 1/78-92. Bütün bu önlemlere ragmen XVIII. yüzyilin son ^eyreginde imparatorlukta ya^anan tahil sikintisiyla s-ba^layip, III. Selim'in katliyle sonu^lanan siyasi kriz, adeta ia^enin politik boyutunu gözler önüne sermekteydi. M. Seven ^ Agir, "XVI. ve XVIII. Yüzyillar: Akdeniz imparatorluklari ve Bugday Ticareti", Bugdayin Akdeniz'deki Yolculugu Konferans Bildirileri, haz. Ertekin Akpinar (izmir: izmir Akdeniz Akademisi Yayinlari, 2019), 41-53.

45 Bozdemir, Osmanli'dan Cumhuriyete Endüstriyel Mirasimiz, 168. _

edilmeleri zor oldugu i^in tasarrufu noktasinda azami dikkat gösterilirdi. Bir degirmen atil kaldiginda ise i^indeki tajlar bajka bir degirmene nakledilirdi.46

At degirmenleri konusunda üzerinde durulmasi gereken önemli meselelerden biri de degirmenin gü^ kaynagi olan atlardi.47 Devlet, atlarin beslenmesinden dijkilarinin kullani-mina kadar bütün sistemi düzenlemijti. Buna göre degirmenciler atlarin beslenmesi i^in seyis istihdam ederlerdi. Atlarin yemleri genellikle Büyük^ekmece ve Kü^ük^ekmece'deki ^ift-liklerden temin edilirdi. Bu yemler i^in degirmenlerde samanliklar vardi. Atlarin gübreleri önceden belirlenmij bag ve bah^e sahiplerine verilirdi. Her degirmende kapanda (un haznesi) birikmij unu alan bir kapanci bulunurdu. Bunlarin dijinda degirmencilerin kij aylari i^in en az 6 aylik tahil stoku yapmasi gerekirdi. Bunun i^in de degirmenlerde ambar vardi. Degirmenci kendisine ayrilan hububati almadigi vakit kapan naibinin baskisina maruz kala-biliyordu. Istanbul degirmenleri imparatorluk bajkentinin ekmek ihtiyaci i^in büyük önem tajidigindan aksakliklarin giderilmesi belli bir nizamla mümkündü.48

Kapandan ve devlet ambarlarindan alinan tahillar at degirmenlerinde un haline getirilir, anlajmali firinlara gönderilen bu unlar ekmek ve unlu mamuller olarak Istanbul halkinin tü-ketimine sunulurdu. Bu a^idan degirmenler ve firinlar kompleks olujtururdu. Istanbul'daki firinlarin unu hangi degirmenden alacagi devlet tarafindan belirlenir, firincilar da bagli olduklari degirmenin dijinda bir yerden un alamazdi. Devlet, degirmenci-firinci organi-zasyonunu yapmanin yaninda düjük kalitede un üretildigi zaman müdahale ederdi. Ihtiya^ olunca Istanbul'daki at degirmenlerinde ordu i^in de un üretilirdi. Bunun i^in tersane ambarlarinda biriken tahillar bu degirmenlere gönderilir, ücreti mukabilinde ögütülürdü. 1799 yilinda tersane ambarlarindan 33.333 kile (855.191,448 kg.) bugday ögütülmek üzere degirmencilere verilmij, yüzde 14'lük bir fireyle 28.660 kile (735.300,96 kg.) un geri alinmijti. Degirmenin yanmasi veya yikilmasi durumunda un sikintisi baj gösterecegi i^in devlet bu duruma müdahalede eder, degirmenlerin yeniden injasi i^in tejvik verirdi.49

Istanbul'da bulunan at degirmenleri "ekmek^i" ve "uncu" degirmenleri olarak ayrilmijti. Ekmek^i degirmenleri, ekmek firinlari i^in üretim yaparlardi ve her firinin bir degirmeni olmasi olagandi. Bu degirmenlere verilen hububat miktari degirmen tajinin büyüklügüne göre belirlenmijti. Bu a^idan ^arh taji bulunan degirmenlere günlük 20 kile (513,12 kg.), horos taji olanlara 9 kile (230,904 kg.) tahil ögütülmek üzere verilirdi. Istanbul'daki at degirmenleri ^ogunlukla ekmek^i degirmeniydi. 1763 senesinde Istanbul ve Bilad-i Selase'de (Üsküdar, Galata, Eyüp) degirmen sayisi 233, bu degirmenlerdeki aktif degirmen taji sayisi da 1.118'dir. Diger bir degirmen ^ejidi olan uncu degirmenleri ise börek^i, simit^i, gözlemeci ve lokmacilar i^in un temin ederlerdi. Bu degirmenlere her bir degirmen taji i^in 8 kile (205,248 kg.) hububat tahsis edilmijti. Uncu degirmenlerinin degirmen sayisi 116; taj sayisi ise 360 idi. Olaganüstü bir durum olmadigi sürece degirmenlerin, satij alanlarinin dijina un vermeleri yasakti.50

46 Aynural, Istanbul Degirmenleri ve Firinlari Zahire Ticareti 1740-1840, 86-87.

47 Bazi degirmenlerin sahip oldugu at sayisi 10'a kadar ^ikabiliyordu. Bunun yaninda elek^i gerekiyordu. Ip^irli, "Osmanli Devlet Te^kilatina Dair Bir Eser: Kavanin-i Osmani ve Rabita-i Asitane", 12.

48 Aynural, Istanbul Degirmenleri ve Firinlari Zahire Ticareti 1740-1840, 87-88.

49 Aynural, Istanbul Degirmenleri ve Firinlari Zahire Ticareti 1740-1840, 88, 90.

50 Aynural, Istanbul Degirmenleri ve Firinlari Zahire Ticareti 1740-1840, 90-110.

Tablo 1: Osmanli Devleti'nde Kullanilan Geleneksel Degirmen ^e^itleri51

MEKANiZMA SU DEGiRMENLERi YEL DEGiRMENi iN E M iR iG E O '3 Y E m V EL DEGiRMENi

DiKEY ^ARKLI YATAY ^ARKLI

ALTTAN ^EViRMELi ÜSTTEN ^EViRMELi GÖGüSLEMELi

SAL/GEMi DEGiRMENi DOLAP DEGiRMENi

Mil Türü Yatay Yatay Yatay Yatay Dikey Yatay Dikey Dikey

^ark Türü Dikey Dikey Dikey Dikey Yatay Kanat

Enerji Türü Su Su Su Su Su Rüzgar Hayvan Gücü Insan Gücü

Osmanli Devleti'nde degirmenler mülk statüsündeydi. Özel mülk kapsaminda olan ve raiyyat degirmeni olarak adlandirilan degirmenlerin sancak beyi, timar sahibi veya suba^ina vergi yükümlülükleri kapsaminda gelir olarak kaydedildigi de oluyordu. Ayrica özel mülkiyet kapsaminda olan degirmenler vakfedilebildigi i^in vakiflarin da özel ilgi gösterdigi ve önemli miktarda gelir elde ettikleri i^letmelerdi.51 Bu a^idan degirmenlerin i^letilmesi hem özel mülk hem de vakif sistemi ^er^evesinde oluyordu. Özel mülk degirmeninin geliri degirmen sahibine giderken vakif degirmenlerinin geliri vakiflarin gelir kalemine yaziliyordu. Bundan dolayi vakif degirmenlerinin bakim ve tamir masraflari da vakif gelirlerinden ödeniyordu.53

Imparatorluktaki bazi degirmenler gö^, savaj, akarsularin kurumasi, kitlik, sel felaketi veya ortaklar arasi anla^mazlik gibi nedenlerle atil kaliyordu. Bunlarin statüsü ve yeniden üretime kazandirilmasiyla alakali kanun maddeleri vardi.54 Bu gibi durumlarda zarar gören

51 Seyyah Evliya Qelebi, ünlü seyahatnamesinde araba üzerine monte edilmi^ ve tekerleklerin dönmesinden gü^ alan degirmenlerden de bahsetmektedir. Evliya Qelebi Seyahatnamesi, haz. Yücel Dagli vd., (Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 2003), 7/98. Ayrica XVII. yüzyilin ba^larinda bir ordugahta araba üzerindeki un degirmeni ^izimi i^in Bk. Vittorio Zonca, Novo g Teatro di Machine et Edificii (Padua, 1607), 90. ^

52 Arikan ve Martal, "izmir'de ilk Buharli Un Fabrikasi", 3. g

53 Mustafa Öztürk, "Enerji Kaynagi Olarak Nehirler ve Irmaklar", Osmanli Devleti'nde Göller ve Nehirler Sempozyumu Bildiri -Kitabi 2 (Kayseri: Not Yayinlari, 2015), 329. Vakiflar tarafindan i^letilen bazi degirmen örnekleri i^in Bk. Vakiflar Genel <i Müdürlügü Ar^ivi (VGm), nr. 570; nr. 609; nr. 646; nr. 735; nr. 987. |

54 "Ve timarda hasil kayd olunan degirmen harab olsa, sahib-i timar degirmen issina (sahibine) teklif ede; kudreti olmayub yapmaz ise üzerine rüsüm-i sipahiye hükm edeler. Yapmaga ve rüsümin vermege adem-i kudret gösterse, kadi marifetiyle w ahara satdiralar ki ahar yüridüb rüsümin vere." Ahmet Akgündüz, Osmanli Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri: II. Bayezid £ Devri Kanunnameleri (istanbul: Fey Vakfi Yayinlari, 1990), 49. Osmanli Devleti ü^ kitada Macaristan, Misir, Mezopotamya, --Yugoslavya ve Romanya gibi önemli tahil üretim sahalarina sahipti. Bu kadar geni^ verimli topraklarda hüküm sürmekle % birlikte cografi ve iklimsel ^artlarin getirdigi birtakim sikintilar hep vardi. Bu durum üretim rekoltesini etkiliyordu. Üretimin azaldigi, kitliklarin ya^andigi zamanlarda ögütmek i^in tahil bulamayan degirmenlerin atil kalmasi ka^inilmazdi.

Bk. Zafer Karademir, Imparatorlugun A^likla Imtihani: Osmanli Toplumunda Kitliklar (1560-1660) (istanbul: Kitap Yayinevi, 2014). _

degirmenler tahrir kayitlarinda harnb degirmenler olarak kaydedilirdi. Bir degirmenin harap hale gelmesi yöredeki insanlar i^in un sikintisi yaratabilirdi. Osmanli Devleti, vergilerdeki gelir kaybini engellemek ve halkin un ve ekmek sikintisina düjmemesini saglamak i^in harap degirmenlerin varligini mümkün oldugunca ortadan kaldirmaya ^alijmijtir. Bunun i^in ^ikarilan bir kanun maddesiyle sipahi adina gelir kaydedilen degirmen bir sebeple harap olursa ijletmecisine, degirmeni yaptirmasi teklif edilirdi. Eger degirmeni ijleten kigi tamir masraflarini karjilayacak gü^te degilse ondan vergi alinmazdi. Bundan sonraki süre^te kadi, degirmeni, vergiyi ve tamir masraflarini karjilayacak birine satardi.55 Eger degirmen sahibi harap haldeki degirmenini devretmeyi kabul etmezse, ^alijmadigi halde kanunnamede belir-tilen vergi miktarini ödemekle yükümlüydü. Eger jartlar degirmenin tamiri veya ijletilmesi i^in uygun degilse vergi ödeme zorunlulugu ortadan kalkardi.56 Eger yikik olan degirmen bir vakfa aitse vakif mütevellileri tarafindan hizlica tamir ettirilirdi.57

Degirmenlerin teknik özelliklerinin yani sira degirmencilerin tutum ve davranijlari da devletin gözettigi bir durumdu. Buna göre Trabzon'un degirmenleriyle ünlü Degirmen Deresi mevkiinde degirmencilerin bozulan degirmen bentlerini tamir etmek i^in hiristiyan ve Müslüman halki zorla seferber etmesi jikayete konu olmujtur. Hicri 926 (1519/1520) tarihli Trabzon Livasi Kanunnamesi'nde bu duruma dikkat ^ekilmij, ilgili hükümde Degirmen Deresi'nde bulunan degirmenlerin bentleri bozuldugu takdirde degirmencinin bu sorunu yöre halkina yüklemeden kendisinin ^özmesi gerektigi belirtilmijtir. Osmanli kanunnamele-rinde degirmenlerden fazla vergi alinmamasiyla alakali hükümlere de rastlanmaktadir.58 1558 tarihinde Arnavid ve Belgrad kadilarina yazilmij bir kanun hükmünde, bazi dolap ve karaca degirmenlerinden fazla vergi talep edildigi, bunun engellenerek defterde yazili oldugu miktar üzerine vergilendirme yapilmasi gerektigi belirtilmijtir.59

Kanunnamelerde halkin tahillarinin degirmenlerde zarar görmemesi ve ziyana ugrama-masi i^in hükümler yer almaktadir. Bu hükümlere göre, degirmenciler sürekli denetlenmeli, degirmende kümes hayvanlari besleyerek halkin bugdayina ve ununa zarar vermelerine engel olunmali, vakti bildirmesi i^in beslenen horoz dijinda kümes hayvanlarinin degirmende beslenmesi yasaklanmali, degirmencinin tahillari öl^ünün dijinda kaba ögütmesine müsaade edilmemeli, halkin bugdayini ^almalarinin önüne ge^ilmeli, degirmenci tahillari iyi ögütmeye özen göstermeli, degirmeni boj birakip bajka ijlerle ugrajmamali, halkin bugdayini degijtirmemeliydiler. Yazilan hükümlerde, eger bu kurallara uyulmazsa gerekli cezai ijlemlerin uygulanmasindan ka^inilmamasi da belirtilmijtir.60

55 Ziya Kazici, Osmanlida Vergi Sistemi (Istanbul: Bilge Yayincilik, 2003), 98-99.

56 ".. .bir timarda ^ali^ir durumda bulunan degirmen harab olsa, sahibine teklif edüb ma'mür etdüreler; eger etmez ise, üzerine mukayyed olan rüsümi sipahisine hükm edüb ah-vereler. Ve eger su getürmek kabil olmayub battal kalsa, anun gibiden resm almak yokdur," Ahmet Akgündüz, Osmanli Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri: Kanuni Sultan Süleyman Devri Kanunnameleri (Merkez ve Umumi Kanunnameler 1) (Istanbul: Fey Vakfi Yayinlari, 1992), 316; Hüseyin Özdeger, "Antep'in Sosyal ve Ekonomik Durumu", Türk Dünyasi Aratfirmalari Dergisi 16 (1982), 87.

57 Yigit, "XIV-XVI. Yüzyillarda Mente^e Livasinda Degirmenler", 108.

58 M. Tayyib Gökbilgin, "XVI. Yüzyilin Ba^larinda Trabzon Livasi ve Dogu Karadeniz Bölgesi", Belleten 102 (1962), 303.

59 Ahmet Akgündüz, Osmanli Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri: Kanuni Sultan Süleyman Devri Kanunnameleri (Eyalet Kanunnameleri 2) (Istanbul: Fey Vakfi Yayinlari, 1992), 302, 415.

60 Selami Pulaha - Ya^ar Yücel "Derbeyan-i Kanunname-i Osmani", Belgeler 12/16 (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi, 1993), 29, 30, 39. ".degirmenciler gözlene; degirmende tavuk besleyüb halkin ununa ve bugdayina zarar etmeyeler. Vakit bilmek isterler ise, ancak bir horoz besleyeler. Eyü dögeler, illet etmeyeler ve kimesnenin bugdayin degi^tirmeyeler ve degirmeni hali koma- yalar ve yabana gitmeyeler ve ta^larin vakit geldik^e di§ edeler. Ve haklarindan artuk terke almayalar ve ugurlamayalar. Ve her ki^i nevbetiyle ögüde ve bir ki^inin terkesin ^ikarub aher kimesneninkini koymayalar. Eger inad ederlerse muhkem haklarindan geline illa muhkem ve müntehi hakkindan geleler." Akgündüz, Kanuni Sultan Süleyman

__Devri Kanunnameleri, 329.

1.1. Degirmenlerde Kullanilan Ögütme Tajlari

Degirmenlerde seng-i asiyab veya bab denilen altta sabit, üstte dairesel dönen tajlar sert olmaliydi, yoksa sürtünme esnasinda kopan kü^ük taj par^alari ögütülen tahili kullanilmaz hale getirirdi. Osmanli cografyasinda bu vasiftaki degirmen tajlarinin ^ikarildigi yerler imparatorlugun degijik bölgelerine dagilmij vaziyetteydi.61 Evliya Qelebi Kars'a, Kagizman Kalesi'ne yaptigi seyahatte Acem'e, Erzurum'a ve bajka bölgelere giden degirmen tajlarinin bu diyardan ^ikarildigini yazar.62 Osmanli Devleti'nde Kagizman dijinda Anadolu ve Balkanlar'da ^ok sayida degirmen taji madeni vardi. Istanbul'un da degirmen taji ihti-yacini karjilayan Fo^a'daki Seng-i Asiyab Mukataasi bunlarin en önemlilerinden biriydi. Piri Reis de Kitab-i Bahriye isimli eserinde Fo^a'daki degirmen tajlarindan bahsetmijtir.63 Buradaki degirmen tajlari bajta Istanbul olmak üzere imparatorlugun ^ok sayida noktasina gönderilirdi.

XVIII. yüzyilin son ^eyreginde Istanbul'da ^ikan yanginlar ^ok sayida degirmen tajini kullanilamaz hale getirince Fo^a'dan yeni degirmen tajlari getirtilmijti.64 Nitekim 1793 yilinda Istanbul'daki degirmenlerde kullanilmak üzere Fo^a'da bulunan Seng-i Asiyab Mukataasi'dan 449 degirmen taji temin edilmijti. Istanbul, Fo^a'daki degirmen tajlarina normal zamanlarda da ragbet etmekteydi. Bunun yalnizca ihtiya^tan kaynaklanmadigi, mukataanin zarar görmesini engellemeyi de ama^ladigini düjünmek gerekir.65 Ege'deki Degirmenlik Ceziresi'nden de (Istendil Adasi) at degirmenlerinin ihtiya^ duydugu degirmen tajlari temin edilirdi.66 Bunlarin dijinda Evliya Qelebi, Arnavutluk'ta bulunan Avlonya'da degirmen tajlari madeni bulundugunu belirtir. Buradaki tajlarin Akdeniz bölgesine ve Avrupa'ya gönderildigini yazar. Bu durumda bölgede ^ikarilan degirmen tajlarinin kaliteli oldugu düjünülmelidir.67 Buradaki degirmen taji ijletmelerinde hasil-i seng-i asiyab adi altinda vergi alinirdi. Vergi miktari yöreden yöreye degijirdi.

1.2. Degirmenlerin Üretim Potansiyeli

Osmanli Devleti'nde kullanilan degirmenlerin teknik özellikleri ve ijletim sisteminin yani sira bu degirmenlerin verimlilik durumu da ^ok önemliydi. Zira kentlerin beslenmesi degirmenlere gönderilen tahillardan ne kadar un ^ikacagina bagliydi. Degirmenlerin ve-rimliligi kullanilan tahillarin cinsine, ögütme tekniklerine, degirmenin türüne ve yöresel kojullara bagli olarak degijiyordu. Bursa'da sarayin bugdaylarini ögüten miri degirmenlerin

61 Salih Aynural, Istanbul Degirmenleri ve Firinlari Zahire Ticareti 1740-1840 (Istanbul: Tarih Vakfi Yurt Yayinlari, 2001), 8687; Mehmet Ip^irli, "Osmanli Devlet Te^kilatina Dair Bir Eser: Kavanin-i Osmani ve Rabita-i Asitane", Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi 14 (1994), 12; Akgündüz, III. Murat Devri Kanunnameleri VIII. Kitap, 307.

62 Evliya Qelebi Seyahatnamesi, haz. Zekeriya Kur^un vd., (Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 1998), 2/167.

63 ".mezkür burna varurken evvel buruna bu^uk mil kadar bir azim ta§ vardur. Evvel ta§ ile mezkür burun arasindan büyük gemiler ge^er. Derindur ve badehu mezkür burnun karayel tarafinda bir burun var. Evvel burna ta^lik burni dirler. Zira mezkür burun kurbinda degirmen ta^in keserler." Piri Reis, Kitab-i Bahriye (Washington: Kongre Kütüphanesi Nüshasi), 61.

64 Mustafa Cezar, "Osmanli Devrinde Istanbul Yapilarinda Tahribat Yapan Yanginlar ve Tabii Afetler", Türk Sanati Tarihi Ara^tirma ve Incelemeleri 1 (1963), 365, 366.

65 Zeki Arikan, §ap Ticaretinden Tuz Ticaretine Fo$a ve Mirasi (izmir: izmir Akdeniz Akademisi, 2016), 34.

66 Ip^irli, " Kavanin-i Osmani ve Rabita-i Asitane", 12; "Cezire-i Kü^ük Degirmenlik; amma bu ma'mür degildir. Ancak gayri adalarin koyunlari ve ke^ileri otlayup aca'ib ü gara'ib siyah degirmen ta^i ve mavi tafllari ^ikar, aca'ib ma'adindir kim cemi'i diyara degirmen tajlari bundan gider." Evliya Qelebi Seyahatnamesi, 8/252.

67 "Ve yukaru Kanye kal'asi altindaki kayalardan degirmen tajlari ma'deni var. Göz göz sünger gibi bir ta^dir kim anin degirmen tajlari Dib Frengistan'a gider kim Akdeniz i^re Degirmenlik ceziresi taflindan latif seng-i hara degirmen tafllari olur." Evliya Qelebi Seyahatnamesi, 8/307.

verimliligi yüksekti. Kavânîn-i Osmânî ve Rabita-i Asitâne adli risaleye göre Istanbul'daki at degirmenleri günde bir müdd (513,12 kg.) bugday ögütür, bu bugdaydan 16 kile (410,496 kg.) normal un, bir kile (25,656 kg.) de simit unu çikardi. Geriye kalani kepek ve toz olurdu. Eger ögütülen Buça bugdayi olursa 18 (461,808 kg.) veya 19 (487,464 kg.) kile un çikardi.68 Bu hesap üzerinden gidildigi takdirde degirmenlerdeki verimlilik bugdayin kalitesine göre yüzde 85 ile yüzde 95 arasinda degiçmektedir. Tabiî bu durum her zaman geçerli degildi. 1613-1615 yillari arasinda Beykoz'da bulunan su degirmenlerine götürülen 61.199 kile (1.570.121,544 kg.) bugdaydan 53.962 kile (1.384.449,072 kg.) fodula un elde edilmiç, geriye kalan 7.237 kile (185.672,472 kg.) bugdayin 3.455 kilesi (88.641,48 kg.) kepek, 2.370 kilesi (60.804,72 kg.) toz, 1.412 kilesi de (36.226,272 kg.) degirmen hakki olarak ayrilmiçtir. Degirmen hakki çikartildiginda yüzde 88 dolaylarinda olan verimlilik orani degirmen hakki eklenince yüzde 90,5'lere dayanmaktadir. 1615 ile 1616 yillari arasindaki oranlarin da pek degiçmedigi görülür; degirmen hakki dâhil edilerek hesaplandiginda degirmenlerin verimlilik orani yüzde 87,3'e tekabül ederken degirmen hakki çikarildiginda yüzde 89,7 dolaylarinda bir verim söz konusudur.

1641 yilinda Makedonya Kesendire'den gelen 14.012 kile (359.491,872 kg.) bugday de-girmende ögütüldükten sonra 8.407 kile (215.689,992 kg.) has un elde edilmiç, geriye kalan 5.065 kile (129.947,64 kg.) ise kepek, zir-î girbal ve gubâriye, yani zayiat olarak kaydedilmiçtir. Verimliligin bu kadar düjük olmasi yaniltici olmamalidir. Zira burada elde edilen un has undur. Bugdayi ögüttükten sonra elde edilen unun niteligi ve bugdayin kalitesi verimliligi etkilemektedir. 1606 tarihinde degirmen hakki dâhil edildigi zaman Idincik'ten alinan bugdayin kayip orani yüzde 12,5; Avlonya'dan getirtilen bir kisim bugdayin kayip orani yüzde 34,5, bir kisminin ise yüzde 15,8 dolaylarindaydi. Burada çikan unun cinsi belirtilme-miçtir. Ögütülen bugdaydan has un veya fodula unu elde edilmesi verim oranini dogrudan etkilemektedir. ^nkü fodula una göre has un imalinde bugdaydan elde edilen un miktari oransal olarak dü^mektedir.69

1.3. Degirmenlerden Alinan Vergiler

Osmanli Devleti'nde toplumun geneli geçimini ziraî üretimden sagliyordu. Gelirler ve ihracat kalemleri tarima dayaliydi. Bu sebeple, tahillarin ögütüldügü degirmenlerin kayit altina alinarak vergilendirilmesi devletin öncelik verdigi konularin baçinda gelmekteydi. Bu açidan Osmanli padiçahlarinin hem merkez kanunnamelerinde hem de sancak kanunna-melerinde degirmenlerin hukukî statüsüyle ilgili bilgiler yer almiçtir. Bu kanunnamelerde devletin degirmenlerin inçasi, içletilmesi, un üretimi ve vergi mükellefiyetiyle alakali kararlar aldigi görülmektedir.

Osmanli tahrir defterlerinde degirmenler, içleyen degirmen taçi üzerinden kaydedilir ve vergi de buna göre alinirdi. Dolayisiyla degirmenin sayisal olarak çoklugundan ziyade degir-menlerde dönen taç sayisi önem kazaniyordu. Öte yandan, akarsularin yillik akiç grafigi de degirmenlerdeki dönen taç sayisini etkilemekteydi. Degirmene gelen suyun miktarina göre

68 "...günde bir müdd bugday ögüdür. On alti kile un bir kile simit çikar, mâ'adâsi kepek ve toz olur. Ve eger buça bugday olursa onsekiz ve ondokuz kile un çikar. Ve her degirmene on bârgîr lâzimdir. Ve bir degirmenci vesâ'ir ve iki elekçi lâzimdir." ïp^irli, "Kavanin-i Osmanî ve Rabita-i Asitane", 12.

_ 69 Bilgin, Osmanli Saray Mutfagi, 202-210.

degirmen taji sayisi degijiyordu. Taj sayisi ne kadar ^oksa ögütülen tahil miktari o oranda artiyordu. Akarsu vadilerine kurulan su degirmenleri bölgedeki su kaynaklarinin yillik akij rejimini de gösteriyordu. Buralarda yapilan degirmenler, aktif olarak ^alijtiklari zamani belirtmek i^in yilyürür, nim salyürür veya ü( ay yürür jeklinde tahrirlere kaydedilirdi. Osmanli Devleti'nde su, yel veya hayvan gücüyle ^alijan bütün degirmenlerden alinan vergiye resm-i asiyab denilirdi. Kimi bölgelerde hububat olarak alinan bu vergi nakit olarak da top-laniyordu. Bazi durumlarda tahrir defterlerine kaydedilmemij degirmenler oluyordu. Bunlar genellikle tahrirden sonra inja edilen degirmenlerdi. Böyle bir durumda yeni inja edilen degirmenlerden de kanunnamelerde belirtilen miktar üzerinden vergi alinirdi. Degirmen vergisi kimin adina hasil (gelir) olarak kaydedilmijse onun tarafindan toplanmaktaydi.70

Fatih Devri Kanunnamesi'nde degirmen vergisi, sipahilerin mutasarrif olduklari yerlerde degirmen ijletmecilerinden degijik miktarlarda aldiklari vergi olarak yazilmijtir. Fatih Kanunnamesi'nde degirmen vergisinin miktari jöyle zikredilmektedir:

"Anadolu vilayetinin sancaklarinda yil yürüyen degirmenlerden Bursa müddiyle bir müd bugday (320 kg.) ve bir müd arpa (320 kg.) kaydolunmujtur.71 Alti ay yürüyenden anin nisfi ve yel suyiyla yürür degirmen ka^ ay yürürse resm-i asiyab ayda bej ak^e alinmak kanundur! (...) Sair memalik-i Osmaniye'de kezalik resm-i asiyabda kanun bu mazmun üzeredir ki yil yürür degirmenlerden altmij ak^e, alti ay yürür ise otuz ak^e, ü^ ay yürür sel degirmeni ise onbej ak^e alina, ziyade alinmaya."72

Adi ge^en kanunnamede devlete ait toprak üzerinde, yani miri arazide bulunan degir-menlerin vergi miktarinin degijiklik gösterdigi görülmektedir. Öjür bedeli mahiyetinde alinan bu vergi sadece degirmenlere degil, diger ticari ijletmelere de uygulaniyordu. Buna göre resm-i asiyab, bütün yil ijleyen degirmenden 60, alti ay ijleyenden 30 ve ü^ ay ijleyenden 15 ak^e olarak alinirdi. Un degirmenleri dijinda ipek dolabindan ve zeytinyagi degirme-ninden 50 ak^e vergi alinirdi.73 Fatih Kanunnamesi'nde müstakil bir madde halinde dolap degirmeni, karaca degirmeni ve yel degirmenlerinden alinacak vergi miktari da belirtilmijtir. Ilgili maddeye göre, dolap degirmeninin her taji i^in yarisi arpa yarisi bugday olacak jekilde bir Edirne müddü tahil, karaca degirmeninin her taji i^in yarisi arpa yarisi bugday olacak jekilde yillik bir Edirne müddü, alti ay ^alijmasi halinde yarim müdd, daha az ^alijirsa bu hesap üzerine vergi alinmasi kararlajtirilmijti. Ayrica yel degirmenlerinden de yarisi arpa yarisi bugday olacak jekilde yillik bir Edirne müddü tahil alinmasi kanunlajtirilmijti.74

Merkez ve eyalet kanunnamelerinde degirmenlerle ilgili hükümlerde devletin degirmen-lerdeki vergi oranlarini büyük bir titizlikle belirledigi anlajilmaktadir. Degirmen vergisi umumi kanunnamede nasil yazildiysa öyle alinir, eger yazilmadiysa o eyaletin kanunlarina göre tahsilat yapilirdi.75 Genel kanunnamelerde degirmen vergisinin aylik 5 ak^e olarak

70 Yigit, "XIV-XVI. Yüzyillarda Mente^e Livasinda Degirmenler", 105-106.

71 Kanunname-i Ali Osman, haz. Mehmed Arif (Istanbul, 1330), 31.

72 Ahmet Akgündüz, Osmanli Hukukuna Girif ve Fatih Devri Osmanli Kanunnameleri I. Kitap (Istanbul: Fey Vakfi Yayinlari, 1990), 189.

73 Akgündüz, Osmanli Hukukuna Girif, 189-190, 353.

74 Ömer Lütfi Barkan, XV-XVI. Asirlarda Osmanli Imparatorlugu'nda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esaslari: Kanunlar I (Istanbul: Istanbul Üniversitesi Yayinlari, 1943), 391.

75 Akgündüz, Yavuz Sultan Selim Devri Kanunnameleri , 104.

alinmasi hükme baglanmiçti. Ancak istisnaî durumlar da söz konusuydu. Zira su, sel, gemi/ sal, yel, at ve el degirmenlerinden alinan vergi miktari farkliliklar gösteriyordu.76 Bazi sancaklarda halkin tahil yönünden sikinti çekmesini önlemek için bu vergi tahil yerine nakit olarak alinirdi.77 Osmanli Devleti'nde degirmen vergisinin miktari bölgeler arasinda degiçirdi. Ayrica farkli zamanlarda çikan kanunnamelerde de degijiklik söz konusuydu. Anadolu eyaletlerinden alinan miktar ile Rumeli eyaletlerinden alinan miktar ayni degildi. II. Bayezid döneminde hazirlanan Tirhala Livasi Kanunnamesi'ne göre bütün yil içleyen un degirmeninden 30 akçe, alti ay içleyenden 15 akçe degirmen vergisi talep edilmekteydi.78 1528 tarihli Aydin Eyalet Kanunnamesi'nde yil boyu içleyen su degirmenlerden 60 akçe, yel degirmenlerinden 24 akçe vergi alinirdi. Bagdat Eyaleti'ne bagli Dekuk'tan 20 akçe, Kerkük Sancagi'ndan 40 akçe degirmen vergisi alinirdi. Imparatorlugun Suriye sancaklarinda degirmen vergisi genellikle bütün yil çaliçirsa 60 akçe, alti ay çaliçirsa 30 akçeydi.79 1520 tarihli Agriboz Sancagi Kanunnamesi'ne göre hiristiyan Rumlarin degirmenlerinden yillik 80 akçe, hiristiyan Arnavutlarin kiç degirmenlerinden yillik 30 akçe vergi alinmasi kararlaçtirilmiç-ti.80 1716 yilindaki Mora Kanunnamesi'ne göre ise yil boyu çaliçan un degirmenlerinden 120 akçe, alti ay çaliçanlardan 60 akçe, rç ay çaliçanlardan 30 akçe vergi alinirdi.81 Bu durumda Osmanlilarin degirmenlerden aldigi verginin miktarinin bölgeden bölgeye degijiklik göster-digi açiktir.

Bütün organizasyona ragmen at, su ve yel degirmenlerinin kapasitesi imparatorlugun un ihtiyacini karçilamakta her zaman için yeterli olmuyordu. XVIII. yüzyilin ikinci yarisinda yazilan hükümlerde Istanbul'daki degirmencilerin içlerini birakarak çehirden izinsiz ayril-diklari ve bu durumun ciddi un sikintisina neden oldugu belirtilmiçtir. Ayni hükümlerde bununla ilgili önlemler alinarak degirmen iççilerinin kontrol altinda tutulmasi istenmiçtir.82 XIX. yüzyilin ortalarina kadar rüzgär, su ve çogunlukla at gücüyle çaliçan degirmenler tercih

76 1562 tarihli Budin, Novigrad, Seçan, Filek ve Hatvan sancaklari kanunnamesinde Tuna nehri üzerindeki gemi/sal degirmenlerinden yil boyu çali^irsa 50 akçe, alti ay çali^irsa 25 akçe alinirdi. 1548 tarihli izvornik (Svornik) Sancagi ve Srebrinice-sas Madenleri Kanunnamesi'nde bütün yil çali^an degirmenlerden 30 akçe, kebe degirmenlerinden 15 akçe; 1545 tarihli Pojega Sancagi Kanunnamesi'nde Tuna, Sava, Vaka ve Drava nehirleri üzerindeki gemi/sal degirmenlerinden yillik 50 akçe, su ve sel degirmenlerinden 32 akçe vergi alinmasi kanundur. 1565 tarihli Bosna Sancagi Kanunnamesi'ne göre yil yürüyen degirmenlerden 30 akçe vergi alinirdi. Ayni kanunnamede Bosna'da bulunan gemi/sal degirmenlerinden alinacak vergi miktari da belirtilmi^tir. Buna göre nehir suyu üzerinde olan degirmenlerden yillik 50 akçe vergi alinmasi hükmü yer alirdi. Akgündüz, Kanuni Sultan Süleyman Devri Kanunnameleri (Eyalet Kanunnameleri 2), 215, 216, 281, 299, 332, 460, 461. Yavuz Sultan Selim devri kanunnamelerinde yel degirmenlerinden 24 akçe vergi alinirdi. Akgündüz, Yavuz Sultan Selim Devri Kanunnameleri, 104. Edirne Sancagi'na bagli bir kaza olan inöz, yel degirmenlerinin yogun bulundugu bölgelerdendir. Kanuni Sultan Süleyman devrinde çikarilan inöz Kazasi Kanunnamesi'nde yel degirmenlerinin her birinden alti^ar akçelik verginin yani sira yillik elli birer akçe vergi alinmasi kararla^tirilmi^tir Kanuni devrinde Rumeli Eyaleti'ne bagli bulunan Kefe Sancagi Kanunnamesi'ne göre çehirde olan at ve yel degirmenlerinden ^ ayda ^er akçe vergi alinirdi. Eger degirmenler i^lemezse vergi alinmazdi. Akgündüz, Kanuni Sultan Süleyman Devri Kanunnameleri (Eyalet Kanunnameleri 2), 545, 575. III. Murad devrinde Bagdat Eyaleti'nin yeniden tahriri yapilmiç ve Hicrî 985 (1577/15789) tarihli eyalet kanunnamesinde el degirmenlerinden 8 mangir vergi alinmasi kanun kabul edilmi^tir. Akgündüz, III. Murad Devri Kanunnameleri VIII. Kitap, 180.

77 Akgündüz, II. Bayezid Devri Kanunnameleri, 55, 56.

78 Barkan, XV-XVI. Asirlarda Osmanli Imparatorlugunda Zirâî Ekonominin Hukukî ve Malî Esaslari: Kanunlar I, 290.

79 Arikan - Martal, "izmir'de ilk Buharli Un Fabrikasi", 7.

80 "Rum kâfirleri degirmenlerinden her degirmenden yilda seksen akçe verürler ve Arnavud kâfirleri ki£ degirmenlerinden her degirmenden yilda otuzar akçe resm alinur. Ve kebe degirmeninden yilda on beç akçe resm verürler." Akgündüz, Kanuni Sultan Süleyman Devri Kanunnameleri (Eyalet Kanunnameleri 2), 390,

81 Barkan, XV-XVI. Asirlarda Osmanli Imparatorlugunda Zirâî Ekonominin Hukukî ve Malî Esaslari: Kanunlar I, 329.

_ 82 Bozdemir, Osmanli'dan Cumhuriyete Endüstriyel Mirasimiz, 168.

edilirken, yüzyilin ikinci yarisinda klasik degirmenler yerlerini buharla ve elektrikle (^alijan yeni degirmenlere birakmaya bajlamijtir.83

2. Buhar Degirmenlerinin Ortaya Qiki^i ve Geli^imi

Osmanli Devleti'nde, XIX. yüzyilla birlikte geleneksel yontemlerle ogütülen tahillarin tüketim maddesi haline getirilme süreci degijmij ve yüksek oranda üretim yapan buhar degirmenleri ije kojulmaya bajlanmijtir. Oncelikle tahillarin ogütülmesini tejvik etmek ve un üretimini artirarak dij piyasalara bagimliligi azaltmak i^in mütejebbislere imtiyaz usulüyle buhar degirmenleri kurma hakki verilmijtir. Artan nüfus ve klasik yontemlerle ogütülen tahillardan elde edilen unun kalitesinin ithal edilen unlarla mukayese edilemeyecek kadar düjük olmasi Osmanli ülkesinde, ozellikle nüfus yogunlugunun fazla oldugu bolgelerde buhar degirmenlerinin kurulmasi i^in uygun bir zemin olujturmujtu. Bu amadla, impara-torluk dahilinde ilk buhar degirmeni, 1842 yilinda Istanbul'da ordunun un ihtiyaci i^in inja edilmijti. Ingiliz mühendis William Fairbairn tarafindan ^izimi yapilan bu ü^ katli degir-mende buhar motoruyla hareket eden ü^ ^ift degirmen taji vardi.84

Buhar degirmenlerinin inja edilmesinde ^ogalan nüfusun yani sira askeri ihtiya^lar da etkili olmujtur. Nitekim Kirim Savaji'nda (1853-1856) Ingiliz ve Fransizlar, askerlerinin un ihtiyacini karjilamak i^in gemiler üzerinde ^alijan buhar degirmenleri yapmijlardi. Ingiliz komutanliginin Londra'ya gonderdigi raporlarda bu degirmenlerden elde edilen taze un sayesinde askerlerin savajma azim ve kabiliyeti yükselmijti.85 Savajin uzamasi üzerine un ihtiyaci artinca buradaki degirmenler yetersiz kalmaya bajladi ve Istanbul'da da Kirim'da savajan askerler i^in yeni buhar degirmenlerinin inja edilmesi gündeme geldi. Bunun i^in Osmanli tebaasindan Berber Kalos, Ortakoy'de ijlettigi firinin yanina bej tajli bir degirmen yapmayi tasarladi. Ancak bu tür makineli degirmenlerin ^evreye verdigi rahatsizliktan dolayi bolge halkinin degirmen yapimina tepki gostermesi üzerine bu plan faaliyete ge^emedi.86 Her ne kadar Kalos'un degirmen plani ijlevsiz kalsa da Istanbul'da Bay Augier'e ait buhar degir-meninden üretilen unlarla yapilan ekmekler, Kirim'da savajan askerler i^in gonderiliyordu.87

Bundan sonraki süre^te yerli-yabanci bir^ok mütejebbis, buhar degirmeni, bajka bir ifadeyle un fabrikasi kurmak i^in ilgili nezaretlere bajvuruda bulunmujtur.88 Buhar

83 XIX. yüzyilin ortasinda ístanbul'daki un sikintisi bazi mütejebbislerin de dikkatini ^ekmijtir. Bu sikintinin giderilmesi i^in buhar degirmenleri inja edilmesi teklif edilmijtir. Nitekim Mosyo Lui adindaki bir mütejebbis 20 Agustos 1850 tarihinde sadarete sundugu bir arzuhalde Sakiz ve Qejme limanlarinda batmij olan toplari ^ikarmak i^in gorevlendirildigini, toplarin ^ikarilmasinda olumlu bir netice alamasa da malzeme ve diger harcamalarla birlikte 1.880.000 kurujluk bir masrafa girdigini belirtmijtir. Ancak toplar ^ikarilmij olsa bile 800.000 kurujluk bir degeri olacagi i^in ^ok^a zarar edecegini dile getirmijtir. Mütejebbis bu zararini kapatmak i^in magazasinda buharla ijleyen bir bugday ogütme makinesinin bulundugunu bildirmij ve bunu ijletebilmek i^in ruhsat talep etmijtir. Mütejebbis Bogazi^i, Fener veya Eyüp taraflarinda bir yerde 10 tajli bir buhar degirmeni ijletmek istemektedir. Buhar degirmenlerinin Osmanli Devleti'nde yeni yayginlajmaya bajlandigi bir tarihte Mosyo Lui boyle bir degirmenin sürekli un ithal eden Istanbul i^in faydali olacagini ve kentteki ekmek sikintisina bir nebze ^are olacagini belirtmijtir. Ne yazik ki bu talebin nasil sonu^landigina dair herhangi bir belgeye rastlanmamijtir. BOA, Hariciye Nezareti Tercüme Odasi Evraki (HR.TO), 412/60, 20 Agustos 1850.

84 William Fairbairn, Treatise on Mills and Millwork: on Machinery of Transmission and the Construction and Arrangement of Mills, Part II (London: Longmans, Green and Co, 1874), 117-123.

85 Fairbairn, Treatise on Mills and Millwork, 137, 138.

86 BOA, Hariciye Nezareti Siyasi (HR.SYS), 1354/22, 25 Ekim 1855.

87 Selahaddin Bey, Türkiye 1867 Evrensel Sergisi, haz. Hakan Arca (Istanbul: Istanbul Fuar Merkezi Yayinlari, 2008), 76.

88 Osmanli tebaasindan bir tüccarin Koprübaji (Balat) iskelesinde inja etmek istedigi buhar degirmeni i^in ruhsat ijlemleri

degirmeni kurma hakki alan kiçiler her ne kadar Osmanli vatandaçi olsa da borç ve hisse senetlerinin önemli kismi yabanci sermayedar ve gayrimüslim Osmanli tebaasinin kontro-lündeydi. Un sanayiine yatirim yapacak sermayedar bulmanin zorlugu, tesislerin kurulmasi için gerekli olan makineler ithal edilirken ihtiyaç duyulan bilgi ve donanim yetersizligi ve yetiçmiç iç gücünün olmamasi buhar degirmenlerinin yabanci yatirimcilarin kontrolün-de kurulmasina neden olmuçtur. Nitekim, 1850 yilinda Fransiz ve Ingiliz sermayedarlar, Izmir'de imtiyaz usulüyle günlük 35 ton bugday ögütme kapasitesine sahip 12 taçli bir buhar degirmeni inça etmiçlerdi.89 Sonraki yillarda da yabanci müte^ebbislerin Bati Anadolu'da çok sayida buhar degirmeni tesis ettikleri görülmektedir.90 Imparatorlugun büyük vilayetlerinde biri olan Aydin'da geleneksel degirmenler un ihtiyacini karçilamayinca Mösyö Petraki isimli bir giriçimci bölgede buhar degirmeni kurmak için çaliçmalar baçlatti.91 Osmanli toprak-larinda faaliyet gösteren bir diger giriçimci olan Isviçreli Krug da i86o'li yillarin baçinda Amasya'da bir buhar degirmeni açmiç ve bölgede yetiçen bugdaylari ögütmeye baçlamiçti. Mezkûr degirmenin yörede faaliyet göstermesi tarimsal üretimi etkiledigi gibi un tüketim aliçkanliklarini da dönü^türmeye baçlamiçti.92

Osmanli Devleti'nde ilk endüstriyel un degirmenleri tariminin modernizasyonuna ciddi anlamda katki sunamadi. Bununla birlikte bu öncü sanayi tesisleri büyük kentlerde ve kirsal kesimde gida ticareti ve sahip olduklari mimarî anlayiçla inçaat tekniklerinin modernizas-yonunda itici güç oldu (Bk. Ek 5). Buhar degirmenleri genellikle çimento, tugla veya dökme demir gibi yeni inçaat teknikleri ve malzemelerle kentsel mimarlar tarafindan tasarlandi. Bu türün en iyi örneklerinden bir tanesi 1857 yilinda Selanik'in sermayedar ailelerinden olan Allatinilerin yaptigi degirmendi. Büyük çapli bir içletme olarak inça edilen bu degirmen, kentte çikan yanginlardan zarar görünce, 1900 yilinda Italyan mimar Vitaliano Poselli tarafindan modern inçaat teknikleri kullanilarak yeniden yapildi.93

XIX. yüzyilin ikinci yarisindan itibaren buhar degirmenleri sadece liman kentlerinde degil imparatorlugun birçok bölgesinde artan siklikla ortaya çiktilar. Ancak Avrupa ve özellikle ucuz maliyetli Amerikan unlarinin piyasada rakipsiz olmasi, az geliçmiçligin

ve alinacak verginin miktari için bk. Ba^kanlik Osmanli Ar^ivi (BOA), Sadaret Amedi Kalemi Evraki (A. AMDA9 Zilhicce 1274 (10 Agustos 1850); istilyato oglu Yorgi'ye Balat yakinlarinda buhar degirmeni in^a etmesiyle alakali verilen izin için bk. BOA, Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Deva'ir Evraki (A.MKT.NZD), 206/68, 29 Rebiülahir 1273 (27 Aralik 1856); Ohri'nin Kavala Kazasi halkindan olan Solman'a Kavala'da buhar degirmeni in^a etmesi için verilen izne dair bk. BOA, A.MKT.NZD, 421/68, 29 Zilkade 1278 (28 Mayis 1862); Meriç Nehri üzerindeki su degirmen bentlerinin yikilmasi sebebiyle ahalinin sikintidan kurtarilmasi için buhar degirmeni in^a edilmesi talep edilmektedir. BOA, Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evraki (A.MKT.UM), 322/48, 9 Muharrem 1275 (19 Agustos 1858); Bûyûkçekmece'nin Kalikratya karyesi ahalisinden Aleko'yla karde^i istavri Efendilerin in^a edecekleri un degirmeni için ingiltere'ye sipariç edecekleri buharli motordan gümrük vergisi alinmamasi talebi hakkinda bk. BOA, Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT), 2884/95, 8 Receb 1327 (26 Temmuz 1909); Osmanli tebaasindan ve Ortodoks cemaatinden Mihail veledi Toman'in Draç'ta buharla çali^an bir un degirmeni in^a ve i^letmesine dair bk. BOA, DH.MKT, 843/19, 3 Safer 1322 (19 Nisan 1904); Tüccar Alyon tarafindan Selanik'te in^a olunacak vapur degirmeninin in^asina ruhsat verilmesine dair bk. BOA, Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evraki (HR.MKT), 190/97, 6 Çevval 1273 (30 Mayis 1857).

89 Bi-Avnihi Te'Âlà Medîne-i Izmir'de Kumpanya Vechile înçàsina Ruhsat-i Seniyye Erzân Buyrulmuç Olan Vapur Degirmeninin Tafsîl-i Keyfiyetini Mübeyyin Làyiha Fî 15 C sene 1265 (Ankara: Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, 2713), 2-3.

90 Orhan Kurmuç, Emperyalizmin Türkiye'ye Giriçi (istanbul: Yordam Kitap, 2007), 191, 192.

91 BOA, Meclis-i Vâlâ Evraki (MVL), 684/52, 3 Rebiülahir 1281 (5 Eylül 1864).

92 Vital Cuinet, La Turquie d'Asie, Géographie Administrative: Statistique, Descriptive et Raisonnée de Chaque Province de l'Asie-Mineur (Paris: Ernest Leroux, 1892), 1/749, 750.

_ 93 Nurdan ipek, Selanik ve îstanbul'da Yahudi Bankerler (istanbul: Yeditepe Yayinlari, 2011), 82.

getirdigi birtakim teknik sorunlar, bugday üretiminin yetersiz kalmasi ve jirketlejmede bajarisizlik gibi nedenler bir^ok tesisin ijlevsiz kalmasina yol a^ti. Nitekim 1850 yili gibi buhar degirmenlerinin yeni yeni ortaya ^iktigi bir tarihte bugday ticaretiyle ugrajan tüccarlar Osmanli padijahina sunduklari raporlarda buhar degirmenciligi endüstrisinin gelijmesi i^in ülkedeki tarimin kaliteli bugday üretimine dönük tejvik edilmesi, ulajim ve nakliye aginin modernlejtirilmesi ve limanlarda zahire ambarlarinin inja edilmesini gerektigini vurguluyorlardi.94

Buhar degirmenlerinin yayginlik göstermesi üzerine bir takim yasal düzenlemeler de zorunlu hale gelmijti. Nitekim buhar degirmenlerinin sahip olduklari teknolojik aksam bir takim ^evre ve güvenlik sorunlari dogurmujtu. Bu durum halkin jikayetlerine sebebiyet verince degirmenlerin ^evreye zarar vermeyecek jekilde ijletilmesi i^in nizamnameler yayin-lanmaya bajlandi. Aslinda bu nizamnamelerdeki düzenlemeler sadece buhar degirmenlerini kapsamiyordu, buhar gücüyle ^alijan bütün tesisler i^in de ge^erliydi. Konuyla ilgili ilk olarak 1861 yilinda Meclis-i Meabir'de buhar gücüyle ^alijan tesislerin kontrol altina alinmasi i^in 17 maddelik bir nizamname hazirlandi.95 Ancak buharli tesislerin ortaya ^ikardigi tehlike-lerin boyutu arttik^a mezkür nizamnamenin yetersiz oldugu anlajildi ve 7 Haziran 1862 tarihinde Sabit VapurMakinelerine Mahsus Nizamname isimli yeni bir düzenleme yapildi.96 Bundan sonraki süre^te inja edilen buhar degirmenleri mezkür nizamnamede belirtilen kurallara göre faaliyet göstermeye bajladi. Hükümetin bu kurallari uygulamak hususunda dikkatli davrandigi görülmektedir. Nitekim degirmen ijletmecisi olan §akir Bey, Galata'da Alaca Mescid Sokagi'ndaki degirmenine buhar makinesi taktirmak istemij, fakat degirmenin bulundugu alan ilgili nizamnameye göre yasakli sinirlar dahilinde oldugu i^in bu bajvuru kabul edilmemijtir.97

Osmanli sanayilejme ^abalari i^erisinde önemli bir yerde bulunan buhar degirmenlerine olan ihtiya^ arttik^a devleti yönetenler de gerekli yasal düzenlemeleri ihtiya^lar dogrultusun-da güncellemekten ka^inmiyordu. Nitekim 1886 yilinda Memalik-i §ahane'de Fabrikalar Tesisine Dair Nizamname,98 1906 yilinda Fabrikalar Nizamnamesi99 ve 1913 yilinda da Mahallerde Kullanilan Müvellid-i Buharlarla, Buhar Hazneleri ve Motorlar Hakkinda Nizamname Layihasi düzenlenecekti.100 Bu nizamnameler incelendiginde buhar degirmenlerinin injasi ve ijletilmesi üzerine önemli hükümlerin yer aldigi anlajilmaktadir. Devleti idare edenler bir yandan halkin un talebini karjilamak i^in bu tesislerin yapilmasina olanak

94 BOA, HR.TO, 411/64, 26 Mayis 1850.

95 BOA, Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evraki (A.MKT.MHM), 206/13, 4 Receb 1277 (16 Ocak 1861).

96 Düstur, Cüz-i Sani (Istanbul: Matbaa-i Ämire, 1279), 441-445.

97 BOA, Yildiz Sadaret Resmi Maruzat Evraki (Y.A.RES), 9/68, 28 Safer 1298 (30 Ocak 1881). Mezkür nizamnameye göre buhar degirmenlerinin yasakli oldugu bölgeler; "Onbirinci madde - Anadolu fenerinden bida' ile sahilen Anadolu Hisarina ve andan Göksu derelerinin nihayetinden ve Qamlicalar ve Kurbagalidere veralarindan mürür ile Fenerbah^esi burnuna kadar ve Rumili canibinde dahi Rumili fenerinden bajlayip yine sahilen Büyükdere'ye ve andan Beyoglu'na giden cadde ile Kagidhane ve Alibey köyleri ve Rami ^iftligi ve Yedikule veralarindan ge^erek Ayastefanos karyesine degin hatt-i münkesirlerin dahilinde vaki' mevaki'de ve diger canibden dahi bu dairelerin sevahilinde yapilmamak üzre ijbu hudüdun haricinde olarak vapur makinesi vaz'iyla fabrika inja etmek isteyenlere jerait-i mu'ayyenesine tatbikan ruhsat verilecekdir." BOA, Sadaret Divan Mukavelenameler (A.DVN.MKL), 75/18, 2 Cemazeyilahir 1278 (5 Aralik 1861).

98 BOA, HR.TO, 478/24, 28 Aralik 1886.

99 BOA, A.DVN.MKL, 75/18, 2 Cemazeyilahir 1278 (5 Aralik 1861); BOA, HR.TO, 478/24; BOA, Ticaret Nafia, Ziraat, Orman, Meadin Nezaretlerine aid Defterler (T.d), nr. 88.

100 BOA, Irade Dosya Usulü (I.DUlT), 19/3, 23 Receb 1331 (28 Haziran 1913).

saglarken diger taraftan da bu tesislerin gündelik yajam üzerinde olumsuz etki birakmasini önlemeye ^alijmijtir.101

Geleneksel degirmenlerin, artan kentli nüfusun un ihtiyacini karjilayamadigi ajikardi. Bundan kaynakli olarak buhar degirmenleri iyi bir alternatif olarak durmaktaydi. Ancak yeni teknolojiyi inja etmenin önünde bir takim yapisal engeller vardi. Bunlardan biri olan vergiler buhar degirmeni sahiplerini ciddi anlamda zorluyordu. Zira buhar degirmeni sahipleri, de-girmenlerde ögütmek i^in ithal ettikleri bugdaylar i^in yüzde 8 gümrük vergisi, ürettikleri unlari satmak ihra^ etmek i^in de yine yüzde 8 oraninda vergi öderlerdi. Bu durum degirmen sahiplerinin en ^ok jikayet ettigi konulardan birisiydi. Bir yandan ithal edilen unlarla rekabet etmeye (^alijan bu degirmenler diger taraftan devletin agir vergi yaptirimlarina maruz kal-mijlardi. Ancak devlet yöneticileri ülkedeki un piyasasinin, sermayeleri büyük oranda yaban-cilarin tekelinde olan buhar degirmenlerinin eline ge^mesinden endije duyuyorlardi.102

Osmanli Devleti'nde buharli degirmen ijletmeciliginin karji karjiya kaldigi ^ikmazlar-dan bir tanesi de lojistik sorunlardi. Zira degirmenlerde ögütülmek üzere kullanilan bugday büyük oranda ithal ediliyordu.103 Qünkü buhar degirmenleri yüksek üretim potansiyeline sahip tesisler olmasina karjilik Osmanli topraklarinda bu talebi karjilayacak bir tarim politikasi mevcut degildi. Nitekim Selanik'teki Allatini ailesine ait buhar degirmeninde kullanilan bugdaylar, bir tarim deposu olan Makedonya'dan degil de bajka ülkelerden ithal edilirdi.104 Bu durumun ortaya ^ikmasinda Osmanli topraklarinda o zamana kadar üretilen bugdaylarin buhar degirmenlerinde ögütülmek i^in uygun jartlara sahip olmamalari önemli bir etkendi. Zaten degirmenlerde ögütülecek bugday Osmanli topraklarinda üretilse bile bunu degirmenlerin bulundugu alanlara tajiyacak ulajim olanaklari da gelijmemijti. Mesela Rusya'dan ithal edilen bugdaylar Anadolu'da üretilen bugdaylardan hem daha az maliyetliy-di hem de daha duruydu.105 Degirmenlerin ijletilmesi i^in sadece bugdayin temin edilmesi meselesini ^özmek yeterli degildi. Bajka bir lojistik sorun da degirmenlere enerji saglayacak kömürün bulunmasi meselesiydi.106 Degirmenlerin ijletilmesi i^in yeterli miktarda kömür bulunamadigi i^in ^ok sayida buhar degirmenin atil kaldigi anlajilmaktadir.107

Osmanli Devleti'nin buhar degirmenlerine yönelik uyguladigi vergi politikasi ülkedeki degirmencilik endüstrinin gelijmesini olumsuz etkilemijti. Nitekim buhar degirmeni ij-letmecileri, ithal edilen bugday i^in %8, ürettikleri unu ihra^ ettiklerinde de %8 bacdariye vergisiyle ödemekle yükümlüydüler. Bu durum ithal unlar karjisinda buhar degirmenlerinin rekabet jansini azaltiyordu. Bu verginin degirmencilik endüstrisine verdigi zararlar degirmen ijletmecileri tarafindan siklikla dile getirilmijti.108 Fransiz tüccar Mösyö Darile Jon Valaniti Selanik'te ijlettigi degirmeni i^in hükümetin talep ettigi yüksek orandaki bacdariye vergisine

101 Salih Ba^kutlu, Osmanli Devleti'nde Degirmencilik Endüstrisi ve Buhar Degirmenleri (Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021), 185-200.

102 BOA, HR.TO, 203/75, 14 Mayis 1870.

103 "Memälik-i Mahrúse-i §ähäne'de Degirmencilik", Dersaadet Ticaret Odasi Gazetesi 588 (4 Nisan 1896), 1-2.

104 BOA, Babiäli Evrak Odasi Evraki (BEO), 4343/325672, 27 Rebiülahir 1333 (4 Mart 1915).

105 "Dersaadet'te Degirmencilik", Dersaadet Ticaret Odasi Gazetesi 552 (28 Temmuz 1895), 2.

106 Geni^ bilgi i^in bk. Alaaaddin Tok, From Wood to Coal: The Energy Economy in Ottoman Anatolia and the Balkans (17501914) (Istanbul: Bogazi^i Üniversitesi, Atatürk ilkeleri ve inkilap Tarihi Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017).

107 Necati Qavdar, "Birinci Dünya Harbi Sonunda istanbul'da Kömür Kitligi ve Buna Bagli Sikintilara Qözüm Arayi^lari", Atatürk Araftirma Merkezi Dergisi 30/89 (Temmuz 2014), 101-102, 111.

_ 108 BOA, irade Meclis-i Välä (i.MVL), 532/23893, 14 Muharrem 1282 (9 Haziran 1865).

itiraz etmij, bu verginin kaldirilmasi i^in talepte bulunmujtu. Ancak yetkililer devlet haznesi i^in onemli bir gelir kaynagi olan bu vergiden vazge^ilmesinin mumkun olmadigini belirt-mijlerdir.109 Devletin bu tutumu takinmasinda un sektorunun yabancilarin ijlettigi degir-menlerin kontrolune ge^mesini istememesi etkili olmujtur. Zira yabancilarin tekeline ge^mij bir un sektorunde fiyat yukselmelerinin ka^inilmaz olacagi endijesi vardi. Buhar degirmeni ijletmecilerinin taleplerine ragmen undan alinan vergi kaldirilmamij, sadece ihra^ edilen unlardan alinmamasi kabul edilmijtir.110

Osmanli sanayi istatistikleri incelendigi zaman ulkedeki degirmencilik endustrisinin yerelligi ajamadigi gorulmektedir. 1913 ve 1915 sanayi sayimlarinda Osmanli Devleti'nin farkli jehirlerinde 10 ton ve uzeri bugday ogutebilen buhar, benzin, elektrik veya gazla ^alijan 33 degirmen kaydedilmijtir. Bu degirmenlerin buyuk kismi Istanbul ve Izmir kentlerinde bu-lunuyordu. Degirmenlerden biri Harbiye Nezareti'ne, biri Evkaf Nezareti'ne, geriye kalanlar ise ozel tejebbuse aitti. Ekseriyetle un uretimi i^in kullanilan bu degirmenlerin bazilarinda zeytinyagi ve makarna uretimi de yapiliyordu. Son soz olarak; bu degirmenlerin ijletilmesi esnasinda yakit ve bugday temininde yajanan gu^lukler aslinda ulkedeki degirmencilik endustrisinin ustesinden gelemedigi kronik sorunlar olarak kalmijtir.111

soNug

Insanlar yaklajik on bin yil once bugday uretmeye bajlamijtir. Bununla baglantili olarak uretilen tahillarin ogutulmesi iji onem kazanmijtir. Arkeolojik kalintilar degirmencilik faaliyetlerinin uzun ve koklu bir tarihi ge^mije dayandigini gostermektedir. Yerlejik duzene ge^en insan, urettigi tahili un haline getirmek i^in tarih boyunca ^ejitli yontemler kullanmijtir. XIX. yuzyila kadar un degirmenlerinin ^ejitli degijimlere ugradigi ve ogutme ijleminin nesilden nesle devam ettigi bir ger^ektir. Misir, Helen, Roma ve dunyanin diger kisminda birbirini izleyen yuzyillar boyunca hayvanlarin (at, deve, ejek, okuz) ve insanlarin kas gu^lerinin kullanildigi degirmenler insanlarin temel besini olan ekmegin hammaddesini uretmek i^in ^alijtilar. Ayni jey Orta Qag i^in de ge^erlidir. Su ve ruzgar enerjisinin mekanik aletlerle birlejtirilmesinden dogan ogutme teknikleri o zamandan beri tahillari ijledi.

XVIII. yuzyilin sonlarina gelinceye kadar ogutme surecinde ^ok az ilerleme kaydedildi. Orta Qag dunyasindaki ogutme ilkeleri bu yuzyila kadar neredeyse degijmeden kaldi. Ancak, XIX. yuzyilla birlikte un degirmenleri buyuk degijimler ge^irdi. Buhar gucunun ortaya ^ikiji, onceki uretim doneminde akla gelmeyen imalat taniminin degirmencilik faaliyet- 3 lerine olumlu yonde etkisiyle sonu^landi. Degirmenlerin artik suyun akijina veya ruzgarin " esijine bagimli olmamalari ve diger yeniliklerle birlikte teknolojik bir donujum yajandi. | Nitekim Osmanli Devleti de bu donujumden nasibini aldi. Artik geleneksel degirmenler z

z

109 "Fransa devlet-i fahimesi tebeasindan Mosyo Darile Jon Valaniti nam bazergamn Selanikde yapdirmij oldugu vapur degirmaninda imal olunan dakikden bacdariye namiyla taleb olunmakda olan Rusumatin terk ve afvi istidasina dair vermij ^ oldugu muzekkiresi ol babda Maliye Nezaret-i celilesiyle muhabereyi jamil tezkire-i samiye ile beraber Meclis-i Vala'ya g havale buyrulmuj olmagla lede'l-mutalaa muzekkire-i merkumenin hulasa-i meali zikr olunan degirmanda tahn etdirilen ~ dakikin beher yukunden doksanar para istenilmekde oldugundan ve haricden getirilip resm-i gumrugu tediye olunmuj £ olan hintadan hasil olan dakik i^in tekrar resm taleb olunmasi mukerrer iduginden resm-i mezkurun afvi istidasindan ibaret olup..." BOA, HR.SYS, 1922/15, 15 Kasim 1859;

110 Bajkutlu, Osmanli Devleti'nde Degirmencilik Endustrisi ve Buhar Degirmenleri, 184-185.

111 Ticaret ve Ziraat Nezareti 1329-1331 Seneleri Sanayi Istatistiki (Istanbul: Matbaa-i Amire, 1333/1917), 34-42. _

yerine modern teknoloji ve ijletme metotlarina sahip degirmenler kullanilmaya bajlandi. Bu iki üretim modeli arasindaki rekabetin, imparatorluk yikilincaya dek sürdügü gozlem-lenmijtir. Zira geleneksel degirmenler piyasadan kolayca ^ekilme niyetinde degillerdi. Ote yandan, büyük oranda kirsal nüfus barindiran bir cografya da buhar degirmenlerinin ^ok fazla yayginlik gostermesi ve yerel ihtiya^lari gidermesi henüz soz konusu degildi.

Sanayi Devrimi'nin bir sonucu olarak ortaya ^ikan buhar degirmenlerinin, Osmanli Devleti'nde degirmencilik endüstrisini donüjtürmeye bajlamasi neticesinde, devletin geleneksel degirmenci esnafini koruyarak un piyasasinin buhar degirmenlerinin tekeline girmesine engel olmaya ^alijtigi gozlemlenmijtir. Devletin bu müdahalesi ve diger teknik imkansizliklar/sorunlar nedeniyle geleneksel yontemlerle üretim yapan su, yel ve at degir-menleri varliklarini imparatorluk yikilincaya kadar sürdürmüjlerdir. Büyük kentlerde buhar degirmenlerinin ürettigi unlar tüketiciler tarafindan ragbet gorürken, kirsal kesimde geleneksel degirmenler piyasayi domine ediyordu.

Buhar degirmenleri piyasada tutunmak i^in sadece devlet ve devlet diji aktorlerle mücadele etmiyordu. Belki onlari en ^ok ugrajtiran mesele tüketici alijkanliklarini degij-tirmeye ^alijmakti. Zira tesisi inja edip, onun lojistik sorunlarini ^ozmek tek bajina yeterli degildi. Ayrica üretilen unlarin satilacagi bir pazar da bulmak/olujturmak gerekiyordu. Ancak Osmanli Devleti'nde ulusal bir un pazarindan soz etmek mümkün degildi. Bundan kaynakli olarak Osmanli cografyasinda hi^bir zaman Bati'daki gibi gü^lü bir degirmencilik endüstrisi olujmadi.

Ara^tirma & Yayin Etigi: Bu makale, en az iki kor hakem tarafindan incelenmi^ ve iThenticate taramasiyla intihal ve benzerlik raporu olu^turulmu^tur. Makale, ara^tirma ve yayin etigine uygundur.

Etik Beyani & Çikar Çati^masi: Bu makalenin yazari çikar çati^masi bildiriminde bulunmami^, makalenin hazir-lanma surecinde bilimsel ve etik kaidelere uyuldugunu ve yararlanilan turn çali^malara atifyapildigini beyan etmi^tir. Libre açik eri^imli bu makale, CC BY-NC 4.0 lisansina sahiptir.

Research & Publication Ethics: Two or more blind peers reviewed this article, and an iThenticate scan generated a report for potential plagiarism and similarity. The article complies with research and publication ethics. Ethical Declaration & Conflict oflnterest: The author of this article declares no conflict of interest, and the article follows scientific and ethical principles and cites all the sources appropriately. This is an Libre open-access article under the CC BY-NC 4.0 license.

KAYNAK^A

1. Ar§iv Kaynaklari

llaskanlik Osmanli Ar^ivi (BOA).

Babiali Evrak Odasi Evraki (BEO). Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT). Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evraki (HR.MKT). Hariciye Nezareti Siyasi (HR. SYS). Hariciye Nezareti Tercüme Odasi Evraki (HR.TO). Irade Dosya Usulü (i.DUiT). Irade Meclis-i V4l4 (i.MVL). Meclis-i Vala Evraki (MVL). Plan Proje ve Krokiler (PLK.p). Sadaret Amedi Kalemi Evraki (A. AMD). Sadaret Divan Mukavelenameler (A.DVN.MKL). Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Deva'ir Evraki (A.MKT.NZD). Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evraki (A.MKT.UM) Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evraki (A.MKT.MHM) Ticaret Nafia, Ziraat, Orman, Meadin Nezaretlerine aidDefterler (T.d). Topkapi Sarayi Müzesi Arfivi Belgeler (TS.MA.e). Vakiflar Genel Müdürlügü Arsivi (VGM). Defter nr. 570; 609; 646; 735; 987.

2. Ara§tirma Eserleri

Agir, M. Seven. "XVI. ve XVIII. Yüzyillar: Akdeniz Imparatorluklari ve Bugday Ticareti". Bugdaytn Akdeniz'deki Yolculugu Konferans Bildirileri. haz. Ertekin Akpinar. 41-53. Izmir: Izmir Akdeniz Akademisi Yayinlari, 2019.

Akgündüz, Ahmet. Osmanli Hukukuna Giri% ve Fatih Devri Osmanli Kanunnameleri I. Kitap. Istanbul: Fey Vakfi Yayinlari, 1990.

Akgündüz, Ahmet. Osmanli Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri: II. Bayezid Devri Kanunnameleri. Istanbul: Fey Vakfi Yayinlari, 1990.

Akgündüz, Ahmet. Osmanli Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri: Yavuz Sultan Selim Devri Kanunnameleri. Istanbul: Fey Vakfi Yayinlari, 1991.

Akgündüz, Ahmet. Osmanli Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri: Kanuni Sultan Süleyman Devri Kanunnameleri (Merkez ve Umumi Kanunnameler 1). Istanbul: Fey Vakfi Yayinlari, 1992..

Akgündüz, Ahmet. Osmanli Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri: Kanuni Sultan Süleyman Devri Kanunnameleri (EyaletKanunnameleri2). Istanbul: Fey Vakfi Yayinlari, 1992.

Akgündüz, Ahmet. Osmanli Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri: III. Murad Devri Kanunnameleri VIII. Kitap. Istanbul: Osmanli Araftirmalari Vakfi Yayinlari, 1994.

Akgündüz, Ahmet. Osmanli Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri X. Kitap: IV. Murad, I. Ibrahim ve IV. MehmedDevri Kanunnameleri. Istanbul Osmanli Araftirmalari Vakfi, 2015.

Akin, E. - Esgici, R. "Eski Qagda Tarim Aletleri". Tarim Makinalari Bilimi Dergisi 11/1 (2015), 33-37.

Aktepe, Münir. "XVIII. Asrin Ilk Yarisinda Istanbul'un Nüfus Meselesine Dair Bazi Vesikalar".

Istanbul Üniversitesi EdebiyatFakültesi Tarih Dergisi 9/13 (Eylül 1958), 1-30.

Alaca, Hanife. 55 Numarali Mufassal Deftere Göre 16. Yüzyil Sonlarinda Prizren. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.

Arikan, Zeki. §ap Ticaretinden Tuz Ticaretine Fofa ve Mirasi. Izmir: Izmir Akdeniz Akademisi, 2016.

Arikan, Zeki - Martal, Abdullah. "Izmir'de Ilk Buharli Un Fabrikasi". Güneydogu Avrupa Araftirmalari Dergisi, 12 (1998), 1-22.

Aynural, Salih. IstanbulDegirmenleri veFirinlari Zahire Ticareti 1740-1840. Istanbul: Tarih Vakfi Yurt Yayinlari, 2001.

Barkan, Omer Lütfi. XV-XVI. Asirlarda Osmanli Imparatorlugu'nda Zirai Ekonominin Hukuki ve MaliEsaslari: KanunlarI. Istanbul: Istanbul Üniversitesi Yayinlari, 1943.

Bafkutlu, Salih. Osmanli Devleti'nde Degirmencilik Endüstrisi ve Buhar Degirmenleri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.

Belon, Pierre. Pierre Belon Seyahatnamesi. ^ev. Hazal Yalin. Istanbul: Kitap Yayinevi, 2020.

Bentley, J. H., vd. Traditions & Encounters: A Global Perspective on the Past. New York: McGraw-Hill Education, 2015.

Bi-Avnihi Te'ala Medine-i Izmir'de Kumpanya Vechile In^asina Ruhsat-i Seniyye Erzan Buyrulmu<: Olan Vapur Degirmeninin Tafsil-i Keyfiyetini Mübeyyin Layiha Fi 15 C sene 1265. Ankara: Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, 2713.

Bilar, Ender. Tarih, Kültür, SanatKentiEdirne. Istanbul: Hiperlink Yayinlari, 2019.

Bilgin, Arif. Osmanli Saray Mutfagi. Istanbul: Kitabevi Yayinlari, 2004.

Bir, Atilla - Kayral, Mahmut. "Osmanli Döneminde Anadolu'da Kullanildigi Bilinen Alttan Qevirmeli Su Degirmenleri ve Su Kaldirma Düzenleri". Osmanli Bilimi Araftirmalari 2 (1998), 173-185.

Bozdemir, Mustafa. Osmanli'dan Cumhuriyet'e Endüstriyel Mirasimiz. Istanbul: Istanbul Ticaret Odasi Ekonomik ve Sosyal Tarih Yayinlari, 2011.

Braudel, Fernand. Akdeniz ve Akdeniz Dünyasi I-II. çev. Mehmet Ali Kiliçbay. Istanbul: Eren Yayincilik, 1990.

Bulliet, R. W., vd. The Earth and Its Peoples: A Global History. Boston: Cengage Learning, 2011.

Cezar, Mustafa. "Osmanli Devrinde Istanbul Yapilarinda Tahribat Yapan Yanginlar ve Tabii Afetler".

Türk Sanati Tarihi Araçtirma veIncelemeleri 1 (1963), 327-409.

Cipolla, Carlo M. Dünya Nüfusunun Iktisat Tarihi. çev. Mehmet Sirri Gezgin. Istanbul: Ötüken Yayinevi, 1992.

Cuinet, Vital. La Turquie d'Asie, Géographie Administrative: Statistique, Descriptive et Raisonnée de Chaque Province de l'Asie-Mineur. Volume 1. Paris: Ernest Leroux, 1892.

Çavdar, Necati. "Birinci Dünya Harbi Sonunda Istanbul'da Kömür Kitligi ve Buna Bagli Sikintilara Çôzûm Arayiflari". Atatürk Araçtirma Merkezi Dergisi 30/89 (Temmuz 2014), 95-130.

Dersaadet Ticaret Odasi Gazetesi. "Dersaadet'te Degirmencilik" (28 Temmuz 1895), 1-2.

Dogan, Faruk. "Osmanli Devleti'nde Zeytinyagi Üretimi ve Tüketimi". Türk Mutfagi. haz. Arif Bilgin - Özge Samanci. 248-261. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanligi Yayinlari, 2008.

Düstur. Cüz-i Sani. Istanbul: Matbaa-i Âmire, 1279.

Emecen, Feridun. XVI. Yüzyilda Manisa Kazasi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayinlari,

I989.

Evliyâ Çelebi. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. 10 Cilt. haz. Robert Dankoff vd. Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 1999-2012.

Genç, Mehmet. Osmanli Imparatorlugu'nda Devlet ve Ekonomi. Istanbul: Ötüken Yayinlari, 2007.

Göktepe, Kaya. "Istanbul'un Iafesinin Temini Meselesi ve Istanbul'un Iafesine Katki Saglayan Bir Merkez: Tekirdag Kazasi (XVIII.-XIX. Yüzyillar)". Belleten 81/292 (2017), 857-916.

Eyice, Semavi. Yabancilarin Gözüyle Bizans Istanbul'u. Istanbul: Yeditepe Yayinevi, 2017.

Fairbairn, William. Treatise on Mills andMillwork: on Machinery of Transmission and the Construction g

and Arrangement of Mills, Part II. London: Longmans, Green and Co, 1874. c

p.

Faroqhi, Suraiya. "Istanbul'un Iafesi ve Tekirdag-Rodoscuk Limani (16-17. Yüzyillar)". Türkiye Iktisat — Tarihi Üzerine Araçtirmalar II ODTÜ Geli^me Dergisi, Iktisat Tarihi Özel Sayisi (1980), J 139-154.

Gökbilgin, M. Tayyib Gökbilgin "XVI. Yüzyilin Baflarinda Trabzon Livasi ve Dogu Karadeniz g

Bölgesi". Belleten 102 (1962), 293-337. it

<

Ipek, Nurdan. Selanik ve Istanbul'da Yahudi Bankerler. Istanbul: Yeditepe Yayinlari, M 2011.

Ipfirli, Mehmet. "Osmanli Devlet Tefkilatina Dair Bir Eser: Kavanin-i Osmani ve Rabita-i Asitane".

Istanbul ÜniversitesiEdebiyatFakültesi TarihEnstitüsüDergisi 14 (1994), 9-35.

Karademir, Zafer. Imparatorlugun Aflikla Imtihani: Osmanli Toplumunda Kitliklar (1560-1660). Istanbul: Kitap Yayinevi, 2014.

Kazici, Ziya. Osmanli'da Vergi Sistemi. Istanbul: Bilge Yayincilik, 2003.

Kolay, Arif. "Istanbul'un lafesinde Deniz Ulafiminin Önemi". VIII. Türk Deniz Ticareti Tarihi Sempozyumu Bildiriler Kitabi (Istanbul: 27-28 Mayis 2016). 174-194. Istanbul: Istanbul Yayinlari, 2016,

Kurmuf, Orhan. Emperyalizmin Türkiye'ye Girifi. Istanbul: Yordam Kitap, 2007.

Lubenau, Reinhold. Reinhold Lubenau Seyahatnamesi: Osmanli Ülkesinde (1587-1589). ^ev. Türkis Noyan. Istanbul: Kitap Yayinevi, 2012.

Lucas, Adam R. Wind, Water, Work: Ancient and Medieval Milling Technology. Leiden: Brill, 2006.

Lucas, Adam R. "Industrial Milling in the Ancient and Medieval Worlds: A Survey of the Evidence for an Industrial Revolution in Medieval Europe". Technology and Culture, 46/1 (Jan. 2005), 1-30.

"Memälik-i Mahrüse-i ^ähäne'de Degirmencilik". Dersaadet Ticaret Odasi Gazetesi 588 (4 Nisan 1896), 1-2.

Mert, Talip. "Öküz Limani Zahire Ambarlari". II. Üsküdar Tarihi Sempozyumu Bildiriler. 1/78-92. Istanbul: Üsküdar Belediye Bafkanligi Üsküdar Araftirmalari Merkezi Yayinlari, 2005.

Miroglu, Ismet. Kemah Sancagi ve Erzincan (1520-1566). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi, 199°.

Özcan, Ruhi. "Arfiv Belgeleri Diliyle Su Degirmenleri (Asiyäb)". OTAM 40 (Güz 2016), 195-203.

Özdeger, Hüseyin. "Antep'in Sosyal ve Ekonomik Durumu". Türk Dünyasi Araftirmalari Dergisi 16 (1982), 2-121.

Öztürk, Mustafa. "Enerji Kaynagi Olarak Nehirler ve Irmaklar". Osmanli Devleti'nde Göller veNehirler Sempozyumu Bildiri Kitabi. 2/320-331 Kayseri: Not Yayinlari, 2015.

Parlak, Arife Göknur. 499 Numarali Tahrir Defterine Göre Dukakin. Adiyaman: Adiyaman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.

Pírí Reis. Kitab-i Bahriye. Washington: Kongre Kütüphanesi Nüshasi.

Pulaha, Selami -Yücel, Yafar. "Derbeyan-i Kanunname-i Osmani". BELGELER 12/16 (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi, 1993), 17-100.

Ramelli, Agostino. Le diverse etArtificioseMachine. Paris, 1588.

Selahaddin Bey. Türkiye 1867 Evrensel Sergisi. Haz. Hakan Arca. Istanbul: Istanbul Fuar Merkezi Yayinlari, 2008.

Sezer, Musa. "16. Yüzyilda Ilica (Köstendil) Kazasi Degirmenleri". Balkan Araftirma Enstitüsü Dergisi 8/1 (Temmuz 2019), 113-139.

Sezgin, Ibrahim. XV. ve XVI. Asirlarda Gelibolu Kazasi'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi. Istanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.

Solak, Ibrahim. XVI. AsirdaMara<;Kazasi (1526-1563). Ankara: Ak^ag Yayinlari, 2004.

Storck, John- Teague, Walter Dorwin. Flour for Man's Bread: A History of Milling. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1952.

Ticaret ve Ziraat Nezareti 1329-1331 Seneleri Sanayi Istatistiki. Istanbul: Matbaa-i Ämire, 1333/1917.

Tok, Alaaddin. From Wood to Coal: The Energy Economy in Ottoman Anatolia and the Balkans (17501914). Istanbul: Bogazi^i Üniversitesi, Atatürk Ilkeleri ve Inkilap Tarihi Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.

Uzun, Ahmet. "Osmanli Devleti'nde §ehir Ekonomisi ve Iafe". Türkiye Ara^tirmalari Literatur Dergisi 3/6 (2005), 211-235.

Ünal, Mehmet Ali. XVI. Yüzyilda femi^gezek Sancagi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayinlari, 1999.

Verantii, Fausti. MachinaeNouae. Venezia, 1595.

Yefil, Fatih. "Istanbul Un Iafesinde Nizam-i Cedid: Zahire Nezareti'nin Kurulufu ve Ifleyifi (17931839)". Türklük Ara^tirmalari Dergisi 15 (Bahar 2004), 113-142.

Yigit, Ahmet. "XIV-XVI. Yüzyillarda Mentefe Livasinda Degirmenler". Mugla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (ILKE) 18 (Bahar 2017), 97-155.

Yigit, Yücel. "Prizren Sancagi'nin Idari Yapisi (1864-1912)". History Studies 2/1 (2010), 113-138.

Zonca, Vittorio. Novo Teatro diMachine etEdificii, Padua, 1607.

EKLER

Ek 1: Alttan Çevirmeli Su Çarkina Sahip Degirmen Modeli

(Vittorio Zonca, Novo Teatro di Machine etEdificii, 18-19; Agostino Ramelli, Le diverse et Artificióse Machine (Paris, 1588), 175)

Ek 2: Gelibolu'da Yel Degirmenleri

(http://www.levantineheritage.com/gallipoli.htm (Eriçim Tarihi: 22.01.2022)) Place des moulins à vent. — Gallipoli.

Ek 3: XVI. Yüzyilda Kullanilan At Degirmeni Modelleri

(Agostino Ramelli, Le Diverse et Artificiose Machine, I88-I89.)

Ek 4: Fausti Verantii'nin Tasarladigi Gemi Degirmeni

(Fausti Verantii, Machinae Nouae (Venezia I595), i?6-i37.)

SALIH BA§ KUTLU

Ek 5: Modern Bir Degirmen ^izimi

(BOA, Plan Proje ve Krokiler (PLK.p), 956.)