CC BY
28Boronov Umejon Khujamurodovich - Senior Lecturer teacher of the Department of Stylistics and Theory of Translation, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, Phone: (+992) 901030025
ТДУ 891.550 ТКБ 83.3 (2 точик) Г-51
ЧРЙГОХИ ГАЗАЛ ДАР ОСОРИ САЛИМИ ХАТЛОНЙ Гирдакова З.М.
Донишкадаи давлатии забон%ои Тоцикистон ба номи С. Улугзода
Новобаста аз тохтутози ачнабиён, чангхои таърихй, омезиши фархангиву маданй ва гироишхову пазиришхои диниву мазхабии гуногун ва ворид гардидани халали зиёде ба русуму оин, забону фарханг, ва сарватхои модию маънавии сарзамин, мехвари офариниш ва хунари шоирй маърифати халлоки худро дар тули асрхо аз даст надода, балки баракс симои аслии фархангу адабиётро бештар сайкал бахшида ва саликаи офарандагии адибон ва бахусус шеъри гиноиро дар дидгохи тасвиршинос бо тачассумгари образхои писандида ва чаззоби шоирони хар давру замон бо дарку эхсоси худшиносй ва мубориза барои хасту буди миллату тамаддун боз хам тавону сарохат бахшид. Дар баробари ин адабиёт, чунон ки аз тахлили нахустин падидахои шеър, аз огоз то кунун, аён гардидааст, рушд кард ва осори гаронбахое низ дар ин даврон болои кор омаданд ва дар миёни офариниши шаклхо ва навъхои тозаи шеърй, силсилаи гуногунсабки газал бо мазомини ошиконаву ичтимой ва маъонии ирфониву сиёсй, бо намунахои пурарзише овозадор гардид ва то ин айём ба сурати яке аз дурахшонтарин навъи шеърй дар адабиёти точикй-форсй ба авч расид.
Дар маколаи мазкур муаллиф дар бораи газали нави точик ва ташаккули он дар шеъри муосир, дар мисоли газалиёти Салими Хатлонй пажухиш ба анчом расонидааст.
Адабиётшиносон, мухаккикон ва муаррихон даврони ба авчи аъло расидани шакли шеърии газал, ё тагаззул карданро ба собикаи пеш аз асри X нисбат додаанд. Дар ин чода адабиётшиносон ва мухаккикон назархои гуногун доранд, адабиётшинос Худой Шарифов рушди газалро ба асри X нисбат додааст: "Дар эчоди газал дар асри X аввалин кадамхо гузошта шудаанд. Газали ин давра аз порахои шеъри гиной иборат буд ва колаби шаклии хосро ёфта бошад хам, вале он аз тагаззули газал куллан нагусастааст"[9, с.20].
Аммо ифтихороти сурудани шеърро дар адабиёти форсй-точикй, ки хануз ба замон ва забони Абуабдуллохи Рудакй ва устодони дигари доирахои адабии ин давр бештар ва пештар нисбат додаанд, дар тули пешрафти адабиёти пасин, чунон ки ба тахкик мебинем, кариб аксаран дар доираи ин шаклу услуби пешиниён пойбанд мондаанд ва аз ин чост, ки хар шоири баъдй дар назар ба сурати пайгиру бархурдор аз сабки ин устоди адабиёти куханбунёд ва ба вижагии гуфтани шеър гунахои ашъори гиноии худро бо арзи шогирдй бар мактаби у мураттабу тадвин кардаанд ва аз у хамчун пешвову падари мактаби огозини шеъри нави дарй ё форсй-точикй ёд овардаанд.
Аз ин лихоз аст, ки шоири номовари карни X Абулкосими Унсурй бо ифтихори кабул ва эхтиром аз ин мактаби адабй, худро бо кучак дидан дар пеши ин нобигаи шеъри пешин ва манзалати у, мегуяд:
Fазал рудакивор неку бувад,
Fязацои ман рудакивор нест.
Агарчи бикушам ба бориквахм,
Бад-ин парда-андармаро бор нест. [5, с.697].
Дар баррасии ин мазмун аз кавли адабиётшинос Худой Шарифов омадааст, ки: "Еазали рудакивор хамон гуна газал аст, ки сабки хос дорад ва назари Унсурй аз "парда"-и он гузаштан ва бо саъйи андеша "бор" наёфтан тахаммули сахтиро надоштан"-ашро ошкор карда аст". [9, с.108].
Дар хар сурат адабиётшиносон ва мухаккикони чй Точикистону Эрону Афгонистон ва чй мусташрикини Гарбу Амрикову Россия ва дигар мамолики олам, ки дар мавриди тахкику баррасихо дар шеъри форсй кор бурдаанд, давраи шаклгирй, замони расой ва мехварии адабиёт гардидани газалро ба пештар аз асри V-VI ва ба авчи камол расидан ва бо рамзу тасвир ва дигар саноеъи бадеъй ороста гардидани онро дар сурату симои тозаву навин, ба забон ва замони устод Рудакй иртибот додаанд.
Чунон ки маълум аст, навъи газалро дар осори тамоми адибони гузаштаву муъосир метавон вар хурд, аммо истифодаи ин санъати шеърй дар карнхои минбаъда ба писандидатарин навъ ва сабки шеърй дар осори адибони зиёди форсизабон шухратёб гардид, ки намунаи онро дар эчодиёти Носири Хисрав, Низомии Ганчавй, Хоконии Шарвонй, Саноиву Аттору Саъдиву Ирокиву Мавлонову Х,офизу Камоли Хучандй, Абдуррахмони Ч^омй, Амир Хусраву Соибу Сайидову Кошонй, Мушфикй, Бадриддини Хилолй, Шамсиддини Шохин, Х^очй Хусайн, Туграли Ахрор ва садхо шоири дигар ба сифати дурахшандатарин сабки шеърй метавон махсуб донист, ки хар кадоме ба шеваву услуби хос
дap зaминaи тacвиpгapoëнa вa pyнaмoии лaфзy мaънивy илтифсгг дap ин швъи шeъpй xyнapи xyдpo бa нaмo гyзoштaacт. Aммo, чyнoн ки бa capoxaт oмaдaacт, нaвъи Faзaл paфтa-paфтa тo ^aprno® бaъдй бa як cacara нaвгapoвy тacвиpпapдoз вa шaклдиxaндaи тapзy ycyли тacвиpгapoй дapyнмoяи xyдpo фapагap гз мою^ вa мyндapичa вa F0яxoи oшикoнa бa куллй дигap кapдaacт вa 6o швшpдoзиxoи мaънaвй вa cyвapй xap шoиpи Faзaлcapoepo дap мокэму чoйгаx,и xyд мaвpиди oмyзиш вa пaзиpиши xaвoдopoн ;apop дoдaacт. Aйни чунин x,aвoдopиx,opo мeтaвoн дap кобули мaктaбxoи гугогун вa ycлyби oфapиниш вa нигopaндaгй дap шeъpи дaвpoни мyxтaлиф дyчop oмaд, ки дap чaнд ^ни oxMp пaдидopии мaктaби caбки хиндии Aбдyлк;oдиpи Бeдил нaмyнaи шoxиcи oн бyдa мeтaвoнaд, зepo 6a xanae, ки мaълyм acт, тo кунун шoиpoни зaмoни мyъocиp aз y пaйгиpй мeкyнaнд вa aз camara oфapиниши caбки y бapxypдopй мeчyянд. A^aTO, чyнoн ки ин caбк 6a xyбй иcтикбoл шyдaacт, ocopи 6axycyc Бeдили Дexлaвй 6o caликaи oфapиниши тacвиp 6eco6rna вa дap aйни зaмoн 6o repyH тaъcиpгyзop, ки 6a тapик;и мaънивy мaзмyнy 6emap тacвиpxoи мapмyзy мубхому чaззoб 6a кop бypдaacт, xeлe мувоффок хом acт, ки шeъpaш 6o хомо мyшкилaдoй мoндaгаp acт вa хомчутон aз ин чaззoбият шбит кapдaacг, ки Faзaл вa yмyмaн шeъpи Бeдил 6emrap мaвpиди namrcpmy oмyзишy иcтикбoли шyъapoи xaмзaбoнй y дap Эpoнy Хивду Пoкиcтoнy AфFOниcтoнy To^H^crc^ вa дигap кaлaмpaви зaбoни фopcй гapдидaacг.
Шoиpи швх^ вa чexpaи cиëcии AфFOниcгoн, Хaлилyллoxи Xararâ, ки 6a тaълифи pиcoлaxoe 6ap pysropy ocopи Мaвлoнoи Бaлxй вa дигap capмoяxoи мaънaвии aдaбиëти дapй-фopcй-тoчикй дacг 6a кop зaдaacг, дap пeшcyxaни "Дeвoни Бeдил" дap мaвpиди пaйpaвии шoиpoни точик низ ëдoвap шудо мeгyяд: "...oшкop acг, ки Faзaлxoи Бeдилpo шyъapoи тaxмиcy иcгикбoл вa тaзмини биcëp
кapдaaнд вa aз нaзapи нaвъи тaъбиpoтy тapкибoт вa кoлaбxoи шeъpй хднуз хом тaъcиpи ypo дap шeъpи имpyзaи мeгaвoн ^yciyiy кapд"[2, c.4].
Бoиcи зикp acг, ки Faзaл низ дap paдифи нaвъx,oи гyнaи шeъpии aдaбиëти клaccикй 6a aдaбиëги мyocиpи точик вopид шyдacг, aммo 6a дaлeли тaъFЙиpи œëcara вякт, 6axycyc зaмoни шaxcпapacгиx,o вa шиъopпapтoиx,oи №raxom Шypaвй, нa тaнxo дap Faзaл, бaлки дap нaвъx,oи мyxтaлифи шeъpй мyxтaвoи xyди aдaбиëтpo мaзмyни cигoишивy тaвcифoтии идeoлoгияи зaмoн бeштap фapo гиpифтaacг вa ин нукга мycaллaм acт, ки 6o мyтoлиaи aшъopи ин дaвpaи aдaбиëт, cиëcaти xoким 6a мaъниopoивy тapзи тaфaккyppoнии шoиpoн, xycycaн 6a шoиpoн xeлe тaъcиpгyзop бyдaacт, ки a^apra-ipo мaддox кapдaacт.
Aдaбиëтшинoc Юpий Бoбoeв 6o бapдoшт оз ин дaвpaи эчoдии aдибoн кдйд кapдaacт, ки: "Ишку мyxaббaт, caAow, вaфoдopй чун x^raëm лиpикии oдaми нaви дaвpoни coтcиaлизм дap Faзaлxoи ишкии шoиpoни точик биcëp тapaннyм ëфтaacт. Лeкин xyди мовзуъ вa мaзмyни Faзaлxo дap изxopи мyнocибaтxoи дycтй вa шaxcй paнги дигap г^ифт^ ифoдaи мexpy мyxaббaт хом 6a диг^ ycyлy ycлyб тacвиp мeëбaд. ...Faзaлxoи шoиpoни мyocиp 6emrap мaзмyнxoи raërâ вa ичтимoиpo бaëн мeкyнaнд" [1, c.290].
Дap зaмoни шypaвии aдaбиëти точик, 6axycyc дap шeъp, 6o 6a миëн oмaдaни жaнpxoи TCea, Faзaл низ мов^и xyдpo нигах, дoшт вa дap cypyдaни ин швъи шeъp ycтoдoн Сaдpиддин Лйнй, Пaйpaв Сyлaймoнй, Лбуд^^ми Лoxyтй, Мyxaммaдчoн Рохимй, Хобиб Юcyфй, Миpзo Тypcyнзoдa, Бoк;й Рaхимзoдa, Aбдycaлoм Дexoтй, Мухиддин Фapxaт, Aминчoн Шукухй, Тиллo Пушэдй вa бaъдaн coлxoи xaфтoд вa xaштoдyми кapни XX вa 6axycyc OFOЗи зaмoни coxибиcтикдолии Тoчикиcтон, ки oзoдии cyxaн 6emap paвнaк; ëфт, шeъp низ 6o пepoяxoи TCea вa opoяxoи мaънии нaви тacвиpбop вa мaзoмини омик чaззoбияти 6ernap кacб кapд вa шoиpoни xymcanrnaepo aз зyмpaи Лoик ^eparä, Amyp Сaфap, Xa^^ap Foйиб, Гyлнaзap, Мyxaммaд Foйиб, Мyxaммaд Хoлик;, Фapзoнa, Нaзap Хaлил вa чaнд тaни диг^ дap эчoди Faзaл кoмëб гapдoнд, ки Сaлими Хaтлoнй низ aз ин 6axpa4yn xyдpo кaнop нaгиpифтaacт вa xaмчyнoн дap ин cracraa якe aз шoиpoни бapкaмoлy xeлe мувоффок дap иншoи Faзaл вa дигap aнвoъи шeъpй мaxcyб будо бoяд rnpop кapд, ки дap ин paдиф шoиpи aз дидгахи эчoдй бeштap cepмaxcyл, вa дap кopгoxи эчoдии xeш 6a тacвиpгapoй вa caйкaлнигopии oйинaи мaънй кoмëб мeбoшaд.
Faзaл дap эчoдиëти Смими Хaтлoнй дap paдифи шeъpxoи чyдoгoши cyннaтй, оз чумгаи бaйт, мотум^ дocтoн, pyбoию дyбaйтй вa coиpи aнвoи шeъpй, оз к^моти вижи ocopи y мaxcyб мeëбaд. Мaxopaтy мapтaбaи cyxaнвapии шoиp дap ocopи y, бaвижa дap Faзaлxoяш низ, aз иттилoи фapoвoн дoштaн 6ap caбкy ycлyб, caнъaтxoи бaдeии шeъp вa ocopи гapoнapзиши yдaбoи тешин вa мyocиp гyвox мeбoшaнд. Бap ин дaлeл aз Faзaлxoи шoиp paвшaн acт, ки y дap эчoди ин нaвъи кyxaнпepoяи шeъpй 6o бapxypдopй aз xикмaт вa aзaмaти ocopи Faнoмaнди yдaбoи кротки фopc-тoчик, aз чумга 6a ca6^ ycлyби Сaъдй, нaзapy aфкopи Мaвлoнo Ч,aлoлиддини Бaлxй, мaънипapдoзиxoи Aбдyлкoдиpи Бeдил, paнгинxaëлии Сoиб вa cap0F0З aз 4acopara cyxaнгycтapии Хoкoнии Шepвoнй вa нaзapy тaxaюлаги дигap фapзoнaгoни aдaбиëти acилpo 6o caмимиятy эxтиpoми xoc шовк мeвapзaд вa aз мокгаби шeъpй вa бapдoштxoи моъшвй 6ap фaлcaфaвy иpфoн во фикpy шоклу ycлyби бaëни oнxo 6axpa бypдa во илxoм гиpифтaacт, ки инpo мeтaвoн шмуши бapдoшти тaчpибa во oмyзиши пaйвacтaи y дap ин зомиш мaънидoд кapд во aммo бидуни токлид, тaнxo 6a тово^у^ биниши capex оз мacиpи муств^ими xeш во
дидшху нaзapи caнчидaи xyнapи cyxaнвapй гом ниxoдaacг. Ба тaвpи миcoл ин иxлocy caмимияти шoиppo дap заминаи тавачч^Х ва изxopи aлoкaи y ба ocopи X,oк;oнии Шepвoнй мeтaвoн ба мyшoxидa гиpифт, ки ин байги Faзaлaш мeгyяд:
Бaшopam чыст 6üp maбъu cmuu as naum upшoдaм? Бa uззam ёфтим дap caörnХакрншШapвoнй! [8, с.237].
Ин KyRrapo Mиpзo Мулшэахмад, aдaбиëгшинoc ëдoвap шуда ва таъкид кapдaacг, ки: '^ap як зyмpa Faзaлxoи Салими Хaтлoнй мaъниoфapиниxoи бeдилoнa ба нaзap мepacaд, ки дap oфapиниши чунин тacвиpxo шoиp мeтaвoнaд 6o иcгифoдa аз paмзy тaмcилy тaшбexи таза, чaxoни мaъpифaтии xeшpo Faнй ва paнгopaнг ба нaмoиш бигзopaд" [7, c.5].
Салими Хaтлoнй аз зyмpaи oн шoиpoн аст, ки шeъpи y, бaxycyc Faзaлиëгaш, на аз вacфи coxти ЧOмeъaвy axзoбy шaxcпapacгиxoи тaмaллyкrapo, балки аз мазмуни мaъpифaтy маънавияти иpфoнй ва тавшфи xycycиëги маънавии oдaмy oлaм ва ишку caмимият, ки бap мaъpифaт pиcoлaт oвapдaaнд, oбишxyp дopaнд ва ш^и мaвзyoт дap Faзaлxoи y аз тacвиpxoи бaxшидa ба зeбoишинocй ба мaвкeъ бapxypдop мeбoшaнд ва мaxз xaмин гунаи Faзaлиëг, ки мутобикки шyмopи мo бeш аз ду xaзoppo дap ocopи y дap 6üp гиpифтaaнд, мутобик ба мaвзyъxoяшoн 6o ду шмгу "Faзaлxo" ва "ApмyF0ни Мушн" мypaттaб ва дap xaмa китoбxoи бaнaшppacoндaaш caбтy мyнтaшиp гapдидaaнд.
Ба акидаи aдaбиëгшинocи мaъpyф Рaxими Mycyлмoниëн "Яте аз xycycиятxoи ба нaзap нaмoëни Faзaл - зикpи тaxaллycи шoиp мeбoшaд, ки oн aкcapaн дap байги oxиpин ë якe аз бай^и oxиp вoк;eъ мeгapдaд. [4, c.173]. Aммo Faзaл xaмчyнoн мeтaвoнaд бe ифoдaи тaxaлшycи шoиp низ cox^rax ба шаклу мазмуни xyдpo аз даст надш,ад ва намунаи Faзaлиëги бe макгаъи байти тaxaллycиpo мo дap тaмoми Faзaлиëги Салими Хaтлoнй шoxид гapдидeм. Дap acл дap capocapи Faзaлиëги ин шoиp x^no 4oe 6o ифoдaи байти тaxaллycй вap нaxypдeм.
Бapтapияти дигapи Faзaлcapoии Салими Хaтлoнй xaмчyнoн дap ин шeвa бeштap paвшaн аст, ки тaмoми Faзaлиëги xyдpo ба nypparn ибopaт аз дyвoздax миcpaъ мypaттaб намуда, дap ин дyвoздax миcpaъ ë шаш байт мaъoнии иpфoнии ишку майу маъшукаву мyxaббaтy caмимият ва дигap мyчибoти эxcocoтии инcoнpo, ки ба xyд ва табиат мажуб дидааст, гyнчoиш дoдa ва дap зимни cилcилaбaндии aбëги чyдoгoнa xeлe мyвaффaк;oнa кop гиpифтaacг. Бapoи миcoл Faзaли зepинpo дap му^^а ба гyфтaxoи фавкк мaнзyp мeгapдoнeм, ки бapoи oгoxивy бeдopии x^raërn мaъpифaтии инcoн мeгyяд: Бoлuдa каст m yo, pa: дap :asac кaшuдa? Ё oфuяm гaзaнд acm, бeдOд ôac mm^a? rap шти napдa гupaà, гуянд umam oô acm, Аз фaнд дoнapeзaà, ôopu aàac кaшадa! Ma^pyca ôaнд-бaнд acm, acpopu дeвnаpo, Бopа mmacmy ôacmaш, ôoлu maa кaшuàa! Omam зaôoнкaш oмaд, œ pacма хacдaвoнй, Xacmm ку^ nucaндaд moôe, m xac кaшuдa? Бж xuммamu зaъuфoн, хoк acm nemu vucjwam, Cap ôoxm mymuu ôaxm, nou œ цaфac кaшадa! Poqu paeo xamo mcm, э:coc œ xamap yy, 4m мeôapaà canorn-am, кж nou nac кaшадa! [б, c. 198].
Чушн ки paвшaн аст, шoиp дap ин дyвoздax миcpaъ аз иcгифoдaи чандин caнъaт raop мeгиpaд ва xairo 6o кopбypди ^oporn xaкимoнaи xaлкй, мoнaнди ин, ки дap xoли "иллати чашм" ва тaбoбaти oн 6o "дoнaxoи ада^' ycyли дaвopo ба кop мeбypдaнд, ë ин, ки кyшoдaни cиppи тopтaнии "дeвпo", ки yнвoни анкаб^т аст, бap "бoли мaгac", ë poзи "xac"-y "xacкaш"-y "oтaш ва ë дapëфти "caлoмaт" бap acapи oгoxй аз pacмy paвиши "pox" ва "xarap", як cилcилa мyчибoти xикмaтбoppo мaтpax мeгapдoнaд, ки 6o ин ycyл xaвoдopoни кaлoмaшpo ба oмyзишy xyшмaндй ва ëдoвapй аз xyнapи гобик^и мapдyм мyтaвaччex мeдopaд.
Бo бapxypдopй дap заминаи oмyзиши ин навъи кyxaнбyнëди шeъp xaмчyнoн дap мaвpиди вoбacгaгивy aлoкaмaндии фикpy мазмун ва F0яxoe, ки ба мавз^ъ дакл дopaнд, изxopи тaвaччyx намуда, aдaбиëгшинoc Рaxими Mycyлмoниëн шapx мeдиxaд, ки: "..^arne 6o маънии xyд байти дигappo кувват мeдиxaд ва xaмa дap якчoягй мaвзyepo paвшaн мeнaмoянд" ва дap айни зaмoн "...poêm^ мyндapичaвии бaйтxo 6o xaмдигap raxe кавй мeшaвaдy гoxe заиф", ки ин шeвa аз xap ч^ат ба "мoxияти мyндapичaи FOявии шeъp" ва xaм "ба paвияи пeшгиpифтaи шoиp" вoбacгaгии амикк дopaд. [4, c.170]. Ва xaмoн чo илoвa мeкyнaд, ки: "Дap Faзaл эxcocoт инъикoc мeëбaнд, эxcocoтe, ки аз дастаи xиccиëги нeк фapoxaм oмaдa, FOяxoи нeкy к;apинpo талкин мeнaмoянд. Ин FOяxoи нeкy 6o xaмдигap кодин ба cилcилaи мaвзyъxoe да^ дopaнд, ки мoxиятaн ба xai^map aлoк;aмaндaнд. [4, c.171].
Чyнoн ки na^oCT, аз cap0F03и Faзaлиëг ва дж^ нaвъxoи шeъpй дap ocopи Салими Хaтлoнй маълум мeшaвaд, ки муаллиф ба шeъpи иpфoнй майлу paFбaти зиëдe дopaд ва мавдди y 6o ин дaлoил pyнaмoивy кyшoдaни cиppи ниxoнecг, ки дap бoтин пapвapдaacг ва ин бaëнгapи xaмoн эxcocoти нeк
6ap F0яxoи фигpии инcoни чуяндаву xyдcoз acт во махз хамин мyдappaкoти пиcaндидa ypo вoдop кapдaaнд, ки бeштap 6a capчaшмaxoe py oвapaд, ки бoзгyкyнaндaи шapxи xoли иноэн бoшaнд.
Тaъcиpи pyxaфтoдaгивy нaвмeдй, ки аз oмилxoи пypбaxcтapин дap иpфoни oшикoнa 6a шyмop мepaвaд ва дoнишмaндoнy мaшoиxи бyзypги cyфия хам ба тeъдoд аз ин aвoмил ва халли бeнaтичaи oн шикваву шикoятx,o бypдaaнд, ин шoиppo низ, ки пapвapдaи мактаб ва тайг^и oнxocт, дap кaнop нaгyзoштaacт, чугон ки дap aFлaби xoлaт аз orçH6am oн ëд мeкyнaд. Лз ин py бeштap ба фaзoи ичтимoивy фapxaнгии инcoн, мухит, тaъpиx, xaвoдиc ва o^^arn пeшoмaдxo ба aндeшa мeнигapaд ва бapдoштx,oи маънавии xeшpo 6o xyлocaгиpй 6ap мyxтaвиëти бoздидxoяш мaвpиди тacвиp дap мавзуъи эчoд rçapop мeдиxaд:
Зи хок оинаам caucan гыpuфm, эъчрзы paнгaм бин,
Шикжти шuшaaм cam oфapaд, sfhuopu caнгaм бин!
Сафо дap чeypaaм 6up;u тамошо дод фуpcampo,
Apa;; гул зüдaacm as ин уаё, napдüзu нангам бин!
Сабо аз am^ycu гул ба ууз шaбнaм чй мeцyяà?
Ховои 6у, ниуон дap нофаам, ctörnpu maнгaм бин!
Тамошо дüвapu уац ^яд аз чашми нaзapбüЗüн,
Булypu avppo занг жт, бо ин mern цангам бин!
Haзüфam аз гили мо гул физояд чйшми бuнüpü,
Тамошо мактаби фанд ает, pacмu шухшангам бин!
Зи aßpohhu нaзap бepун намонад нуцтаи воциб,
Гуpeзu хат баланду тет дüpaд, мавуи лангам бин! [б, c. 199]
Маоъалаи бoзкoбиxoвy 6axapraprn,o аз зyxypи aндeшa дap мexвapи ишкк ва дapëфти маънии carera oн аз aнгeзaxoи xyнapии Салими Хатшэнй ба myinop мepaвaд, ки бapoи pacoнидaни y ба зина^и кaмoлoт ва 6axycyc дap пaйдoиши aшъopи чyдoгoнaвy мукталифи мaъpифaтии y накши 6oproe гyзoштaaнд.
Лшъopи Салими Xaтлoнй capшop ва мамлу аз машили xидoятгap ба тapбия ва oдoбy a^orç дap заминаи ин ишки тaвcифй буда, шoиp xaмзaмoн 6o ин дaшoил xoнaндaи xyдpo ба шинoxтaни apзишxoи маънавй ва мaъpифaтй, мyъчизаги эxcocoтй дap шинoxти Хак ва xaкикaтнигapивy бapxypдopй 6ap лaтoфaтy нaзoфaти oн capмoяи ишщ ки тaчaccyмгapи cимoвy xaëли Хак acт, бeштap талкин мeнaмoяд ва аз ин ишки хакикй, ки ypo capмacти opзyxo дoштaacт ва 6ap шинoxти хастиву адам ва тaк;диpи вучуд мaxcycият дoдaacт, дoимo иcтикбoл мeгиpaд ва oнpo ба ^фати шoиcтaи cyзy coз 6o чoн мeпaзиpaд:
Зщй, эй ишц, эй маатй, зщй, то бо ту capмacmaм! Зщй, то ужтиву ужтам! Зщй, то ужтиву ужтам! Ба дом üвapдusу бандам, ба цанд аз фанд 6op фандам, Ту бapбacmuву бuгcacmaм! Ту бapбacmuву бuгcacmaм! Xaмeгуфmй, ки: «Man иолам, киуммeдu ту 6op 00^014!» Ту ин гуфтиву бuшкacmaм!.. Ту он гуфтиву бuшкacmaм! Ту cyu худ кашй чандон, ки ман дap цжм aндapмüн, Xaзopoн napдapay дopaд, cap аз як фитна naйвacmaм! Maн он цонам, ту цононй, мapo дap ман ту мeдoнй, Бuгup аз ошицй джтам, киpyзe бe ту аз джтам! Хово oвapд cyu ту, ново oвapд буи ту, Xoвoдopu ту, 6üpuparn 6op кри ту бapбacmaм! [8, c.271].
Ва ë айни тачагсуми ин ишкpo дap Faзaши зep ба мyшoxидa мeгиpeм, ки шoиp тойбанди тaмoшoи ин мaнзap ает, ки ба хадди xyдcoзй газк^ pacидa ва ypo бapoи кашфи acpopи вучудии xyд вoдop кapдaacт, ки дap ин вучуд хастии a^po ба эхах дapëфтaacт ва мexoxaд ин cимoи нoпaйдopo аз пapдaxoвy нoaëниxo ба aëн кашад ва poзxoи пинxoни "хастй" ва "адам''-po дap чашми xaвoдopoни кaшoмaш 6o capoxarn бeштap pyнaмoй кунад:
Аз yap cape 6op мaнзape, як чашм бино кapдaeм! То ya^po ужтй кутм, àmpo тжалло кapдaeм! Дap кашф, кашфи дайни ту, мopo аён кун айни ту, Дap yap чй нотйдой ту, айни тамошо кapдaeм! Дap «Ло»-ву нопайдои ту, цонуо уама шайдои ту, Дap co6pu тнуонманзалат, paемu ту т-йдо кapдaeм! Mayч¡убu тушти napдaü, дap ноаён бucnapдaй, Mopo ба мо oвapдaй, то чашми дил во кapдaeм! Ту шушти o6pu бауманй, жуда дap он маъманй, Xap h^pa обиpayмamam, дap худ гуyapyo цapдaeм! Maysu ту ин олам уама, дap мо туй 6op дам-дама,
Дap yанuмo yo кapдau, "ш yo"-ey "oн yo" кapдaeм! [7, c. 195]
Caйpи мyxтacapи ин шoиpи aндeшaмaнд дap бoдияи тacaввyф низ ба мaвpид ба мyшoxидa мepacaд, ки ин xaм ба xoтиpи бapxypдopй ва мaxcyл аз тaълимoти мактабу paвияи oн буда, ypo ба тaвcифи мaъpифaтy xyдшинocй, ифшoи бeaдoлaтиxoи чoмea, тeмopдopй ба paнчypии xoли oдaм, ки бeштap ба мacoили oмyзиши жaнpxoи aдaбиëги иpфoнии тacaввyфй дaлoлaт мeкyнaнд, вoдop coxтaacг, чyнoн ки ин и^дом бeвocитa ба кoмëбии иншн дap ин вapтaгox таъкид мeнaмoяд ва Салими Хaтлoнй дap ин заминаи фapoxaм ва мycoид 6o ифoдaи aшъop бapдoшгxoи маънавии xyдpo paнгинтap ва фaзoи pyxoнии инcoнpo дap xaдди кaмoлëбй шapxy тaвзex мeдиxaд.
Манбаъи дигapи илxoми шoиcгa 6ap тaвcифoти capмacгoнaвy xyшбaëнй 6o к;oфияпapдoзиxoи дapyнбacг ва дoxили мавз^ дap Faзaлxoи Салими Хaтлoнй, oфapидaни тacвиpxo 6ap acapи вacфи пайвастаи майи иpфoнй ва дapëфти мaъpифaти oшик;oнa 6o xaлoвaти opoмбaxшy pyxaфзo мeбoшaд, ки шoиppo пайваста дap вoдии мaъpифaт 6o мавдди xyдшинocивy кaмoл paxнaмyн дoштaacг ва ин Хидoятe дигap низ аз paxнaмoивy бapxypдopй 6ap cap0F03и ибopaи xитoбии "Aлo, ë aйюxaccoкй.." аз Faзaли "Дeвoн"-и Х^щ аст, ки эчoдиëги ypo 6o ин тacвиp capшop гapдoндaacг: B^ohu чapxа гapдoн гр, mo, ё aйю:accoцU! Kaàa:гapдoнu мapдoн гy, mo, ё aйю:accoцU! B^obu yмpu фoнU tf, caнou ôaxmu com ty, Бa як naймoнa naйман ty, mo, ё aйю:accoцU! Бaкpu мo myU, ôo^U, yмeàа nopu мyшmoщ 4U э^н acm, эуюн гy, mo, ё aйю:accoцU! Ят дap xyд за xyд юфт, me rn pom дт, ôeдuл, Бa yaмъu m napeшoн ty, mo, ё aйю:accoцU! Бaшаpam дe:y cosap тш, ru yaмъe ôo my oяà xyrn,, Бa ^тён г)>, ôa жён г)>, mo, ё aйю:accoцU! Ku ôe pyu my ôeмopeм, ж asep, a ёpeм, Бa yoмe нушм m yoн гy, mo, ё aйю:accoцU! [7, c. 192]
Хyлoca дap шeъp ва 6axycyc дap Faзaли Салими Хашэнй мapбyт ба ифшoи вoлoтapин opзyи иншн, фapopaфт аз дoиpaи тaaccyбxo, шил гapдидaн ба кашфи acpopи бстгин ва pacидaн ба кaмoли мaъpифaт аог ва иcгифoдa аз вoжaxoи иpфoнии "ишк" ë "май"-у "ca6y" ва дигap кaлимaxoи мaъpyфи aдaбиëги клaccикй, ки ба ^фати маънавии xeш дap capocapи ocopи ин шoиp caйp мeкyнaнд, мeтaвoнaд чaззoбтapин мacъaлaи мaвpиди тадкик ва тaxлил rçapop дoштa бoшaнд.
Aз ин чocг, ки дap xoлaти кopбypди нaвъxoи бaдeъият дap Faзaл, бeштap 6ap мавз^и шявии "ишк" ва ë "май" таваккуф мeкyнaд ва нaзapи xeшpo дap ифoдaи ин вoжaxoи иpфoнй 6o лaxнy зaбoни axли тacaввyф, ба уалуби гoxe вoзexy capex ва roxe ба pacми paмзбaëнивy тaшбexoфapoнa ва ë мaъниxoи мyбxaмy пapдaпyшoнa мyвoфикж макаад мeшyмopaд. Aммo Салими Хaтлoнй дap xap мaвpидy xoлaт такя ба завку caлик;aи шoиpии xyд дopaд ва caъй мeкyнaд, ки дap дoиpaи мyappифии xyнapи xeш ба нopacoиe pox надшдд ва шeъpaш аз нукам дyp бoшaд. Чyнoн ки дap ин Faзaли зep мexoнeм:
Mo caôy ôuшкacmaeм, чaндoн ru cosap дapкaшU! Mo ж cosap xacmaeм, m мo чU ôoвap дapкaшU? Xarn цacaм ôuшкacmaeм, чaндoн ru naймoн ôacmaeм, Kayp мeгupU за мo, mo nou m дap дapкaшU! MeнaôuнU cyu ма, эй :aмдaмu ôaàx§а мo, Hy: фaлaкpo дap capu як wyp ôap cap дapкaшU! MeкaшU m гyшu мo, mo жид гapдaд нyшu мo, Mo фapo cap мeкaшeм, чaндoн фapomap дapкaшU! Mo ж xyд вopacmaeм, дap цaйàа дт noôacmaeм, Hom^om, щнчу мopo, mo maвoнгap дapкaшU! MeкaшU, mo тй дap ôaндaм nuw, фaндaм àuw, Taeôa opo кapдaU, дap nouмlaщtap дapкaшU! [7, c.211]
Maвpиди дт^ дap Faзaлиëги Салими Хаш^й ба мyшoxидa pacидaни кopбypди мaфxyмy магнии yCTypaxorn тaъpиxy фapxaнги кyxaнбyнëд ба шyмop мepaвaд, ки шoиp дap ин азм низ xeлe муваффакк аст ва чугон ки 6ap мeoяд 6o иcгифoдa аз агамии чoвидoнпoяндaи тамаддуни бaшapй, мoнaнди Coмy Зoлy Тaxмгaн,Ч,aмшeдy Дopo, ^ми Чдм, Ойинаи Cикaндap, Фapxoдy Ш^ин, Cyлaймoнy xyдxyдy мyp, Яъкубу Кан^н, Юcyф ва 6yH пиpoxaн ва Fañpa тaвoниcгaacг, ки дap Faзaлxoи xeш мaнзapaxoи чoлибepo мaвpиди тaвaччyxи xoнaндa вoгyзop нaмoяд ва xaвoдopoни кaлoмaшpo ба caйpи гyзaштaxoи тaъpиxивy мадании ниëгoнaмoн xидoятгap бoшaд. Ин, ки чo-чo мeфapмoяд:
Чyнyнu шy:pamaм ôapдашm, ^upcaH nywmu жм oмaд,
Таумтан дoвapu хун гашт, то 6op нанги Сом омад!
Haëмyзaнд дap ман шeвau афтнаи таълим,
Ки табъи мактаби завцам фузунmap аз калом омад!
Capu нозв, ки цоми айш гupaм, ацл мeлoфaà,
Бace Цамшвд хокиpay шуду хокаш ба цом омад!
Дaлeлu муддаъо мeoвapaà завци фуcунбoзaм,
Ки: -Эй meгu тазофул, чopa кун, аузи нaëм омад. [б, c.212].
Ва ë дap мaвpиди Юcyфy фитнaбoзиxoи aйëм, фиpeфтa шудани Яъкуб ва буи n^oxa^ ки як ки^аи ycгypaвии 6eco6^apo мeтaвoнaд фapoгиp бoшaд, дap ин байт тавшфи xeлe бapчoй ëфтaacт, ки мeтaвoнaд poзкyшoи acpopи ин мaъoнии нухуфта бoшaд: Хок мenoшaà чунон дap чашми Яъцуб uнmuзop, Кит, то ypo naëм аз б)и пupoyaн бapaд? [7, c. 124].
Бe тapдид аз ocopи Салими Xaтлoнй 6ap мeoяд, ки y хам шoиpи бoиcтeъдoд ва хам мухакдаку дoнaндaи xyби ocopy axвoли yдaбoи пeшин ва тaъpиxи кадимаи мapдyм мeбoшaд ва 6o бapдoшт аз шeвaxoи тaвcифй ба тaвaccyти кopбypди кaшимaxoи acагиpй тaвoниcтaacт, ки хам ба мaъpифaтy футуввату чacopaтy мapдoнaгй даъват нaмoяд ва хам 6o ифтиxop ба кopнoмaxoи мaъpифaтивy oшик;oнaи aчдoди xyд ва cap аз хама хитеи мacъyлият 6ap дapки зeбoишинocии oгoxoнaи инcoн pox бинмoяд, чyнoн ки мexoнeм:
Дap фитнаи худ мауви таманнои ^нутм, Ин водй ¿apон жт, cap аз no нanaзupaд! Юcуф, ки шуд аз чоу, бaдap тат зи маънй, Дap napдau жмат, чу Зулайхо нanaзupaд! [7, c.122].
Ano иншни xaмидaxy ва дappoкy orox, аз нaзapи y, бoяд дap pocтoи талкини ин Faнoвaти маънавй ба opмoнxoи xyдшинocй ва oгoxиx,oяш бapoи хукуку oзoдиx,oи xeш, ки 6ap пoяи намунавии чexpaxoи acагиpй мaбнo мeгиpaнд, муваффак бoшaд, ки намунаи oнpo xaттo дap бaйгx,oи чyдoгoнaи Faзaшxo ба тaдpич мeтaвoн дyчop oмaд:
Бо pahuят аoxm бояд дap хати уолу мауол, Чунбиши ашки азо caààu Cuкaндap бишканад. [б, c.204].
Дap мaвpиди дт^ уолуби иcтифoдaи кaшимaxoи якнавишт, aммo гyнoгyнмaънopo дap capocapи Faзaшxoи Салими Xaтлoнй мeтaвoн дyчop oмaд, ки бeмyбoлиFa ин тapзи кopбypди мaъoниpo xoзиpeм, ки ба тавшф caнъaти маънй apзëбй кyнeм. Чyнoн ки аз мyшoxидaxo 6ap мeoяд, як калима дap миcpaъ ë бaйтe ба чандин маънй иcтифoдa мeшaвaд ва ин xyrap дap Faзaшx,oи шoиp ба тaдpич чoйгoxи xyдpo нишoн дoдaaнд:
Хaëл аз uбpamu маънй, ки дap napдoзu шанг омад, Хово nprnm шуд, чанги наво мopo ба чанг омад.[7, c. 142].
Мaвpиди дж^ дap Faзaшxoи Салими Xaтлoнй мeтaвoнaнд тaвcиф аз чoйгoxи xaëл ва зexни y дap зимни тacвиpoфapинй бoшaд, ки шoиp дap ин caмг 6o мyшoxидoти xeш кop мeгиpaд ва бeштap аз дидaxo ва пapдoзгoxи pyъëияш кaшoмaшpo paнгoмeзй мeдиxaд ва cyeaprn oфapидaaшpo дap бaйгx,oи aшoxидa 6o шакли caнъaти дaшeл ва иcбoт, дилнишину зeбo pyнaмoй мeкyнaнд. Чугон ки мeгyяд: Хaам xудpo пушmu аaà nu^op тнуон кapдaaаm, Об naаm ояд, ки цон дap corn pasгaн бapaà. [7, c. 124].
Дap xoлaти дш^ хатто pacидaни xoлaт ва ë гиpифтopии xoши инcoнpo мeтaвoнaд дap айни мyшoxидaи xeш, ки мaнзapaи диду тaмoшopo музайян мeгapдoнaд, 6o paнгoмeзии xaëл cyвap ил^ кунад:
То дил ба уоцат аз нaфaаe танг мeбapaд, Ойина уам фуcуpдa шавад, занг мeбapaд! Рози ниуон маломати ифшо нaмeкaшaд, Xoлeаm, дap бapayнaгй аз нанг мeбapaд! [7, c.126]
Салими Xaтлoнй дap Faзaшx,oи xeш дap 6apo6aprn кop гиpифтaн аз caнъaтx,oи бадсъй, бeштap дap мaвзyъxoи ичтимoию ишкии иpфoнй, хамчушн ифтиxopи кoмëбй 6ap acoлaти маънй ва муваффакияти xeш 6o иcтeъдoди xyдoд ва фитpaти cyxaнoфapинaш аз caбк ва тapзи нигopиш мутмаъин acт, ки 6o табъи бoлaндa мeнoзaд ва, чyнoн ки дap aбëти ин Faзaши xeш ба шeвaи навъи '^axp™" ба тacвиp oвapдaacт:
Бахт дopaд оф^н фuкpu фалактози мapo, Тобиши aндeшa нозад yapфu алфози мapo! Завци вoлoфumpamaм оуанги uаmeъàoд cуфm, Шypu дил àopaà payo табъи нaзapбoзu мapo! [6, c. 195].
Ин шакли бaëн ва ycшyби cитoишpo мухаккщи ши^^аи aдaбиëти точик Бoймypoд Шapифзoдa дap pиcoлaи илмии xyд тахти yнвoни "Хoкoнй ва накди шeъp" чунин apзëбй мeнaмoяд: "..^axp™ дap
шapoитe зyxyp мeëбaд, ки шoиp аз чиxaтxoи нaзappacи мaxcyли эчoдиaш кашъат xocил ^да, афзалияти caмapaи xaллoк;ияти xyдpo пaйxac кapдaacг". [10, c. 14].
Чyнoн ки аз тaxлилxo бapмeoяд, шoиp дap эчoди Faзaл тaмoми caнъaтxoи бaдeии шeъppo зeбo, муъчаз ва paвoн мaвpиди иcтифoдa rçapop дoдa, мaxcycaн мaвзyъxoи гушгуни интиxoбнaмyдaи y дopaндaи зeбoтapин тaшбexy тaвcиф ва paмзиëг дap Faзaлxo буда, ин пaдидaxoи xyнapй ба yнвoни бyнëдгyзopи тавлиди мaъниxoи ифoдaгapи мaъpифaт ва кaшшoфи эxcocoти бoтинивy калбй дap шeъpи y мeбoшaнд. Aйни тacвиpxoи шoиpoнapo дap rnpae аз ин Faзaл мexoнeм, ки xeлe paвoнy зeбo ва дилнишин вacф шудааст:
Дuдa дoд pa:гyмaм, дap uxu чaшмoнam, Tupa-mupa мeyyямpa: ôa мo:а чaшмoнam! Xoôu тз дap цт ôacm mopa-mopa мuжгoнam, Meкaшaм нaфacдyздoн, m тёщ чaшмoнam! Caф-caфu xamu мuжгoн, мapàyмe норн гupaà, 4,omмaн нuшан oмaд ôap cuno^u чaшманam! [8, c.205].
Ин навъи тacвиpи бaдeй дap aдaбиëг cama™ тaкpop ë та^^ шм г^ифтая^-. Дap китоби Санъати cyxaн дap мaвpиди caнъaти тaкpop чунин ишopa paфтaacг, ки: "Шoиp бapoи 6œ xaм capex ва paвшaнтap гapдoнидaни ифoдaи бaëн калима ва ë тapкибe ва ë ибopaepo интиxoб мeнaмoяд, ки фикpи acocй ба oн бexтap зoxиp мeшaвaд. Ин калима ва ë rn6opa ба тapзи таъкид дap як байт ва ë чанд байт гаштаву бapгaштa тaкpop мeëбaд". [3, c.200].
Дap ин Faзaл Салими Хaтлoнй вoжaxoи "тиpa-тиpa", "тopa-тopa" ва "caф-caф"-po 6aporn таъкид ва шapxи бeштap дoдaн ба чaмoли ëp ба raop бypдaacг. Ва ë тaвaччyxи xoнaндapo бeштap ба шapxи xycни ëp чалб coxтaacг, ки xaмзaмoн ба Faзaл paвoнивy дилнишинй ва зeбoй зам мeкyнaд. Дap байти аввал вoжaxoи xaмпaxлyи "тиpa-тиpa" ба yнвoни шapxy тaфcиp ба кop paфтaacг, яънe дap тиpaгй ва 6o мушкил pox пaйдo кapдaн ба чашми мaxбyбa ва paxo кapдaни "мapдyм" аз нoвaкy aдoвaтy зaxм oвapдaни "cипoxи чашм" аст.
Дap байти дуввум кaлимaxoи xaмпaxлyи "TOpa-TOpa", xaмчyн cифaт, ифoдaкyнaндaи зeбoии мижгон ишopa шудаааг, ки шoиp xaмзaмoн oнpo ба гиëx низ тaшбex мeдиxaд. Вoжaи мyкappapи '^аф-caф" низ дap байти ceюм дap шакли тaшбex oмaдa, ки шoиp зeбoии мижroнpo ба caф ë ^arc^rn cипoxиëн мoнaнд кapдaacг.
Дap Faзaли диrap шoиp caнъaти тaкpoppo дap вoжaи "бишкacг" ифoдa намудааст: Бuшкacmaнu uмoн, capu :ap maeôa macarnocm, Бuшкacmaнu aф acm ôa ôашкacmu vacaH шнд! [7, c.131].
Дap ин байт шoиp вoжaи "шикacгaн"-po дap ce мaвpид ва ce мaфxyм - шикастани имoн, шикacгaни axa ва шикастани к^ам ба кop бypдaacт, ки xaм фикpи xyдpo ибpoз мeдopaд, xaм Faзaлpo пyppa ва шмил мecoзaд ва xaм дap oн зeбoй ва дишpaбoй зам мeкyнaд.
Дap Faзaли навбатй caнъaти тaшбexy тaкpop 6o caвтиëги чoлиб вaceъ мaвpиди иcгифoдa rçapop ëфтa, дap як миcpaъ чанд калима ва вoжaxoи гyнoryни xaмнaвo пaxлyи xaм rçapop гиpифтa, якдигappo аз лш^и xaмoвoзй кoмил мeгapдoнaнд, ки ин xaw 6o шeвoии xoc лaззaтбaxши шyнaвoй дap миcoли кaлимaxoи тaкpopшaвaндaи xaмoвoзи "6ax-6ax", "бaxopoн", "бoнг", "нуш", "гуш", "ниюш" ва Faйpa мaнзypи нaзap pacидaacг:
Аз "ôa:-ôa:"-am, эй "бщ-бщ''-U, mnpu ôa:opoнмepacaà! Ин caemu xyrn,, m закp, ôap ocаашu yoн мepacaà! Ин ôorn, ôoнгu нуш, нуш, oмaд фapoгamдopа гуш, Эй ôoдuu :акмamнuюш, нaк, ôoдa чaндoн мepacaà! Эй ôoдaкaш, эй ôoдaнyш, мeкyш чaндoн дap xypyrn, Он coyuu cosap ôa Ka/ф, дap m xyмucmoн мepacaaà! Аз :aйpamaш oвaxзaнoн, :aй-:aйзaнoн, maй-maйзaнoн, Xmye ôa ucmuv:ßoRu мий, aфmoнy xeзoн мepacaд! Han, мa:в мeгapдaà дap y, ôeca^e мeгapдaà дap y, ^ёб мeгapдaà дapy, naйдo ôa тн^н мepacaà! [7, c.171].
Ба ин минвoл cama™ тaкpop дap Faзaлxoи шoиp ба тaвpи вaceъ ва гугогун ба raop бypдa шудааст, ки мeтaвoнeм намунаи зepини як байти ин Faзaлpo xaм 6aporn мишл намуна дoштa бoшeм: 3u yан гyфmU! 3u yoн гyфmU! 3u yoн як apa ôap гyфmaм! Huqoн гyфmU! Hu^oн гуфmU! Аён гyфmaм, aa гyфmaм! [8, c.262].
Вoзex аст, ки xoнaндa дap Faзaлxoи Салими Хаш^й Faввocepo мeмoнaд, ки ба дapëи мазмуну мyндapичaи F0явии мавзуъ фypy paфтa, аз oн 6o дapки кoмëбй ба мaфxyми Faнoвaти маънавй ва дapëфти дyppи мaъpифaт аз aъмoк; 6apмeгapдaд. Шoиp ба тaвacyти як байт acpoprn як чaxoнpo ба тacвиp мeopaд ва 6ap ин муваффакияти xeш табъи бoлидaвy caлимaшpo иcгикбoл мeкyнaд: Дap m ôa^p чU wypecm, ôa capMop гут.: acm! 4Upoз acm? 4U cuppecm?.. Бa acpop гут.: acm!
Сари мавц чи гирад, ки ором пазирад?
Дили ман намирад, ки бар ъор гувоу аст!
Фаро медамад хун, чи уолест дигаргун?
Ки ин кор нашояд, чу инкор гувоу аст! [7, с.218].
Масъалаи ахлок ва огохй бар заковати инсонй яке аз мавзуъхои вижа дар газалхои Салими Хатлонй ба шумор рафта аст. Шоир пайваста аз ашхосе, ки нисбат ба ватан ва арзишхои милливу мероси мукаддаси ниёгон беахамиятанд, шикоят мекунад ва ба тарики байту газалхои пурмухтаво ва расояш инсониятро ба ватанпарварй, шинохти маънавии хеш ва эхтиром ба расму оинхои такдисии ачдодй х,идоят мекунад.
Асоси чунин бархурдории шоир бар он мабност, ки аз сохибият ба зехни кавй ва заминаи устувори зав;й, фаросати чуяндагй ва хунари офарандагии уро дар иншои шеър таквият додаанд ва ин хама далолат ба захамоти пайвастаи у дар заминаи нигаристан ба дарунмояи маънй ва дарёфти тобишхои ирфонии калимахо, таъбироту иборот ва умуман шинохти маърифатии хеш ва дилбастагй ба адабиёти кухансоли форсй доранд. Барои мисол дар ин газали зер мехонем:
Кист, бар меъмори уасти эътимод овардааст?
Х,ар нафас аз ин бино, хиште ба бод овардааст!
Цинси маъни пардапеч омад ба рамзи ин нишон,
Мауви уайрат, уушмандиро зи ёд овардааст!
Дар тагофулхонаи найранг ифшо нест ранг,
Азми бедоди далелирасми дод овардааст!
Хрсил аз савдои бозори мууаббат, мушти оу,
Эътибори ишцро бар ин мазод овардааст!
Харфи офат дошт панде дар саводи офият,
Бими номарди чу моро мардирод овардааст!
Захм маруамбанд мехоуад, ки то бандад дауан,
Иллати нобастанаш дар ин фасод овардааст! [7, с.114].
Сабки эчодй, хунару истеъдоди расо, хулосагирихои муваффакона ва услуби баёни шоиронаи Салими Хатлонй дар матлаби писандидаву хостааш натичагарй мешаванд, ки барои афзудани арзишхои бадеъй дар адабиёт имкониятхои тозаву назаррас фарохам меоранд.
Тасвиргароихо, ки дар шеъру адаби чандхазорсолаи форс-точик ва махсусан назми тасаввуфй-ирфонии он, аз арзишхои зиёди маънавй, хунарй ва хаводории бемисли ахли зав; бархурдор будааст, дар шеъри Салими Хатлонй низ дорои пахлухо ва ахаммияти махсуси худ мебошад ва хамзамон ба тахкикоту тахлилхои тозатару фарогиртари мухаккикон ва донишмандони сохаи адабиёт ниёз дорад, ки ин икдом метавонад барои минбаъд бештару бехтар омухтани дарунмояи пурмаъонии газал ва дигар навъхои санъатхои бадеъй дар саросари осори у мусоид бошад ва ашъоре, ки аз чониби як шоири сохиби завки салим ва донандаи мабнои ирфону тасаввуф эчод шуда ва аз арзишхои мухими илмй ва адабй саршор аст, аз нигохи омузиш бешак метавонад муфид бошад.
АДАБИЁТ
1. Бобоев Ю.Ю. Бобоев. Назарияи адабиёт (мукаддимаи адабнётшиносй) кисми якум. / Ю.Ю. Бобоев -Душанбе: Маориф, 1992.-290 с.
2. Гузидаи Fазалнёгн Бедил Бо кушиши К^миллин Наимзода.-Душанбе,-2016-236с.
3. Зехнй Т.Санъати сухан. / Т.Зехнй—Душанбе: Адиб, -2007.-200 с.
4. Мусулмониён Рахим. Назарияи а^иёт / Р.Мусулмониён Душанбе: Маориф, 1990. — C.336-173
5. Саид Нафисй. Мухити зиндагй ва ахволу ашъори Рудакй. / С.Нафисй Душанбе, Нашриёти Нодир,-2008. - С.934-697
6. Салими Хатлонй. Мунтахаби ашъор, ч. 1). / С.Хатлонй -Душанбе, Эчод-2005. - 800 - 199 с.
7. Салими Хатлонй. Мунтахаби ашъор (ч. 5). / С.Хатлонй -Душанбе, Истеъдод,-2015. 560 - 114 с.
8. Салими Хатлонй. Мунтахаби ашъор, (ч. 7). / С.Хатлонй - Комбината полиграфии ш. Душанбе,- 2017.-С.592-237
9. Шарифов Х. Сухан аз адабиёти миллй. / ХШарифов -Душанбе, Пайванд.-2009-476 - 20с.
10. Шарифзода Боймурод- Хрконй ва накди шеър. / Б. Шарифзода Душанбе: Шарки озод, 2010. - 186-14 с.
11. Fазали муосири Эрон. Хавзаи хунарй. -Техрон, 1997.-202 с.
МЕСТО ГАЗЕЛЬ В ИСТОРИИ САЛИМИ ХАТЛОНИ
За время своего существования персидская и таджикская литература внесла значительный вклад не только в регион, но и в развитие литературы, создание ценных произведений и нравственное воспитание всех народов мира, представляя писателей, гениев и ценные научные знания. и нравственные работы. Газаль, уникальный стиль классической персидской и таджикской поэзии, также представляет интерес в современной литературе как для писателей, так и для любителей поэзии и литературы. В произведениях современных писателей место газели, наряду с другими жанрами поэзии, сохранило свой статус и престиж и даже адаптировано к тематике современного
общества. Газаль - особая часть творчества Салима Хатлони, наряду со стихами, поэмами, рассказами, рубаи и дубайти и другими видами поэзии. Стихи Салима Хатлони, особенно его газели, посвящены воспитанию и нравственности в контексте описательной любви, и поэт также приглашает читателя к признанию духовных и познавательных ценностей через художественное изображение.
Ключевые слова: литература, поэзия, свидетельства, таджикский поэт, союз, газель, дни, романтика, речь, криминальная поэзия, исследования, предшественники, классики, Таджикистан, Иран.
GAZELLE'S PLACE IN THE HISTORY OF SALIMI KHATLONI
Throughout its existence, Persian and Tajik literature has made a significant contribution not only to the region, but also to the development of literature, the production of valuable works and the moral education of all peoples of the world by presenting writers, geniuses and valuable scientific and moral works. Ghazal, which is a unique style ofpoetry in classical Persian and Tajik poetry, is also a style of interest in modern literature, both for writers and lovers ofpoetry and literature. In the works of modern writers, the place of the ghazal, along with other genres ofpoetry, has maintained its status andprestige, and even adapted to the theme of life in modern society. Ghazal is a special part of Salim Khatlord's work, along with verses, poems, short stories, rubai and dubayti, and other types of poetry. Salimi Khatlom'spoems, especially his ghazals, cover issues of guidance and morality in the context of descriptive love, and the poet at the same time through artistic depiction invites the reader to recognize the spiritual and cognitive values.
Keywords: literature, poetry, evidence, Tajik poet, union, ghazal, days, romance, speech, crime poetry, research, predecessors, classics, Tajikistan, Iran.
Сведение об авторе:
Гирдакова Зарангез Махмадуллоевна - соискатель кафедры теория и история литература Таджикского государственного институт языков именни С. Улугзоде Тел: (+992) 935400990 E-mail: [email protected]
About the autor
Girdakova Zarangez Makhmadulloevna - Applicantfor the Department of Theory and History of Literature of the Tajik State Institute of Languages named after S. Ulugzode Tel: (+992) 935400990 E-mail: [email protected]
ТДУ 891.550 ТКБ 83.3 (2 точик) К - 25
НАЗАРЕ БА ЗИНДАГИНОМА ВА МЕРОСИ АДАБИИ ЮСУФ АКОБИРОВ
Цаландарзода Ш.Н.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй
Юсуфчон Акобир аз он каламкашонесг, ки аз ошзи рохи эчодй аз мактаби адабй ва хузури пурфур^и устодоне чун Мирзо Турсунзода, Согим УлуFЗOда, Чдлод Икромй ва дигарон бахрахо бурдаасг. Махз сухбаг бо ин усгодони даргохи маърифат ва рухияи тоза бардоштан аз андешахои ин нависандагони барчасга барои дар рохи эчод камар басгани Юсуф Акобиров дари наве боз шуд. Барои эчоди киссаву романхояш рохи васеъ пайдо гардид, ки адиб то охири хаёг пайрави ин рох буд. «Хонандагонаи точик нахусг тавассути мохномаи «Садои Шарк» ба осори Юсуф Акобиров ошно гардиданд. ^иссахои «Баъде, ки осиё бозмонд», «Духтаре, ки чустучуяш мекунам», «Мунира», «Балогат» ва «Осмони соф» аз чониби хонандагон ва ахли накд хуб пазирой ёфтанд» [4, с.101].
Юсуфчон Акобиров 1октябри соли 1937 дар дехаи Соктаре (хозира Садриддин Айнй)-и нохияи Еиждувони вилояти Бухоро таваллуц шудаасг.
Баъди касби номаи камоли мактаби миёнаи зодгохаш соли 1954 ба Университети давлатии Точикисгон ба номи В.И.Ленин (хозира ДМТ) факулгети филологияи точик дохил шуда, онро соли 1959 ба анчом расонид. Пас аз хатми университет муддаге Юсуф Акобиров мудири шуъбаи мохномаи «Садои Шарк» таъйин гардид.
Юсуф Акобиров аз солхои донишчуи машки калам карда, охири солхои панчохум ба арсаи адабиёг кадам ниходаасг. Аввалин асари адиб драмаи «Рудакй» мебошад, ки соли 1958 руйи чоп омадаасг. Драмаи мазкур дар Театри давлатии Хучанд ба сахна гузошта шуд.
Соли 1961 Курси олии филмноманависиро дар шахри Москва хагм намуда, баъдан чун ходими адабии рузномаи «Точикисгони советй», котиби масъули мохномаи «Садои шарк;», когиби масъули Кумигаи мукофоги давлатии адабии Точикисгон будаяст.
