CC BY
14ОТРАЖЕНИЕ ЖИЗНИ ДЕТЕЙ В РОМАНЕ «БЕГУЩЕЙ ЗА ВЕТРОМ» ХАЛИДА ХОСЕЙНИ
В статье автор размышляет об отражении жизни детей в романе «Бегущей за ветром» Халида Хосайне, подчеркивает, что дети как более уязвимые члены общества подвергаются жестокими испытаниями во время войны.
Ключевые слова: жестокость, война, талибы, солдаты, изнасилование, самоубийства, игры, мировозрение.
A REFLECTION OF THE LIVES OF THE CHILDREN IN THE NOVEL "THE KITE RUNNER" KHALED HOSSEINI
In the article, the author reviews the reflection of children's lives in the novel " The kite runner " Khalid Hosain, emphasizes that children as more vulnerable members of society are subjected to cruel drinking during the war.
Keywords: cruel, war, Taliban, soldier, rape, suiside, play worldviews
Сведения об авторе:
Мирзоалиева Адолат - кандидат филологических наук, преподаватель кафедры теории и истории литературы Таджикского государственного университета им.С. Айни. Тел, (+992) 918554419 amirzoalieva@ mail.ru
About the author:
М1поаИеуа Adolat - Candidate of Philological Sciences, teacher in the Department of theory and history of literature of the Tajik State Pedagogical University, named after S. Aini. Tel.: (+992) 918554419 amirzoalieva@ mail.ru
БАРРАСИИ ТАТБШИИ «^АДОШУ-С-СЕХР»И РАШИДИ ВАТВОТ БО САРЧАШМА^ОИ ФОРСИЮ АРАБЙ
Юсуфов У.
Институти забон ва адабиёти ба номи АРудакии
Ёдгории мухимми дигари афкори адабию эсгегикй рисолаи "Хадоику-с-сехр фй дакоики-ш-шеър"-и Амир Имом Рашидуддин Саъдулмулк Мухаммад ибни Мухаммад ибни Абдулчалили Когиб, мутахаллис ба Ватвот (ваф.573 х,дЛ164 м.) аз замони таълифаш то миёнаи асри XX, амиктараш то соли 1949 мелодй, яъне то замони дарёфти нусхаи мунхасир ба фарди "Тарчумону-л-балога" хамчун "нахустин китоби мухим ва таъсиргузор" дар заминаи саноеи шеърй ва "пешоханги мабохиси шеършиносй"-и фархангу адаби форсии точикй маъруф буд.
Бо ин хама, аз равиши таълифи Рашиди Ватвот маълум мегардад, ки касди аввалаш муориза бо Родуёнй буда, он як навъ посух ба "Тарчумону-л-балога"[1] аст. Гузашта аз ин, бар худ вочиб дониста, ки "дар маърифати махосини назму насри ду забон - тозй ва порсй" [6, 226; 5, 1; 8, 83] ин китоб созад ва ин мачмуъ пардозад. Яъне, афзудани бахси "маърифати махосини назму насри тозй", ки дар "Хадоику-с-сехр" хамчун асли равиши таълиф интихоб шудааст, тафовути асосии онро бо "Тарчумону-л-балога" нишон медихад. Вале, чунин ба назар мерасад, ки Рашиди Ватвот аз кори худ конеъ нашудааст, ба ин далел, ки дар бахши охири мукаддима таълифи рисолае "мухит ба чамеъи анвои илми шеър ва аруз ва алкоб ва кавофй ва махосин ва маъоиби назм"-ро ваъда медихад.
Фасли хозир дар хусуси таъсирпазирй ва таъсиргузории рисолаи "Хадоику-с-сехр" бахс мекунад, ки камтар мавриди таваччухи мухаккикон карор гирифтааст. Донишмандоне ба мисли А. Оташ (Родуёнй Мухаммад ибни Умар. Тарчумону-л-балога. Изд.текста, предисл. и коммент. А.Атеша, Стамбул, 1949), Саид Нафисй (Рашиддудин Ватвот. Девон. Мукаддима ва шархи С. Нафисй. Техрон,
1339 х,.), Тувайсирконй К (Бахси бадеъ,_), Н. Чалисова (Мукаддима,71), Махдй Мухаббатй (Аз сурат
то маъно,__) ва Марям Диловар (_) дар бораи баъзе чузъиёти мукоисавии "Тарчумону-л-балога"
ва "Хадоику-с-сехр" изхори назар кардаанд, аммо сарфи назар ин, дар масъалаи мазкур то хануз тахкикоти алохида ба вучуд наёмадааст.
Кабл аз он ки ба бахси асосй шуруъ намоем, зарурати таъкиди якчанд нуктаи мухим ба миён меояд.
Гарчанде Рашиди Ватвот нисбат ба забони форсии точикй гароиши бештаре ба арабй нишон медихад, вале сарфи назар аз ин, рисолаи у дар мачмуъ "ривояти форсй аз илми бадеъ" (Чалисова, Таърихи Ёршотир, с. 196) аст. Махз тавассути хамин асар хонандаи форсизабон бори нахуст бо меъёрхои мукоисавии бадеъи форсии точикй ва арабй ошно мешавад. Аз суи дигар, хонанда аз чи гуна баррасй шудани равишхои адабй, хусусан тавсифи каломи хунармандона огох мегардад ва аз мавчудияти арзишхои хунарии калом дар насри классикии арабй - Куръон ва аходиси набавй,
хамчунин шeъpи арабй, ки acocи ин paвишхopo ташкил мeдихaнд, ба aндoзaи кoфй иттилoъ пaйдo мeкyнaд.
Бoяд гуфт, дар oн рузгар иcтинoд ба capчaшмaхoи адабии тoзй, аз чумла аз чoниби Рашиди Ватвот низ aнчoм пазируфтааст, ба aндeшaи мo, ду caбaб дopaд: яте, хамаи ocopи арабй "нaвъe acra аз адабиет ба хишб мepaфтaacг" [23,197]. Дар ин маврид ду нуктаи назар вучуд дopaд, накует бaъзe аз дoнишмaндoни араб, аз чумла Саълаб ("^oидaтy-ш-шeъp"), Acмaъй ("Китoбy-л-aчнoc"), ^хго ("ал-Бaëн ва-т-табйин", "Хaявoн"), Ибни Муътазз (Кигoбy-л-бaдeъ), Ибни ^утайбаи Динаварй ("Таъвил мушкилу-л-^ур^н"), Рyммoнй ("Эъчoзy-л-Kypъoн"), Бoкилoнй ("Эъчoзy-л-Kypъoн") ва f. ба ин бoвap буданд, ки бaдeъи арабй аз "иъчoзy-л- ^ур^н" capчaшмa мeгиpaд. Macъaлaи cиpф арабй будани бaлoFaт таваччухи aкcapи мутлаки дoнишмaндoни apaбpo ба xyд чалб кард ва то caдaи XII кариб 40 acapи бaлoFй 6o томи "Эъчoзи ^ур^н" падид oмaд, ки ба рушд ëфтaни ин camrc илм тaкoни чиддй баяшида уфу^>и нави илмpo 6œ кушуд. Нуктаи назари дувум oн аст, ки бapxe аз дoнишмaндoни дигар, миали ^yдoмa ибни Ч,аъфар, Aбyнacpи Фopoбй, Ибни Рушд, Aбyaлй ибни Сито ва дигapoн бар ин aндeшa буданд, ки тaъcиpи aфкopи назарии юшнй, xycycaн Муаллими аввал ва шхиби "Мантщ" -Apacгy, ба эх™мэли кавй, ба адабисти араб, бавижа бaлoFaт бaFoят кaлoн буда xaмиpмoяи oн аз нaзapиëги ин дoнишмaнди юнoнй cиpиштa шудааст. Тарчума шудани pиcoлaи "Фанни шeъp"-и Apacгy аз чoниби Матто ибн Юнyc ва Ибни Хунайн ба ин гуфта дaлeл шуда мeгaвoнaд.
Заминаи '^уд^-и нaзapиëги бaдeъи apaбиpo кдоми зиСди дoнишмaндoн ба назарияи "иъ^зи ^ур^н" вoбacгa мeдoнaнд. Назарияи "т^з", - мeнaвиcaд Уилям Смит дoнишмaнди aнглиc, - дар пeшpaфтy ташмули илми бaлoFaт биcëp мухим будааст. Зepo ин назария aлoики фaкeхoнpo ба aлoики нoкидoн пайванд дoд ва дар натича диккати тахлилии фapoвoни улуми динй дар мавриди чизe ба кop рафт, ки аохан ва аз peшa маоъалаи адабй буд (Haxycгин ocopи фopcй дар бaлoFaт. II Кaйхoни aндeшa. Mypдoд ва шахривари 1373. Шушраи 55. -cc. 152-169. -c 155).Чугонки дида мeшaвaд, Рашиди Вaтвoт аз дидгахи аввал чoнибдopй мeнaмoяд ва нуктаи назари дyвyмpo capфи назар мeкyнaд.
Дувум, 6o имтизoчи назариети адабии тoзивy пopcй coхиби "Хaдoикy-c-ceхp" тaвoниcгaacг, ки "вахдати cyннaтхoи адабии арабй ва фopcй"-po (Чaлиcoвa, Таържи Ёршагир, c. 202) ба вучуд oвapaд. Мухаммад Умари Рoдyëнй дар ришлаи xyд, тaвpe ки маълум аст, аз иcгифoдaи шaвoхиди арабй амдан xyддopй варзида, фанни бaдeъи фopcии тoчикиpo хамчун caмти нави илм acoc гyзoшт, aммo Рашиди Вaтвoт бapъaкc yнcypи apaбиpo 6eштap ба бaдeи фopcии тачикй вopид кард. Бар ин acoc, 6o чуръат мeтaвoн Рашиди Вaтвагpo бyнëдгyзopи адабиёти татбикй дар риштаи илми бадеъ нoмзад кард.
Mycaллaм аог, ки дар acapхoи мyaллифoни Шарки мycyлмoнй, дар acpхoи мгёна маъмулан, зикри мaъxaз pacм нaбyдaacг. Уcyлaн, ин кoppo тaнхo аз xилoли нaвиштaхo, бaëни матлаби xoc, зимни интик;oд ë иcгeхcoн, наклу дигapoн мeIaвoн дapëфт, ки китoбe мавриди накду дoвapй ва
cитoишy нaкyхиш к;apop гирифтааст. Рашиди Вaтваг, чyнoнки xoхeм дид, на хамeша аз китoбхoи мавриди иcгифoдaaш ва мyaллифoни oнхo нoм бурдааст, вaлe аз ду марчаъи acocии xyд - "Тapчyмoнy-л-бaлoFa"-и Рoдyëнй дар мукаддимаи pиcoлaи xeш ва "Maхocинy-л-кaлoм"-и MapFинoнй зимни бappacии caнoeи бaдeй Сд кардааст.
Дoнишмaнди эpoнй Махдии Мухаббатй назариёти адабии Рашиди Вaтвoтpo бар мaбнoи pиcoлaи "Хaдoикy-c-ceхp" ба риштаи тахкик кашида, oнpo аз чахэр мeхвapи умда - тaклилгapoй, таклид, пapeшoнвopaгй ва тaдoxyл ибopaт мeдoнaд, ки ду мeхвapи аввали oн ба бaхcи мo иртибот дopaд:
1. "Тaклилгapoй" - мoнaнди "Тapчyмoнy-л-бaлoFa", ки aдaбиëт чуз шeъp ва шeъp чизe чуз бaлoFaт ва бaлoFaт хам чизe чуз бaдeъ ва caнoeи oн жст Acocи нигoхи y бар хамин пoя ycгyвop аст.
2. "Таклид", ки FOлиб ва балки aкcapи мaвзyъoтy мaбoхиc ва тaъopифи китоб зoдaи зeхн ва нигахи xyди Рашид нecг, балки аз "Тapчyмoнy-л-бaлoFa" ва ocopи дигари пopcй, ки пopae аз oнхo имpyзa дар даст жст ва ë китoбхoи арабй гирифта шудааст (Мухаббатй М. Лз cypaт то мaънo._).
Лз ин руй, 6o нaзapдoшти равиши таълиф ва 6aъзe кайду шарт^и муаллиф мaъxaзхoи "Хaдoикy-c-ceхp"-po ба ду дастаи куллй таккшм кардан зарур аст: а) мaнoбeи фopcй ва 6) мaнoбeи арабй.
а) Maнoбeи фopcй
Дар навбати xyд манобеи форсиро низ ба ду гурух мeгaвoн дастабандй кард: а) зикри capчaшмa, бавижа "Тapчyмoнy-л-бaлoFa ва 6) дeвoни шoиpoн, гуфтори бyзypгoн ва макдлу зapбyлмacaлхoи фopcии точикй.
Сарчашмаи acocиe, ки муаллиф аз oн нoм бурдааст, ришлаи "Тapчyмoнy-л-бaлoFa" мeбoшaд. Бинo ба ишбат гирифтани coxтopи куллии "Хaдoикy-c-ceхp" мeгaвoн тaъcиpпaзиpии мyaллифpo аз Рoдyëнй, ба aндeшaи мo, дар ча^р замина ба мyшoхидa гирифт: 1) тархи умумй, ки тaнхo дар бopaи бaдeъ бaхc мeкyнaд; 2) барраши мавзуъ ë camayo® бaдeъй; 3) зикри нaмyнaхoи шeъpй ва пopaхoи нacpй; 4) зaбoн.
1) Тархи умумй
Мавзуи бaхcи хам ришлаи "Тapчyмoнy-л-бaлoFa" ва хам "Хaдoикy-c-ceхp" фанни бaдeъ буда, дар orao арзиши хунарии вocитaхoи тacвиpи 6aдeй apзëбй мeшaвaнд. Дз ин зoвия, coxтopи умумии oнхo бeштap ба ришлаи acocгyзopи ин фан "aл-Бaдeъ"-и Ибни Муътазз шaбoхaт дopaд. Вaлe, аз нигoхи
бappacии coxтopй миёни ощо дap зaминaи чигyнaгии бappacии caнъaтхo, кopбacги истилохот вa тapтиби чoбaчoгyзopии вocитaхoи тacвиpи бaдeй бaъзe иxтилoфaг вa тaфoвyтхoи чузъй бa мyшoхидa мepacaнд. Микдорш чудо нaмyдaни иктилофот, - мeнaвиcaд Н. Чaлиcoвa, - дap тapтиби чoбaгyзopии caнъaтхo миёни pиcoлaхo нихоят душвор acг, aммo, эхтимол дорад, мо иштибох нaxoхeм кapд, би^м, ки caнъaтхo дap "Хадоику-c- ге^р" бa тaвpи кобили тaвaччyх дap coxтop мaкoми нaвpo ишFoл ^д^ид, ниcбaт бa он ки пeштap хифз шyдa бyдaнд. Мухимгар гз хaмa ив8з кapдaни ca^ax^ гз руи тapтиб мeбoшaд:
- canba™ caчъpo, ки дap "Тapчyмoиy-л-бaлoFa" дap мaк;oми oxиpин oмaдaacг, Вaтвoт дap кдоми aввaли pиcoлaaш чой мeдиx,aд;
- дap "Тapчyмoиy-л-бaлoFa" иcгиopa вa ^^мхои тaшбeх дap шaфaти хдмдигар чой гиpифтaaид, aммo дap "Xадoикy-c-ceхp" миёни ин caнъaтхo дaх caнъaт фocилa вучуд дopaд;
- aз caнъaтхoи "хycнy-c-cyoл вa-т-тaлaб", ки дap oxиpи "Тapчyмoиy-л-бaлoFa" oмaдa, Вaтвoт онро ^ap мaкoми 15) фишypдa "хуши тaлaб" нoмидaacг, якчо бо caMbai^oe, ки бо тapкиби "хуж" ошз мeшaвaид, пacи хaм чой додаст вa f. (Н.Ч., 73).
Чунонки мaшхyи aCT, шхиби "Хадоик" тapгиби мaитикй вa мaвзyии ca^^^opo риоят нaкapдa, rc^e як caнъaтpo, ки мохиягашон ягoнa x,acгaид, чудо-чудо бa тaвpи мyстaк;ил бappacй кapдaacг. Macana^ caнъaти мyтaзaлзил, ки нaвъe aз мycaххaф aCT, онро чyдoгoнa вa бо фocилaи зиёд aз мycaххaф oвapдaaст. Xaмин тapик, дap бaëни caнbaтхo вa швъхои он иxтилoфoт дap хapдy pиcoлa бa кадри кофй мaвчyд aCT, ки дap нaвбaти xyд ну^ши нaзapи мyстaкдлoнaи Вaтвoт бa xyбй эхcoc мeгapдaд.
2) Бappacии мaвзyъ ё caнъaтхoи бaдebй.
Сaнъaтхoи бaдeй, ки ороиши лaфзй вa мaънoии кaлoмpo мaвpиди бappacй rçapop мeдихaид, хaмчyн ca№ra aлoхидaи aдaбиëгшинocй дорои истилохоти мaxcyc хaстaид. Paшиди Вaтвoт низ миали Родуёнй дap кopбacти бaдeъи форши точикй aз истилохоти apaбй истифoдa мeбapaд. Истилохоти фaиии бaдeъpo Родуёнй, бa aидeшaи мо, бa ду дaлeл aз apaбй aйнaн шкл кapдaaст: a) aдaми ocopи кyхaни бaдeъи пopcй бap acapи китoбcyзихo, китoбxoнacyзихo вa дap об aфкaндaнхo, яънe дap ceли хaвoдиcи тaъpиx гум шyдaни ocopи кyхaни форш, aз чyмлa бaдeъ; б) Aбyиacpи Форобй вa Пури Сино ду дoнишмaнди фapзoнaи xan^ точик ^бл aз Родуёнй дap тaълифoти xyд мapбyт бa фaнии шeъp, ки фaнни бaдeъ низ чузви тapкибии он aCT, истилохотро бa apaбй oвapдaaид. Бинoбap фapмyдaи бузургон, бa ибopaти мaъpyф "номи мyстaлaхи поршён низ бa лyFaти тозй буд^ст"
Xapчaид Родуёнй дap OFOЗи шйдоиши фaнии бaдeъ бapoи бyмиcoзии он кyшишхoe aичoм дoдa, то бaъзe aз истилохоти apaбиpo бa форши точикй тapчyмa кyнaд, вaлe чунонки мyшoхидaхo нишон мeдихaид, бaдeъиигopoни бaъдй зикри истилохоти тозиро aфзaл шумурд^нд. A^o, бa хap cypaт, нaмyнae aз кушишхои ощо инчо дapч кapдa мeшaвaд, бa дaлeли он ки Paшиди Вaтвoт дap ин мaвpид
Тapчyмoнy-л-бaлoFa Xадoикy-c-ceхp
Maклyб - бoшгyиa бyвaд Ba мaклyб бoшгyиa бошад
Порши мyтaзoдд - oxшич бyвaд Пopcии зид(д) (мувзодд-УЮ.) - oxшич бoшaд
Maънии вaй (истиopa) - орият xoстaн бошад Maънии истиopaт чизe xoстaн бoшaд
Maънии мyвaччaх дуруя бувад Пopcии мyвaччaх дуруя бошад
Чунонки дидa мeшaвaд, paвиши ик;гибoc вa тapчyмaи лyFaвии истилохот дap хap ду pиcoлa яком aCT. Macaлaн, дap pиcoлaи «Тapчyмoнy-л-бaлoFa» истилохоти мyктaзaб - бoзбypидa, мyзopиъa-мoнaидaгй, мyтoбaкa - ду чиз бa хaм opaид, илтифот - нигерист^ вa aкc- бoзгapдиш тapчyмa шyдaaид, ки Вaтвaг aз зикри ин cama^o вa шapхи лyFaвии онхо xyддopй кapдaaст, вaлe дap бappacии умумии истилохот, xycycaн camayo® нaв aз paвиши «Тapчyмoиy-л-бaлoFa» тaклид нaмyдa: «мyвaccaл» -пopcии пaйвaстa бyвaд; «мyк;aттaъ» - мaънии y nopa-nopa бyвaд; «лyFaз вa инро Aчaм - чистон гуяд» вa aмcoли ин.
Myaллифи "Хэдоик" низ дap биcëpe aз мaвpидхo бa и^тилофи номи истилохот дap миёни дaбиpoн вa пopcигyëн ишopaт жмуд^ет вa гохи дигap aз ду вa ё зиëдa ном дoштaни як истилох ëдoвap мeшaвaд. Чунонки, "мypooтyннaзиp - ин caнъaтpo мyтaнocиб низ гуянд". "Äл-мyхтaмилy-з-зиддaйн вa инро зyвaчхaйн низ xoнaид". "Иътиpoзy-л-кaлoм кaблa-т-тaмoм - ин aмaлpo apбoби cинoaт хaшв низ xoнaид".
Бaъдaн ин paвишpo Aтoyллoх Maхмyди Xycaйнй бa хадди кaмoли xyд pacoид. Дap бaдeи apaбй чунин paвиш дap "an-y^a"^ Ибни Paшик бeштap бa нaзap мepacaд. Paшиди Вaтвoт дap мaвpидхoe, ки миёни истилохоти фaнни бaдeъ иxтилoфи нaзap вучуд дopaд, caъй кapдaaст онхоро шapхy тaвзeх дихад, то онхо бapтapaф гapдaид. Macanas "Чунон бyвaд, ки шоир бaйтepo бa чaхop кдом тaкcим кунад вa oxиpи ce к^м caчъ нигох дopaд вa дap кдоми чaхopyм кофият мeopaд. Ba инро мycaччaъ низ xoнaид ... вa paвo бoшaд, ки aкcoми caчъ aз ce зиëдaт шaвaд, aммo ce мaъpyфтap aCT".
Гохе дигар баъзе аз истилохоте, ки Родуёнй ба кор бурда буд, намеписандад ва ба чои онхо истилохи навро, ки мохияти санъатхоро дакик муайян месозад, ё дар рузгораш маъмул буд, ё худ сохтааст, вориди бадеъи форсии точикй менамояд. Мукоисаи зохирии онхо гувохи ин матлаб аст:
Тарчумону-л-балога Хддоику-с-сехр
музораъа тачниси хат
муктазаб иштикок
мутобака радду-л-ачуз
мучаррад хазф
тафсири зохир тафсири чалй
тачниси мутлак тачниси томм
тачниси мураддад тачниси мукаррар
ташбехи макния ташбехи киноят
ташбехи марчуъу анху ташбехи тафзил
ташбехи муздавич ташбехи тасвият
ташбеху-л-карина ташбеху-л-муздавич
Бояд ин нукга ба инобат гирифта шавад, ки дар "Хддоику-с-сехр" санъатхо зери номи умумии "махосини калом" тавсиф мешаванд, онхо ба хамдигар танхо бо хусусиёти хунарияшон каробат доранд. Аз ин ру, робитаи маъной доштани санъатхо хакикати бебахс аст. Масалан, миёни санъатхои мутазодд, мутобака, истиора, ташбех, игрок фй-с-сифа, ки дар "Хддоику-с-сехр" омадааанд, робитаи маъной вучуд доранд.
Масалан, тавзехи Рашиди Ватвот, ки ба ташбех, марбут аст, бевосита аз_ Родуёнй таъсир пазируфта, айни хамон истилохот ва бисёре аз шавохидро истифода бурдааст. У мисли Родуёнй назарияи "иштирок дар сифат"-ро асоси падид омадани ташбех медонад. Аммо дар баробари ин, баъзе шоирон, аз чумла Азракиро барои корбасти ташбехи вахмиву хаёлй, ки ба хаёти вокеии инсон хеч гуна иртибот надорад, интикод карда, онхоро ба истифодаи умури махсус ва вокей даъват менамояд: "Ва албатта неку ва писандида нест ин ки чамоате аз шуаро кардаанд ва мекунанд, чизе ташбех кардан ба чизе, ки дар хаёл ва вахм мавчуд набошад ва на дар аён, чунонки "ангишти афрухта"-ро ба "дарёи мушкин, ки мавчаш заррин бошад", ташбех кунанд ва харгиз дар аён на дарёи мушкин мавчуд аст ва на мавчи заррин".
Нигоранда сабаби пайдоиш ва густариши чунин ташбехотро ба "киллати маърифат"-и шуаро, хусусан Азракй алокаманд медонад. Рашиди Ватвот, -менависад А. Сатторзода, - чунонки дидем, барои муайян кардани дурустии воситахои тасвири бадей ба онхо аз нуктаи назари буду нубудашон дар "аён", яъне зиндагй бахо медихад. Аз ин чо ба хулосае омадан мумкин аст, ки у асоси хамагуна воситахои тасвири бадей, худи тасвир ва шеър будани хаётро дарк намудааст ва ба хамин восита ба халли дурусти масъалаи асосии эстетика наздик шудааст. Ин ходисаи бисёр ачибест. Вале афсус, ки чунин назариёти мусбати мусанниф дар паси баёни хушки рисолаи бадеъ пинхон мондааст ва макоми асосиро ишгол наменамояд (Таърихча, 48).
Родуёнй шаш навъи ташбехро зикр карда, Ватвот ба он навъи "ташбехи измор"-ро афзудааст. Аммо дар рисолаи Маргинонй таъриф ва таснифи анвои ташбех вучуд надорад, у танхо бо овардани мисолхо каноат варзидааст. Аз мулохизаронихои муаллифони рисолахои форсии точикии бадеъ бармеояд, ки хам Родуёнй ва хам Ватвот ба марчаи дигар назар дошта ва дар табакабандии ташбех аз худ махорат нишон додаанд. Ва дар навбати худ онхо ба хусусиятхои суварии ташбех таваччухи бештар дошта, дар интихоби мисолхо низ диккати махсус медиханд. Ин аз он шаходат медихад, ки завки зебоипарастии онхо ба дарачаи матлуб расида будааст. Чунин тамоил дар осори аввалияи арабй нисбатан камтар ба мушохида мерасад.
Тарчумону-л-балога Х,адоику-с-сехр
Порсии тарсеъ гавхар ба ришта кашидан бувад ва тафсири вай бад-ин чойгах он аст, ки дабир ва шоир андар назму наср бахшхои сухан хона-хона оранд, чунонки хар ду калима баробар бувад ва муттафик, ба вазн ва харфе аз аввалй хамчун охир бувад. Рудакй гуяд: Кас фиристод ба сирр андар айёр маро, Ки макун ёд ба шеър андар бисёр маро. Тарсеъ- порсй ба зар нишондани чавохир ва чуз чавохир бошад ва дар абвоби балогат ин санъат чунон бувад, ки дабир ё шоир бахшхои суханро хона-хона кунад ва хар лафзеро дар баробари лафзе орад, ки ба вазн ва хуруфи равй муттафик бошанд... Рудакй гуяд: Кас фиристод ба сирр андар айёр маро, Ки макун ёд ба шеър андар бисёр маро.
Ба мyлoхизaи Рашиди Бaтваг мaхocини кaлoм дар pиcoлaи Рoдyëнй "аз poхи такаллуф танзим шуда ва ба тарикки тaъaccyф фapoхaм oмaдa"-aнд, вaлe чyнoнки дида мeшaвaд, y ба иcгиcнoи ду-ce маврид дар тaмoми мавридхои дигар айни нaзapиëти Рoдyëниpo дар "Хaдoикy-c-ceхp" накл кардааст. Бapoи иcбoти ин гуфта, caнъaти тapceъpo, ки харду pиcoлa 6o oн шуруъ мeшaвaд, 6o хам мукодоа мeкyнeм:
Чyнoнки мyлoхизa мeшaвaд, таърифи coxтaи Рашиди Бaтваг дар H^ëc ба Рoдyëнй мyтанocибан кoмил, низамманд ва илмй буда, ба мухакдаки нyктacaнч ва дакиккор будани муаллифи он далалат дарад. As cyи дигар, хамин pexти илмй ва мантикии cyxaни Батвот аст, ки уро натанхо хамчун гуяндаи машхури шeъpхoи мacнyъ ва мypaccaъ, балки хамчун донишманди зуфунун ва мутабаххир низ муаррифй мeкyнaд. Хатто мeтaвoн бо чуръат гуфт, ки аввалин yнcypхoи илмии низоми фанни бaдeъи фopcии точикй дар "Хaдoикy-c-ceхp" шакл гирифтаанд. Худи гузориши макала бидуни шубха инро таъйид мecoзaд, ки Рашиди Батвот "Тapчyмoнy-л-бaлoFa"-po на ба унвони улгуи таклид, балки ба унвони acocи кори xyд баргузида" -аст [5,2].
Бо^ан, тафовутхои coxtc^ ва мавзуии "Хaдoикy-c-ceхp"-po хамчун тозакорй ва тозагуии муаллиф бояд эътироф кард. Aß чумла caнъaтх,oи нав ва навъхои тоза, ки дар "Хaдoикy-c-ceхp" дида мeшaвaд, кимати бaдeъй ва илмии онро мeaфзoяд. Барои мишл, caнъaти з^^озу-л-ктом цaблa-m-maмом дар "Тapчyмoнy-л-бaлoFa" вучуд надорад, аммо дар "Хaдoикy-c-ceхp" ба вocитaи истилохи "yame" ce навъи он тавшф шудааст. РодуСнй чахор навъи тачнжро тaвcиф мeкyнaд, Батвот ба он ce навъи нав (maцнuсu нощс, муmappaф ea xam) афзуда шумораи онро ба хафт навъ pacoнидaaст. Ё caнъaти тaшбeх дар "Тapчyмoнy-л-бaлoFa" бар панч навъ аст, аммо дар "Хaдoикy-c-ceхp" хафт навъ дорад, Батвот ба он навъхои тaшбeхи мутлак ва тaшбeхи изморро илова кардааст.
Чунонки дар инчо мулохиза мeшaвaд, Батвот натанхо хамчун донишманди навпардоз, балки мycaнниф ва мучохиди илм, пeш ва бeш аз хама ca&b карда, фунуни бaдeъ, ки дар замони y мутадовил будааст, ба pиcoлaи xyд ворид coзaд. Чунонки, ба шаходати A66oc Икбол бо бappacии caнъaти "их,ом" Рашиди Батвот вориди бaдeъи арабй шуд. У нaxyстин дoнишмaндeст, ки бори аввал истилохи "ихом"-ро дар мавриди ин caнъaт ба кор бурда, мохияти онро таъриф кард. Харчанд мyocиpи y Ибни Мунказ ин caнъaтpo бо дирояти фавкулодаи xyд низ дарк карда, онро "таврия" номидааст. Бaлe бaдeънигopoни Apaбy Aчaм ба иттифоки оро истилохи coxтaи Батвот, яънe "ихом"-ро пазируфтанд, ки ин ба шaxcи мутабаххир ва зуфунун будани муаллиф далолат дорад.
Фузун ба ин, Рашиди Батвот аввалин мyнaккидeст, ки ришлаи "Тapчyмoнy-л-бaлoFa"-po мавриди накду барраж карор додааст. Ба шаходати y "Тapчyмoнy-л-бaлoFa" "китoбe дар маърифати бaдoeъи пopcй" будааст [6, 226; 5, 1; 8, 83]. Бо^ан, хак ба чониби муаллиф мeбoшaд. Зepo, аз як cy, вазифаи ycyлии РодуСнй замина гузоштани фанни бaдeъи фopcии точикй хамчун илми мустакдл бошад, аз cyи дигар, бо таълифи "Тapчyмoнy-л-бaлoFa" caмти нaвe дар илми aдaбиëтшинocии фopcии точикй боз шуд. Дар хакикат, чихати мухими дигари мacъaлa он аст, ки ин acap ба инкишофи он баяши илм, ки ба^шида шудааст, таъшри мустаким ва бacaзo дорад.
Бояд гуфт, ки мухимтарин дидгоххои адабии Рашиди Батвот дар "Хaдoикy-c-ceхp" бaëн шудаанд. Онро пeшoхaнги намунаи накди бaдeй ва бaлoFии шeъp дар aдaбиëти фopcии точикй метавон номзад кард. Сохиби "Хaдoикy-c-ceхp" дар зайли бaъзe caнъaтх,o адибони пopcигyepo, ки махорати шоирй доранд аз ce буъд - тахкик, танкид ва мукодоа ба cилки накд мeкaшaд, ки на танхо аз лихози арзиши назарй, балки аз дидгохи адабй низ биcëp муфид аст. Ab чумла, нигорандаи «Хaдoикy-c-ceхp»-po тарзи cyxaни Унcypй ниcбaт ба дигар шоирони порш^й бeштap чалб намуда ва бад-ин вачх дар бораи y биcëpтap изхори назар кардааст: «...ва устодии вай ба чунин camais^ бaдeъ падид омад. Ба ачаб он аст, ки кacидaхoe бад-ин ниход ва бaдeъ назм кардааст ва аз рохи табъи xeш нагаштааст».[2, c. 86] Бинобар ба нудрат мушохида шудани caчъ дар шeъpи фopcии точикй дар caдaхoи IX-XlI ба он ахамият мeдихaд ва мавчуд будани cyxaни мycaччaъpo дар шeъpи пopcй кайд мeкyнaд: «Ба аз ин маъно шeъpи Хоча Macъyди Саъд ва шeъpи ман биcëp ëфтa шавад».
Зикри хикмату мавъизат дар шeъp далолат ба он дорад, ки шоир аз ганчинахои нафиш мардумй ба xyбй истифода бурдааст. Бино ба ин, шоирон талош мeкyнaнд дар шeъpи xyд аз шаддахои марчон, ки дар ганчури шойгон махфуз аст, ба таври густарда истифода баранд ва онро дар фанни 6aдeъ "каломи чoмeъ" xoнaнд. Ин аз як тараф, макоми caнoeи шeъpиpo дар эчодиСти шоирон нишон дихад, аз чониби дигар, ба вазъ, хикмат ва шиквои замони шоир ишора дорад, чунонки Рашиди Батвотдар ин маврид мeнaвиcaд: «...ва бeштap ашъори Маст-уди Саъди Салмон каломи чoмeъ[3] аст, xoca он чи дар хaбc гуфтааст. Ба хeч як аз шуарои Aчaм, дар ин шeвa ба гарди y нapacaнд; на дар хуоти маонй ва на дар лутфи алфоз».[4, c. 86 - 32]
Ин гуна мулохизаги cyдмaнди coхиби "Хaдoикy-c-ceхp" кимати acapи уро афзуда, бидуни тардид, чихати хамачониба oмyxтaни пахлухои гуногуни афкори адабии гузашта, бавижа замони зиндагии муаллиф ахамияти калони илмй дорад.
Рашиди Батвот, чунонки дар боло дидeм, на танхо аз хунари шоирии адибон тамчиду тaхcин мeкyнaд, балки онро хастаи истeъдoди онхо мeшyмopaд. Мо инро аз мулохизаи y зимни бappacии
вожаи "корзор" бa xyбй эхcoc мeнaмoeм: "Фулон дap корзор аст. Aap "ро"-и корзор бa cyкyи гуй вacфи шyчoaт аст вa мадх бyвaд вa aгap бa racp гуй вacфи холи бaд бувад вa зaмм бyвaд" (Хадоик_).
Дидгоххои aдaбии Baтвoт, бидуни тapдид, apзиши нaзapй вa хунарии pиcoлaи ypo, мaхз бa xoтиpи накду дoвapихoи дуруст вa мyтaнocиб бaлaид мeбapдopaд, чунонки дap тaвзeхи миcoли caнъaти "мypooтy-н-нaзиp» пac aз эроди ин рубой, ки моли xyди уст, мeнaвиcaд:
"Чун фундуци мецри ту дацонам барбаст, Бори гами ту чу кужпуштам бишкаст. Хар тир, ки аз чашми чу бодоми ту цаст, Дар хаста дилам чу магз дар пушта нишаст.
"... вa xe^a^o cигyдaн нaвъe aз руунат бошад. Ba дap ин дyбaйтй чaхop гyиa мeвa мyтaнocибaид вa чaхop узв хaмчyнин". Муроди шоир aз чахор гyнa мeвa -фундук, бор, бодом вa мaFЗ бyдa вa aз чaхop узв - дaхoн, тaxтaпyшт (кужпушт), чaшм вa дил бyдaaст.
Hyктaи мухим дap apзëбии ин caнъaт он aCT, ки шхиби "Хадоик" бa вижaгихoи татбикй ё мyкoиcaвии ин caнъaт диккат дoдaaст: " Ba кaм шeъp бyвaд дap Apaбy Aчaм, ки aз ин caнъaт xoлй бувад, аммо дapaчoти хycн мyтaфoвит уфтад" Бидуни шубха ин тaфoвyтe, ки y коил шудв бa зeбoивy ороиш вa бa гyфтaи муаллиф бa "дapaчoти хycн"-и шeъpи фopcии точикй дaxл дошта, бa aидeшaи мо, бa тaфзили cyxaни Aчaм бap Apaб дaлoлaт мeкyиaд.
Дap xилoли нaзapиëги aдaбии Paшиди Baтвoт гoхe cyxaнoни бокирояю бaлaидмoя вa гуфтори мучазу бaлeF бa мyшoхидa мepacaид. Ин coбит мecoзaд, ки мycaнниф чонибдори мaъoнии бaдeъ вa aлфoзи xyбy пиcaидидa бyдaaст. Tamara амик вa мyaйян кapдaни xycycиëги ycyлии калом, ки мохияти acocm вocитaхoи тacвиpи бaдeиpo тaшкил мeдих,ад, дap биcëp холатхо бa Baтвoт дaст мeдихaд, гувохи он aCT, ки y бa халли дурусти мyшкилaи зeбoишинoxтй нaздик шyдaaст. Ин нукта, зимни таърифи caнbaти ибдоъ ба вузух ба мушохида мepacaд: "Ин caнъaтpo арбоби cинoaт чунин шарх кapдaaид, ки маъонй бaдeъ бошаду алфоз xyб ба назм карда, аз такаллуф ва тaъaccyф нигох дошта. Ba ман нaмeгyям, ки ин аз чумлаи caнъaтх,oст, балки cyxaни укало ва фузало дар назму нacp чунин мeбoшaд ва хар чи бад-ин гуна нaбoшaд, cyxaни ом ва анчуманро нвшояд".
Бо он ки Рашиди Baтвoт котиби дарбори Огcиз Хоразмшох буд, дар матни pиcoлaи "Хадоику-c-ceхp" равиши нacpи муншиёна, ё маш^ квмгвр ба назар мepacaд. Дар ин маврид низ y аз Родуёнй тaъcиp пaзиpyфтaaст, гapчaндe ки дар лобалои pиcoлaи "Хaдoикy-c-ceхp" кopбaсти калимоти мутадовили арабй бeштap ба мушохида мepacaд.
Хамаи ин аз он гувохй мeдихaд, ки дар caдaи XII дар хавзаи адаби фopcии точикй ба ма^анги арзёбии нeкy бади калом, аз чумла шeъp ахамияти чиддй мeдoдaaнд, бавижа Рашиди Baтвoт дар "Xадoикy-c-ceхp" кушидааст, ки дар радифи баёни арзиши назарии шeъp дар зайли caBba^o, хамчунин арзиши хунарии онхоро нишон дихад. Кор то бад-ин чо мepacaд, ки ашъори xyдpo зимни бappacии caнъaтхoи бaдeй накд мeкyиaд. Aз он чумла, дар навъи аввал аз caнъaти «радду-л-ачуз ала-c-caдp» гуяд: «Ba маро кacидaeст аз аввал то ox^ ин caнъaтpo нигох дoштaaм ва инчо бaйтe чанд оварам.
Карор аз дили ман рабуд он нигор, Бад-он анбарин турраи бецарор».
Муроди мycaнниф аз овврдвни накду доварихо, ба aидeшaи мо, ин будааст, ки чунин назарияхо ба ташаккули мухокимаронихои coлими адабй ва тахрики завки зeбoипиcaиди xoнaидa мycoидaт карда, ба вacилaи он «ба paвшaитapин шeвae мeгaвoн ба талаккии кудамои эронй ва фopcизaбoн аз мафхум ва мохияти шeъp наздик шуд ва бавижа навъи нигохи колабй ва cypaтмaдopи удабои pacмй ва мaдpacиpo баъд аз карни шашум дарёфт» (Мухаббатй, 891).
3) Зикри намунах,ои шеъри ва порах,ои насри
Рашиди Baтвoтиaxyстин мyитaкидeст, ки дар зимни мулохизахои xyд абёги шавохиди «Tapчyмoиy-л-бaлoFa»-po 6bc нoxyш дидааст. Бэ нвзэри y, он "эз энвои звлэл вэ acнoфи xanarf' xoлй нaбyдaaст [6, 226; 5, 1; 8, 83]. Ai^o, чунонки ба мушохида pacид, чуз он чи Рашид ба гуфтаи xyд онро нoxyш ёфта, бокй хама дар китоби "Хадоик" ингикол ёфтааст (60 маврид).
Рашиди Baтвoт дар "Хадoикy-c-ceхp" барои шарху басти cmoorn бaдeй 172 шохид аз шeъpй пopcй ва 37 пора аз нacpи пopcй миcoл овардааст. Бeштapи ин намунахо аз ашъори Ужурй, Муъиззй ва xyди Baтвoт мeбoшaид. Илова ба ин, муаллиф aFлaби намунахои фopcии caдaи чахорумро низ аз "Tapчyмoнy-л-бaлoFa" баргирифтааст (абёги Рудакй, ^амарй, Дакикй, Мангикй, Мунчик, Aбyшaкypи Бал^й), ки аз лихози муаррифии тaъpиxи адабиёг дорои ахамияти зиёди илмй ва адабист.
Мазияти дигари ришлаи Baтвoт дар он аст, ки y бо овардани намунахои нacpи фopcии точикй ба cyбyт pacoид, ки caнъaтх,o факкат xocra шeъp набуда, ба нacp низ тааллук доранд. Бинобар ин, маккоми нacp чй тозй ва чй форш дар "Хaдoикy-c-ceхp" баландмоягар аст, харчанд шeъp дар он накши acocй дорад ва ин хатто аз номи китоб хувайдост.
Myгaaccифoнa, муаллиф ба марчаъи мтеолхои нacpи фopcии точикй ишора нaмeкyнaд, бар ин acoc, эхтимол дорад, мо иштибох нaxoхeм кард, би^м, ки агсари онхоро xyди y coxтaacг. Чунонки дар зайли caнъaти рактго гуяд: "ва дар пopcй дар cyxaни омма аст: "фулон хeч кac аст ва чизe кам". Ё: "Эй car ва дapeF ин ном бар ту". Ба муаллиф муягсар шудааст, ки амшлу хикамро, ки ганчи шохвори xaзинaи aдaбиëт аст, устодона мавриди корбурд карор дихад. Зимни бappacии cacara тачохули ориф оварда: "Дигар дар порот, дар таоруфи мардумон аст, ки гуянд: "Фулон одамист ë фаришта".
Чунонки аз лобалои матни "Хaдoикy-c-ceхp" ба мушохида мepacaд, муаллиф бeштap эътимод ба нaфc дорад. Ба ин дaлeл, ки Рашиди Батвот аз ашъори шоирони замони xyд танхо аз Унcypй ва Муъиззй намуна оварда, хатто бо Aдиб Собири Тирмизй ва Aнвapй мyocиp буда, фузун ба ин дустй ва мукотиба доштааст, зикри cyxaни онхоро аз FOяти xyдпиcaндй ва Fypypи шaxcй ба xyд мyнocиб надидааст. Чунин мyнocибaтpo ба нacpи фopcии точикй низ раво дидааст, зepo то замони y муночоти Хоча Aбдyллoхи Aнcopй, "Калила ва Димна"-и Aбyлмaъoлй Hacpyллoхи Муншй, "Чахор макола"-и (coли таъл. 1156-1157) ^зомии Самаркандй ва "Макомоги Хамидй"-и Хамидуллохи Муставфй дар таврили aдaбиëти мо иштихор доштанд, вaлe, мугаагаифона coхиби "Хaдoикy-c-ceхp" аз ин ошри барчастаи нacpи шeвoи фopcии точикй низ capфи назар намудааст.
б) Манобеи араби
Бинобар тахкики H. Чалтеова онро "мaнoбeи арабизабон" номидан мyнocибтap мeнaмoяд. Ба ин дaлeл, ки на хамаи муаллифони capчaшмaхo ирки арабй доранд. Ин дастаро низ мставон боз ба ду гурух чудо кард: а) capчaшмaхoи мyсmaщм (бeвocитa) ва 6) гaйpuмyсmaцuм (бaвocитa).
Ба dacmau aeem, теш аз хама, "Maхocинy-л-кaлoм"-и MapFинoниpo дoxил кардан зарур мeoяд. Бaлe, чунонки мушохидахо нишон мeдихaнд, истифодаи Рашиди Батвот аз ин манбаъ, ба назари мо, ба ду тарикк cypaт гирифтааст: 1) он киcмaтх,oe, ки РодуСнй дар "Тapчyмoнy-л-бaлoFa" аз "Махошну-л-калом" бахра бардоштааст, тaвpe ки маълум аст, дар "Хaдoикy-c-ceхp" низ айнан омадаанд ва бeгyмoн нaвъe аз тaъcиpи Faйpимyстaк;им мeбoшaд; 2) он киcмaтх,oe, ки дар "Тapчyмoнy-л-бaлoFa" дида нaмeшaвaнд, xyд мустакиман иктибoc кардааст ва онхо шлибан арабй мeбoшaнд.
Бар ин мабнй, тaъcиpпaзиpии Батвотро миcли дигар ртеолахои бaдeи пopcии точикй, маъмулан, метавон аз ду вачх бappacй кард. Banyu aeem, ба барраши низоми бaдeи cyннaтии тозй ва форши точикй рабт дорад, яънe таърифхои caнoeи бaдeй аз лихози cyннaти нигориши адабй ва ороиши овой, тacвиpй, лyFaвй ва маъной мукотеа шаванд, дар ин cypaт то кадом дарача тaъcиpпaзиpии coхиби "Хaдoикy-c-ceхp" дакикан мyшaxxac xoхaд шуд. Ба ин вашла, заминахои халли машили душвори бaдeъи татбщиро чустучу кард ва ба онхо пocyxи амикк дод.
Banyu дувум, зикри намунахои арабй мeбoшaд, ки ин яге аз фаркхои ycyлии "Хaдoикy-c-ceхp"-po аз "Тapчyмoнy-л-бaлoFa" нишон мeдихaд. Тартиби танзими шавохидро Батвот аз "Китoбy-л-бaдeъ"-и Ибни Муътазз ax3 карда, танхо бо овардани намунахои шeъpи фopcии точикй дар ox^ xyдpo як навъ ба бaдeи арабй вобаста кардааст. Ба caбaби ин амалро бaдeънигopoн чунин тaвзeх додаанд, ки "маъхуди арбоби тacoниф он аст, ки дар таълифаги пopcй ашъори тозй навтеанд ва фycyли арабй, ки бад-он эхттеч уфтад, дарч кунанд, на он ки дар мycaннифoти тозй ашъори пopcй оранд ва шархи накди лyFaти дарй кунанд" ва дар ин замина "Хaдoикy-c-ceхp"-и Батвотро ба унвони намуна мставон зикр кард. Бaлe, бо вучуди ин нуктаи назар, ин амр аз нигохи истиклоли бaдeъи форш, ба aндeшaи мо, комилан амали окдлона ва одилона нeст, бад-ин дaлeл, ки РодуСнй пeш аз y caмги фанни бaдeи порши точикиро муайян карда буд ва боястй ин муаллиф ба такмили кори caлaфи xyд мeкyшид ва аз cyи дигар, дар acpи XII, ба занни кавй, нycxaи pиcoлaи "Корванд", ки Ч,охиз онро хамчун pacoили нaFзy мондагори пopcигyëн дар фанни бaлoFaт apзëбй карда буд, вучуд дошт, мавриди ба^у бappacй карор мeдoд ва номи xyдpo човидона мecoxт.
Рашиди Батвот дар бaëни мохияти таърифи caнъaтх,oи тapceъ, тapceъ маъа aт-тaчниc, тачнте (ва анвои он), caчъ, маклуб, мутобака, истиора, тaшбeх, хycни матолиъ, хycнy-л-мaк;oтиъ, тачохулу-л-ориф ва илтифаг аз MapFинoнй тaъcиp пазируфтааст. Таърифхои coxтaи Батвот, чунонки дар боло ишора шуд, дар мукотеа ба таърифхои арабии Марганонй ва таърифхои порши РодуСнй ниcбaтaн комил, низомманд ва илмй хастанд, ки ву^ата назар ва тacaллyти комили муаллифро ба забони арабй ва фанни бaдeъ, 6axycyc aдaбиëти араб нишон мeдихaд. Ингиxoби хам намунахои нacpй ва хам aбëт, ки аз ошри барчастаи Apaбy Aчaм аст, дорои завки баланди зeбoишинoxтй будани муаллифро гувохй мeдихaд ва ин яте аз дигар мaзoëи "Хaдoикy-c-ceхp" аст.
Бо истифода аз равиши мукотеавй-адабй муайян кардани дарача ва мик;ëcи тaъcиpпaзиpй дар заминаи camais^ бaдeй як амри табиист. Бар ин мабнй, ce навъи таъшрпазирй: маъной, интиколй ва такмилй дар ртеолаи "Хaдoикy-c-ceхp" ба мушохида рашд.
а) таъсирпазирии маънои
Бояд таъкид кард, ки на хамаи caнъaтх,oи бaдeъй, ки дар pиcoлaи "Хaдoикy-c-ceхp" омадаанд, аз зeхни Рашиди Батвот таровидаанд. Ин ба он маъност, ки як киcми нaзapиëти адабй аз мaнoбeи дигар, бавижа аз "Махошну-л-калом"-и MapFинoнй ва "aл-Бaдeъ"-и Ибни Муътазз ба ртеолаи Батвот ворид шудаанд. Бeштapи онхо, ycyлaн мохияти маъноияшон ба "Хaдoикy-c-ceхp" интикол ëфтaaст ва
муаллиф устодона ощоро ба бaдeъи форши точикй мутобик кардааст. Уcyлe, ки муаллиф дар шархи caнъaтхoи бaдeй пeш гирифтааст, cyинaтй ва анъанавй мeбoшaд. Танхо инчо caбки баёни Рашиди Baтвoт фарк мeкyиaд. У зимни бappacии caнoeи бaдeъй ca&b карда, мохияти таърифи caнъaт бо нaмyнaхoe, ки ба он марбут аст, мувофик ва мyтaнocиб бошад. Äлбaттa, ин якe аз мазиятхои pиcoлaи "Хaцoикy-c-ceхp" мeбoшaд. Барои мишл, caнbaти истиорара, ки дар хар ду pиcoлa омада, аз лихози
Maхocииy-л-кaлoм Хaдoикy-c-ceхp
3 ÛjLxH—JVI ù-^l^— ù— 3 ùÙ Jl^ ^¿J Icj^j-o djtl Jd ^¿llI 3 VI ùsSj ù' LA r>l ^¿J ^¿UI 3 VI jUi. (Тарчима: Hacp ибн Хacaн гуфт: Aз мaхocини калом аст. Истиора ва маънои он чунин бувад, ки лафз ё ном дар асти лyFaт барои чизe тайъин шудаяст, cипac онро бар чои дигар истиорат кунад, бар caбили орият" Маънии истиорат чизe орият xoстaн бошад ва ин cam^ чунон бошад, ки лaфзepo маънй бошад хакикй, rac дабир ё шоир он лафзро аз он маънии хакикй накл кунад ва ба чои дигар ба caбили орият ба кор барад ва ин caнъaт дар хамаи забонхо бдоёр аст. Ba чун истиорат баъид набошад ва матбуъ бувад, c^a^o ороиши тамом XOcил гардад.
Arap ба пeшииaи таърифи истиора нигох кугам, мeбинeм, ки шхиби "Maхocииy-л-кaлoм" дар таърифи иcгиopa аз Ибни Муътазз[5, c. 281] cyд чycтaacт. Он аз нaxycгин таърифхои илми бaдeъ буда, бeштap мохияти тавотфй дорад. Taъpифe, ки дар ришлаи "Хадoикy-c-ceхp" омадааст, бо ce мадраки тешина, яънe Ибни Муътазз, MapFинoий ва Родуёнй кариб якcoнaнд. Рашиди Baтвoт танхо доираи таърифи Родуёниро[6 кaмe вycъaт бaxшидa, бокй хама маъниро аз "Tapчyмoиy-л-бaлoFa" баргирифтааст. Дар баробари ин, инчо ба ин нукта таъкид бояд кард, ки муаллиф дар таърифи "Хaцoикy-c-ceхp" ба иштибох рох додааст. Чунонки y мeфapмoяц, маънои истиора иглоки лафзи мушаббах бихи ба мушаббах нeст, балки маънои мушаббах бихи ба cypaти иддаъой буда, на^уст дар маънй ва чинcи мушаббах дoxил мeшaвaд, cипac ба иглоки хакикй, лафзи мушаббах бихи дар мушаббах иcтeъмoл мeгapдaд. Хамин иxтилoфи назар бoиc шуда, муаллиф дар овардани мишл низ ба иштибох рох дихад: "Фулонй coяи шафакат ва домани афв бар capи фулон aидoxт". Дар ин мишл "coя" ва "доман" ба маънои хакикии xyд омадаанд, бeштap ба мишли тaшбeхи capeх ва изофаи тaшбeхй шабохат доранд, вaлe, мyтaaccифoнa, ба вазифаи истиора нaëмaдaacт.
Бо вучуди ин, мycaнниф дар нихояг ба ин мулохиза мepacaд, ки "харчй истиора ба зeхн наздиктар ва матбуътар бошад, дар зeбoй ва гироии cyxaн муваффактар" аст. Дар бaдeи клaccикии пopcии точикй танхо дар таърифи истиораи Шамот К^адо мохияти мacъaлa равшангар баён шуда, онро нaвъe аз "мачоз", ки зидди "хакикат" аст, мeдoнaд. Ин аст, ки "иглоки мeкyнaид бар чизe, ки мyшoбeхи хакикати он иcм бошад дар отфате муштарак" (Äл-мyъчaм, caх.365-6).
Aз чахор таърифи боло, ки ба онх,о ишора рафт, танхо ба Шамот К^адо мyяccap гардидааст, ки миёни маънии хакикй ва тамотлии лафз тафовут гузорад. Корбасти тамотлии калима мyxтaccoти ycyлии истиораро адо мeкyнaд, зepo миёни маънии acrä ва мачозии алфоз робитаи шабохат вучуд дорад, ба кавли Шамот ^адо "дар cифaтe муштарак". Чунин гузориши мacъaлapo бeштap Aбдyлкoхиpи Чурчонй дар "Acpopy-л-бaлoFa" матрах кардааст, вaлe ба гумони FOлиб, ин маънй аз "Мифтоху-л-улум"-и Саккокй, ки китоби мaдpacй буд, ба pиcoлaи "ал-Муъчам" ингикол ёфтааст.
б) таъсирпазирии интиколй
Дар ин гуна тaъcиpпaзиpй caхми муаллифони pиcoлaхoи даврахои баъд н^батян камгар буда, FOлибaн онхо матлаби як ришларо бо caбки ба xyд мyнocиб ба pиcoлaи xyд ингикол мeдихaид. Ин, аз як cy, кушо набудани муаллифро нишон дихад, ки ба як матлаб каноат карда, аз чустучуи эчодй xyдpo канор мeгиpaд, аз cyи дигар, мучиби кохиши эътибори он caura илм мeгapдaд. Чунин раванд дар илми хам бaдeъи тозй ва хам бeдaъи пopcии точикй дида мeшaвaд. Барои миcoл, canbarn иFpoк фй отфа, ба
шаходати aкaдeмик И.Ю.Кpaчкoвcкий бори аввал дар "_"-и Мубаррад (c.293) омадааст, ки он ба "ал-
Бaдeъ"-и Ибни Муътазз ингикол мeëбaд (Кpaчкoвcкий, ч6. c. 322, 324). У онро бидуни таъриф гузошга, танхо аз назму нacp шохид мeoвapaд. табдил мeшaвaд.
Äммo canbare, ки Родуёнй бо ин ном дар ришлааш чой додааст, таъриф дорад: «Ин caнъaт чунон бошад, ки дар отфати чизe муболотат биcëp равад ва ба aкcyлFOят биpacaд». Дар ин таърифхо хануз иFpoк фй-c-cифa ба навъхо чудо нашуда, мачмуъан хамаи каринахои мyбoлиFapo фаро мeгиpaд. Дар назариёги Ибни Рашик «ифрог» ва «иFpoк» хамчун муродифи «Fyлyвв» бappacй мeгapдaд. Чунонки Hacp ибни aл-Хacaн aл-MapFинoий барои он чунин мишл овардааст:
(Тарчума: Пайки ту раотд. Барои ман он як пашшаи caбyкбoл буд ва ба таври инкорпазир дар бораи бсэътибор будани дустй ва ваъдахои шикаста шаходат мeдихaд).
Ё ин байти Имpyyлкaйc, ки аз «Бaдeъ»-и Ибни Муътазз ба «Махоотну-л-калом»-и MapFинoий ва аз он ба «Хадoикy-c-ceхp» ингикол дода шудааст, дорои ин caнъaт мeбoшaд:
IJ V l^J-л ^JVI JjjSjjJI Jj^- j ^J— ^I
(Тарчума: Бай аз oraoeCT, - аз он чoe, ки нигох мeryзapaд, кудаки якcoлae истода ба пирохани якe онхо даст мepacoнaд ва y он чо изи дастро бокй мeгyзopaд).
Дар pиcoлaи «Хaдoикy-c-ceхp», албатта, тaъcиpи чунин раванд истиcнo нeст ва aFлaб миcoлхoи зиёди арабй интикол шудаанд.
в) таъсирпазирии такмили
Ин навъ тaъcиpпaзиpй дар бaцeъи фopcии точикй аз Родуёнй ofo3 мeшaвaц. Aммo ба ин мacъaлa Рашиди Батвот бeштap таваччух карда, кaдaмe ба пeш рафтааст. Ба ин дaлeл, ки такмилахои Рашиди Батвот дуруст, бамаврид ва нихоят пуста мeбoшaнд. Барои добат ин гуфта, caнъaти эътирозу-л-калом кабла-т-тамомро бо хам ^rec мeнaмoeм:_
Марганонй Батвот
o^j d^ij ob.*« ^J Hacp ибни Хacaн гуяд: ва аз махошни калом эътирози калом андар калом буда, маънии он тамом нажхад шуц, cипac он дар байги вохид ба итмом мepacaд. Эътиразу-л-калом кабла-т-тамом. Ин амалро арбоби cинoaт хашв низ xoнaнд ва ин cam^ чунон бошад, ки шоир дар байт маънй OFO3 нихад, пeш аз он ки маънй тамом шавад, cyx^e дигар дар миён бигуяд, он гох ба тамом кардани он маънй боз равад.
Таърифи MapFинoнй такрибан хамон таърифи Ибни Муътаззро ба ёд мeoвapaц, ки то aндoзae нoмaънyc аст. Aммo Батвот талош карда, онро такмил дихад ва мохияти он баён дорад. Hyктaи мухим дар таърифи Батвот он аст, ки истилохи "cyxaни миёни калом"-ро дарёфта ва онро "хашв" номидааст. Фузун бар ин, дар назариёти Батвот он бар ce навъ чудо шуда: хашви к;aбeх, хашви мyтaвaccит ва хашви мaлeх, ки дар ришлахои Ибни Муътазз ва MapFинoнй дида нaмeшaвaц. Ин амали Батвотро, аз як cy "такмила" мставон номид, аз cyH дигар, аз чумлаи тозакорихои y дар фанни бaцeъи фopcии точикй ба хишб овард. Ба иборати дигар, баъд аз y дар бaцeъи фopcии точикй ин caнъaт бо номи хашв, ки бори на^уст аз тарафи Рашиди Батвот мавриди истифода карор гирифта буд, маъруф шуд.
Муаллиф ба чанбаи овоии camayo (лафз) низ таваччух кардааст. Батвот бо он ки миёни caнъaтх,o тафовут нaмeгyзopaц, вaлe тааллукоти онхо ба лафзу маънй ишорахои нозук дорад. Истилохи "cypaт", ки борхо дар pиcoлa омадааст, ба чанбаи лафзй доштани caнъaт далолат мeкyнaц. Arap ба coxтopи умумии pиcoлaи "Хaцoикy-c-ceхp» назар aндoзeм, ба ин натича мepaceм, ки муаллиф н^бат ба чанбаи маъноии caнъaтхo ба чанбахои лафзии онхо бeштap хycни таваччух зохир кардааст. Бaъзe мулохизахо ва кайду шартхо, ки мycaнниф зимни баён ва барраши camayo ба кор мeбapaц, нишон мeдихaнд, ки y cama^oe, ки факат ба шeъp xoc хастанд, аз cama^oe, ки дар назму нaеp муштараканд, чудо мeкyнaц. Умуман, муаллиф 28 caнъaтpo аз муштаракаги назму нacp мeдoнaц ва 35 camayo мyxтacc ба назм мeшyмopaц.
Ба ин гурух camayo мставон тачндо ва радду-л-ачуз ъaлa-c-caцppo, ки ба истилох бар acли мушобихати cyвapй вахдат доранд, шомил намуд. Мазияти дигари ин caнъaтх,o дар он аст, ки к^ми аъзами мохияти онхоро caчъ ташкил мeкyнaц. Мавзун, мураттаб ва мукаффо cyxaн гуфтан xoccи забони арабй буда «общаи кадим дорад. Он бeштap мaxcycи нacp буда дар нacpи клaccикии араб, xycycaн ^уръон caчъ макоми арчмандро кacб кардааст. Биcëpe аз бaцeънигopoни тозй бо назардошти caбкy caлик;aи xoc доштан онро ба "иъчоз"-и ^уръон ниcбaт дода онро хамчун мeъëpи зeбoишинoxтии забони арабй муаррифй кардаанд.[7] Хамин caчъ аст, ки ба ^уръон, ки намунаи аълои бaлoFaт аст, назму низом мeбaxшaц ва бeштapин capмoяи хунарияшро аз назми xyд мeгиpaц. Чунонки Aбдyлкoхиpи Чурчонй махз дар заминаи бaлoFaти ^уръон назарияи "назм"-ро ибдоъ кард. Бад-ин вачх, дар ошри аввалияи бaцeи тозй, аз чумла pиcoлaи "Бaцeъ"-и Ибни Муътазз caчъ хамчун чузви мaхocини калом омадааст. Вaлe дар ocopи Aбдyлкoхиpи Aбyхилoли Acкapй, Ибни Рашик, Ч,оруллох Зама^шарй ва Саккокй caчъ дар таркиби caнъaти тaчниc бappacй шудааст. Ин нукта дар бaцeи порши точикй хам дида мeшaвaц, мacaлaн Рашиди Батвот ин навъро танхо ба нacp мaxcyc нaмeдoнaц, балки дар шeъp хам чойгохи вижа доштани онро хануз дар caцaи XII таъкид дошта онро «мувозана» мeнoмaц, ки ин истилох дар ду pиcoлaи пeш аз вай «aл-Бaцeъ»-и Ибни Муътазз ва "Maхocинy-л-калом"-и MapFинoнй дида нaмeшaвaц. Ба кавли y, он «чунон бувад, ки аз аввал ду карина ё oxиp, ё аз аввали ду миcpoъ ё oxиp калимого оварда шавад, ки хар як назири xeшpo ба вазн мувофик бошанд, аммо ба хуруфи равй му^олиф» (240). Ин тафовутхо шаходати он аст, ки Батвот хамчун мухаккики нукта€анч ва шоири мутабаххир назариёти адабии гузаштаро такмил дода, дар рушди бaцeи пopcии точикй ca^^ арзандаи xyдpo гузоштааст. Танхо дар caцaи XV Хycaйни Кошифй навъи чахоруми caчъ -€ачъи мунфаридро изофа мeкyнaц, ки ба навъи аввали он каробат дорад.
Вaлe capфи назар аз ин, бaдeънигopoни Apaбy Aчaм, аз чумла Рашиди Батвот дар acpхoи минбаъда дар заминаи caчъ caнъaтхoи нaвepo чун мувозана, тapчeъ, мycaммaт ва тазмину-л-муздавачро вазъ кардаанд.
Рашиди Батвот хамчун шоири "пуровоза ва зyллиcoнaйн"[8] аз coxтopи дакики шeъp, ба иборати дигар, acapи бaдeй огохии комил дошта, онро бо ному нишонахои гуногун дар acapaш зикр кардааст, ки чолиби диккат мeбoшaд. ^^ранда тaвaccyти caнъaтхoи бaдeии лафзй, ки ба онхо таваччухи зиёд
дорад, бaъзe мулохизаву кайду шартхои xyдpo баён кардааст. Хycycaн, "cyxaни матбуъу машу^', "лафзи латиф" ва "маънии Fapибy бaдeъ", хамохангии лафзу маъно ва назми мyнocиб, ки дар ошзу анчоми кacидa ва зикри тaxaллyc дар он барои эчоди "шсъри жку", ки хадафи ycyлии caнъaтхoи бaдeй низ дар хамин нукта адо мeшaвaд, заминаи мушид фарохам мeoяц. Чунонки, муаллиф бо зикри таърифи caнъaтхoи хycни матлаъ, хужи макгаъ, хycни тaxaллyc, хужи талаб ва ибдоъ хамин корро анчом додааст. Arap онхоро аз лихози мавзуй пacихaм карор дихeм, coxтоpи умумии ^ида, ки модари а^ии cypaтхoи шeъpиcг, падид мeoяд. Одатан, coxth кacидaи комил аз рукнхои зep: матлаъ, ташбиб (тaFaззyл, мадх), талаб ва тaxaллyc (макгаъ) иборат мeбoшaд. Ба пиндошти муаллиф, дар рузгори y истифодаи caraoeH лафзй хунари бузург шумурда мeшyдaacг. Ba хар acapH барчастаи адабиро боястй "маъонии бaдeъ ба алфози xyб назм дода" бошад. Инчунин, дар чахони иcлoм бaдeънигopoнe будаанд, ки аз рози эъчози ^уръон парда бардоранд, онро дар ороишхо ва хунархои лафзй чуст-учу мeкapдaaнд ва ба рабти он мазиятхо таваччух надоштаянд (Кошми Tyвaйcкoнй. Бахет бaдeъ, 51, баргардон).
Äммo, хам дар ришлаи "Кигoбy-л-бaдeъ"-и Ибни Муътазз ва хам "Maхocииy-л-кaлoм"-и MapFинoий ин camayo таъриф надоранд ва муаллифон танхо бо зикри шавохид иктифо кардаанд. Хамзамон бояд гуфт, ки дар ду acapH тозй cam-am "ибдоъ", ки Рашиди Baтвaг онро аз чумлаи cанъатхoи бaдeй надонистаР], умуман вучуд надорад. Baлe, чунонки дидeм, Рашиди Baтвaг онро аз чумлаи мyxтаccaги ycyлии назму racp дoииcга, хaмeшa чонибдори маъонии бaдeъ ва алфозу xyби пиcaидидa будани шeъp acr.
Чунонки машхун acr, муаллиф бо бeштap таквият додани чанбахои нахвии caнъaтхo (хycни матлаъ, хуоти макгаъ, хycни тaxaллyc, хуоти талаб ва ибдоъ) зохири a^HH кacидapo намоён карда бошад, пайванди маъноии онро бо тaвзeхи бeштapи вocигaхoи тacвиpи бaдeъй, бавижа мадху-л-муваччах, таъкиду-л-мадх бимо юшбиху-з-замм ва истидрок баркарор кардааст. Hигopaидa ба ин вacилa, ба aидeшaи мо, талош кардааст, ки барои шоирони тозаэчод ва хамаи oихoe, ки бо rnebp capy кор доранд, нишон дихад тaвaccyти дарки вocигaхoи тacвиpи бaдeй кacидa хам аз лихози coxTop ва хам аз лихози маънй метавон иншо кард.
Рашиди Bareo- танхо ба овардани таърифи caнъaтхo, табакабандй ва навъхои онхо, зикри шавохиди нacpивy назмии арабиву фopcии точикй каноат нaмeкyнaд ва мулохизоги пуркимати y гoхe зимни баёни матлаби мaкcyд дар xycycH чигунагии шeъpи адибони чудогонаи Apaбy Aчaм, тафовути поэтикаи тозию пopcй ва бавижа мyxтaccaги rnebpH онхо баён шудаанд, ахамияги калони назарй ва адабй доранд. Бо ин кор хачми азими иборот ва нуктахои чолиби арабй дар колаби оягхо ва ривоягхо, ашъору а^бор ба забони фopcии точикй ворид шуда, мухимгар аз хама му^^аи ииcбатан пуртароват миёни намунахои тозй ва пopcй ба вучуд омад. Муаллиф, барои миcoл, зимни барраши camara "каломи чoмeъ" мeнaвиcaд: «Ba Мутанаббиро дар ин боб ядe байзо ва тapикaтe захро будааст». Чунин мулохиза, барои бaдeъи татбикй мухим буда, натанхо арзиши хунарй, балки арзиши адабии acappo мeaфзoяц.
Ё ин ки хунари шоирии Унcypй ва Мутанаббиро зимни тахлили caнъaти «хуши тaxaллyc» ба cram мyкoиca мeкaшaд: «ва бeштap тaxaллycaги Унcypй ^куст ва y дар ин маъно пopcиëнpo чун Мутанаббй acr тозиёнро», чунонки аз ин кайду назархои мyкoиcaвии y бapмeoяд, ки шeъpи арабй дар радифи шeъpи пopcии точикй дар замони зиндагии Рашиди Baтвaг дар мухиги адаби пopcй чойгохи мумгоз каcб кардааст.
Инро мулохизахои зepини y, ки зимни 6bppbchh canbarn «caхлy мyмгaнeъ», яънe «Дар тозй Aбyфиpoc ба Бухтуриро ин чиж биcëp acr ва дар порш AüHp Фарру^иро», овардааст, таквият мeдихaд. Микдори ин гуна назариёги адабде, ки муаллиф дар «Хaдoикy-c-ceхp» изхори кардааст, ниcбaт ба «Tapчyмoиy-л-бaлoFa»-и Родуёнй зиёд мeбoшaд.
Ин гуна мулохизахои зикимати адабй барои барраши дуруст ва илмии адабиёги татбикй, xycycaн дар фанни бaдeъ ахамияти калон дорад.
Бapxe аз назариёги арабй, ки дар "Хaдoикy-c-ceхp" дида мeшaвaнд, бо "Maхocииy-л-кaлoм" мутобикат надоранд. Ин аз он далолат мeкyиaд, ки Рашиди Bareo- ба capчaшмaхoи дигари арабй низ назар доштааст. Aз чумла, муаллиф ба "Ягимату-д-дахр"-и Саолибй ва "Дyмягy-л-кacp"-и Бoxapзй, инчунин ба ocopH Сохиб ибн Aббoд, Бaдeъyззaмoни Хамадонй ва Зaмaxшapй таваччух дошта, дар мавориди мyнocиб аз онхо бахра чycтaaст. Гузашта аз ин, бино ба шаходати A66oc Икбол, coхиби "Хaдoикy-c-ceхp" ба чуз аз "Maхocинy-л-кaлoм"-и MapFинoнй мустакиман аз "Кигoбy-л-бaдeъ"-и Ибни Муътазз низ бахра бурдааст. Mo дар боло ба бapxe аз онхо ишора кapдeм. Baлe инчо ба xornpH тул накашидани cyxaн ба зикри ду намуна иктифо мeкyнeм:
1. Дар файли иштикок Baтвaг ду байти Язидиро, ки дар бораи Acмаъй гуфтааст, шохид oвapдa(c.co):
ДйЬ ^С ç^ljJ |с1 VI Aul JA ^jl le 3
Ин байтхоро Aбyхилoли Acкapй ба camara тaчниc xoc мeдoнaд [1, 328; 5, 13].
2. Батвот дар таърифи илтифот ба таври мустакким ё Faйpимyстaк;им аз китоби «aл-Бaдeъ»-и Ибни Муътазз истифода карда, хатто бapxe аз мигал^ои «aл-Бaдeъ»-po хам дар "Хaцoикy-c-ceхp" овардааст [6, 38; 16, 80; 10, 58], вaлe аз y ном набурдааст [22, 32].
Ба чуз ин, H. Чaлиcoвa дар мукаддимаи xyд ба "Хaцoикy-c-ceхp" мeнaвиcaд, ки Батвот дар pиcoлaи xyд аз шаш нафар ахли бaлoFaти араб ном бурдааст:
1) Халил ибни A^naA (д. 786 ё 791) - дар файли мутазодд аз y бад-ин вачх ёд карда: "...ва инро Халил Aх,мaд мутобака xoндaacг". Бaлe, чунонки мeбинeм, ин гуфта аз ТБ ба ХС интикол ёфта: "Ба аммо дабирон ва Халил Aхмaд ин астро "мутобик" xoнaнд" [16, 31].
2) Ч,охиз (д. 868) - дар фасти иFpoк фй-c-cифa, ончо байти Имpyyлк;aйcpo мeoвapaд ва дар шархи он мeнaвиcaд: "Ба ин иFpoк; бaFOят xy6 аст ва Ч,охиз гуяд, ки хар кй иFpoк; кунад дар ин маънй хама иёли Имpyyлкaйcaнд" [6, 307].
3) ^й ибн Иco ар-Руммонй (д. 996), - ки Рашиди Батвот аз y дар фacли тaшбeх ёд мeкyнaд: "Сохиби "Иштикок" Arä ибни Иco дар эъчози Куръон китoбe coxтaacг ва дар ончо чумла тaшбeхoтe, ки дар Куръони мачид аст, биёварда ва бар дакрикд хycн ва Faвoмизи латифи он тaнбeх карда" [6, 272273].
4) Ибни Ч^ннй (д. 1002) - дар файли "ал-Мадху-л-муваччах" аз y ёд мeкyнaд, ончо, ки аз байти Мутанаббй дар мадхи Сайфудцавла изхори назар мeдихaд [6, 264].
5) Чиробуддавла (Aбyлaббoc Aх,мaд и. Мухаммад), мyocиpи xaлифa Мукгадир - дар фacли "ал-Мухтамил ли-з-зиддайн" аз китоби y ном мeбapaд ва зимнан хикояти дарзии курро накл мeкyнaд [6, 265].
6) Крзй Кузой, фак^х ва муха^^ (д. 1062) - дар файли "тaчниcи xaт" аз китоби "Шихобу-л-ax6op фй-л-хукм вa-л-aмcoл ва-л-адоб"-и y ном мeбapaд ва хaциcepo аз он ривоят мeкyнaд [22, 32].
Гузашта аз ин, Рашиди Батвот дар pиcoлaи xyд аз гуфтори 11 нафар балогаёни араб, аз чумла Муоз и. Чабал (д. 640), Aлй и. A6mora6 (д. 661), Aмp и. ал-Oc (д. 663), Хacaни Бacpй (624-728), Сакина (д. 735), Бошл и. Ato aл-Faззaл (699-748), Aбyмaнcypи Саолибй (9621037), Hacp и. aл-Хacaн aл-MapFинoнй (д. 1055), Aбyмyхaммaд ал-Кош-м ал-Харирй (1054-1122), Aбyлхacaн Aх,вoвй ва Кaвcap и. Шep дар мачмуъ 16 икгибoc овардааст Мухаммад и..
Дар мачмуъ, дар ришлаи Батвот барои иcбаги таърифхои cанoeи адабй 514 шохид оварда шудааст. Чунонки дар боло гуфта омад, 209 маврид шохиди пopcй буда бокимонда 305 маврид шавохид арабй будааст. Ab ин шумора, 145 намунаро нacpи арабй, aкcapaн оёти раббонй ва aхoдиcи набавй ва 160 мавриди дигарро назми арабй ташкил мeдихaд. Бaлe бояд гуфт, ки муаллифи 17 байт хануз гаши^^та бокй мондааст.
Рашиди Батвот ca™ карда мавкщ нacppo дар caнoeи адабй, ки бо шeъp муштарак дихад. Илова ба ин, муаллиф нacppo хамчун caмги мустакдл, ки дар бaдeъи фopcии точикй бори аввал мавриди корбасти вaceъ карор дода, бappacй кардааст. Бинобар ин, аз зовияи вуруди шавохиди нacpй ба бaдeи фopcии точикй шхиби "Хaцoикy-c-ceхp" ниcбaт ба caлaфи xyд макоми аввалро кacб мeнaмoяд ва бо ин «ОЗит мeнaмoяд, ки caнъaтх,oи бaдeй дар баробари шeъp бо нacp, xycycaн нacpи порши точикй чойгохи баробар доранд.
Гузашта аз ин, НЧалишва тибки тартиби xpoнoлoгй чaцвaлe тартиб дода, хамаи муаллифони apaбизaбoнepo, ки шeъpaшoн дар ХС дарч гардидааст, аз руи таваллуд ва замони эчодашон ба 5 давра та^им намудааст:
I. Шоирони тoиcлoмй ва caдpи телом.
II. Шоирони ахди умавй
Ш. Шоирони ахди aббocй (миёни acpи VIII - аввали acpи X)
IV. Шоирони даврони cyкyти xилoфaт (acpхoи X-XII)
V. Шoиpoнe, ки дар бораи онхо маълумот пайдо нашуд [22, 56-61].
Ба давраи на^уст 6 шоир, ба давраи дувум низ 6 шоир, ба давраи тевум 7 шоир, ба давраи чахорум 27 шоир ва давраи панчум 1 шоир мутааллик буда, дар мачмуъ 48 шоири араб мавриди барраши Рашиди Батвот карор гирифтааст. Бaлe аз хама бeштap муаллиф ба ашъори Мутанаббй (24 маврид) ва Харирй (7 шохид ва 4 намунаи rncp^ таваччух доштааст.
Чунонки дар OFO3и ин фacл ишора шуд, "Хaцoикy-c-ceхp"-и Рашиди Батвот маъруфтарин pиcoлaи фанни бaдeъи фopcии точикй будааст. Махз ба ин xoтиp, бaдeънигopoни баъдй ба он бeштap такя ва истинод кардаанд, ки барои падид омадани як cилcилa pиcoлaхo замина гузошт. Ab чумла, pиcoлaхoи 3ep 6o тaъcиpи бeвocитaи "Хaцoикy-c-ceхp" арзи хастй кардаанд:
1. "ал-Муъчам фй маъойири aшъopи-л-Aчaм"-и Шaмcи Кaйcи Розй ^адм XIII). Муаллиф ба capoхaт мeнaвиcaд, ки дар таълифи боби шашум аз киcми дувум аз "Хaцoикy-c-ceхp" пайравй кардааст;
2. "Хацоику-л-хакоик" -и Шарафуддин Хacaн ибн Мухаммад Ромй ^адаи XIV). Ин нигоранда хам дар ибтидои pиcoлaи xeш мeнaвиcaд, ки онро ба каоди тафзил ва ахёнан таъриз бар Хацоикк эчод кардааст.
3. "Дакоику-ш-шеър" -и Алй ибн Точ ал-Халовй (садаи XIV).
4. "Бах,ру-с-саноеъ"-и мутахаллис ба Хасан ном шоир (садаи XIV).
5. "Бадоеъу-л-афкор"-и Хусайн Воизи Кошифй (садаи XV).
6. "Бадоеъу-с-саноеъ"-и Мирсаид Бурх,онуддин Атоуллох ибни Махмуди Хусайнй (садаи XV).
Хамин тарик, Рашиди Ватвот, аз як су, бо таъсирпазирй аз Родуёнй, ки дар заминаи кутуби
балогати арабй, хусусан "Махосину-л-калом"-и Наср ибн ал-Хасан ал-Маргинонй анчом дода буд, санъатхои бадеиро нисбатан дакик тахлил мекунад, аз суи дигар, бо мудовимат бахшидани ин суннатхо дар тахаввул ва татаввури илми бадеъи форсии точикй таъсир мегузорад, ки шомили арзёбихо ва казоватхои зебошинохтии чолиб аст.
СОПОСТАВЛЕНИЯ «^АДОЩУ-С-СЕХР» РАШИД ВАТВОТ С ПЕРСИДСКИМИ И АРАБСКИМИ ИСТОЧНИКАМИ
Статья посвящена анализу вопросов, связанных с арабскими и персидскими источниками «Хадожу-с-сехр» Рашид Ватвот.
Основная цель этой статьи - определить причины литературного отступления Рашида Ватвота в "Хадоику-с-сехр" к арабской литературе и связи с таджикско-персидской литературой. По словам автора, этот аспект деятельности Рашиди Ватвот мало изучен. Поэтому в данной статье приведен анализ и мотивы данного отступления автора. Анализ, проведенный автором статьи, доказывает, что три составляющие имели непосредственное влияние на Рашиди Ватвот при написании своих произведений: смысловое, переходящее и усовершенствованное.
Такой образ мышления Ватвота впервые проявился в произведении "Хадоику-с-сехр" и все больше укреплялся имея место в его дальнейшем творчестве.
Ключевые слова: Рашид Ватвот, Хадоику-с-сехр, литературное сопоставление, смысловое влияние, переходящее влияние, усовершенствованное влияние, украшение художественной речи, заимствование, эътирозу-л-калом цабла-т-тамом.
COMPARISON OF "HADOIQU-S-SEHR" OF RASHID WATVOT WITH PERSIAN AND ARABIC SOURCES
The article is dedicated to the analysis of issues which related to the Arab and Persian sources of "Hadoiqu-s-sehr " ofRashid Watvot.
The main purpose of this article is to identify the reasons for the literary deviation of Rashid Vatvot in "Hadoiqu-s-sehr" to Arabic literature and its connection with Tajik-Persian literature. According to the author, this aspect of the poetry of Rashidi Vatvot has not been studied enough. Therefore, this article provides an analysis and motives of the author's retreat. The analysis carried out by the author of the article proves that the three components had a direct impact on Rashidi Vatvot when writing his works: semantic, transitional and improved.
Such a way of thinking of Vatvot first manifested itself in the work "Hadoiqu-s-sehr" and became more and more strengthened taking place in his future works.
Keywords: Rashid Vatvot, Hadoiqu-s-sehr, literary juxtaposition, semantic influence, transient influence, improved influence, decoration of artistic speech, borrowing, etirozu-l-kalom qabla-t-tamom.
Сведение об авторе:
Умриддин Юсуфов - Докторант Института языков и литературы имени Рудаки Академии наук Республики Таджикистан тел.: (992) 919045575; e-mail: [email protected]
About the autor:
Umriddin Yusufov - Doctoral Student in the Institute of Languages and Literature named after A. Rudaki of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan. Tel.: (992) 919045575; e-mail: [email protected]
мак;оми зан дар осори мухаммад щболи лохурй
Саидзода В.
Донишкадаи давлатии забонхри Тоцикистон ба номи С. Улугзода
Дилбари доно бубин дар гулшани илму камол, Хушачини хирман Ицболи бино омада. Эй цавонон саф ба саф як шаведу як цщат, Дар хиёбони мухаббат шеъри зебо омада.
Осори адабиву фалсафии форсу точик ва хинд дар тули таърихи беш аз хазорсолаи худ бо осори фалсафиву ахлокии гаронбахои хеш дар тарбияи инсони комил сахмгузор аст ва аглаби мардуми олам
