CC BY
13The author of the article, when analyzing media materials, points out mistakes made by journalists during the discussion, noting that compliance with the requirements of the discussion is connected with professional culture and knowledge of the laws of logic on the part of journalists.
An analysis of press, radio and television materials, as well as information sites and agencies of Tajikistan showed the types of discussions, their features and other facets of the categories of logic. In particular, with the tightening of the information warrior and the emergence of new means of information delivery, new forms of discussion have emerged. By their significance, they can be divided into the following types: a) one-sided discussion; b) real discussions, c) mercenary discussions; d) discussion-humiliation, etc.) discussion-benefit, etc.), discussion-strengthening.
Keywords: Mass media, Internet, site, logics, discussion, type of discussions, category, analyze.
CeedeHrn об авторе:
Шохиён Мансур Бойзода - аспирант кафедры телевидение и радиовещание ТНУ. Телефон: +992988882646, E-mail: [email protected] About the author:
Shohiyon Mansur Boizoda - Postgraduate student in the Department of Television and Radio broadcasting of Tajikistan National University. Tel: +992988882646, Email: [email protected]
ИБНИ МУЪТАЗЗ ВА НАХУСТИН ТАЗДЩОТ ДАР ИЛМИ БАДЕЪИ АРАБ
Юсупов У.
Институти забон, адабиёт, шар^шиносй ва мероси хаттии ба номи А.Рудаки
Абдуллох ибн ал-Муътаззро (22 шаъбони 247-2 296 к./ 31 октябри 861- 29 декабри 908 м.) бархак «шоири бузурги замон" [15, 113] ва "нахустин ва мухимтарин назарияпардози балогати арабй" [6, 181] дар асри дувуми аббосй номидаанд. Хдмоно дар таърихи балогати арабй шухрати Ибни Муътазз ба китоби "ал-Бадеъ" иртибот дорад.
Шеваи тадвин ва равиши китоб
Чунонки худи Ибни Муътазз дар «ал-Бадеъ» ишора мекунад, ин рисоларо дар соли 274 к. навиштааст. Дар он замон у 27 сола буд. Як нуктаро бояд зикр кард, ки Ибни Муътазз дар хонадони халифа ал-Муътаззубиллох - сездахумин халифаи аббосй (хук. 866-869 м.) ба дунё омадааст. Барои таълиму тарбияти у устодони илму фанни замон - чун Абулхасан Ахмад б. Саъиди Димашкй [18, 46-49], Мухаммад ибни Яхё ас-Сулй [14, 107], Мухаммадалии Лисонии Фишоракй [4, 632], Мухаммад б. Умрон б. Зиёд, Х,асан б. Алили Унзй, Ахмад б. Солех б. Абифинан, Мубаррад [10, 95] накши барчаста доранд. Ёкути Х,амавй дар «Мачмаъу-л-удабо» хабар медихад, ки дар манзили Ибни Муътазз махфилхои илмй ва адабй баргузор мешуд, ки овозааш атрофу акнофро фаро гирифта буд. Ч,озибаи ин махофили илмй ва адабй донишманди тавоное чун Балозуриро водошт мусиррона (бесаброна- У.Ю.) барои таълими ин амирзода эъломи омодагй кунад [17, 3/47-48; 8, 161]. Ибни Муътазз дар ашъоре, ки дар синни 13 солагй ба устодаш Димишкй суруда, иддиъо кардааст, ки "улуму фунуни марсумро чандон фаро гирифта, ки дар хар ришта ва заминае, ки ирода кунад, метавонад саромади акрон ва ягонаи даврон гардад" [12, 340-341; 4, 633].
Тибки шаходати Сулй «хеч як шоирони муосираш дар танаввуъи шеър ба пои у намерасидаанд. Вай навъхои адабии фахр, газал, мадх, мутоибот, тардиёт, васф, хамриёт, рисо, зухду хичо китъаву касидахои зиёд навиштааст [14, 113;4, 635]. Яъне, ба синни чавонй нигох накарда, яке аз шоирони машхури рузгори худ будааст. Ва барои касе, ки дар Багдод низ аз сухбатхои Саъудо (шогирди Фарроъ) ва Саълаб (лугавии машхур) бахрахо бурда, ба назари мо, таълифи «ал-Бадеъ» дар синни чавонй хеч ишколе надошт.
Ибни Муътазз аз таълифи "ал-Бадеъ", ба андешаи мо чанд хадаф дошт:
Аввалан, бояд ба ин нукта таваччух дошт, ки дар садахои 8-9 ду шоири барчастаи араб -Бухтурй ва Абутаммом бо шеъри худ шухрат ёфта буданд ва дар ашъори онхо нисбат ба дигарон саноеи бадей, аз кабили ташбех, истиора, чинос, тибок, эътироз, ручуъ, тачохул-ул-ориф, хусни тазмин, таъриз ва киноя, хусни ибтидоот ва г. корбасти фаровон дошт. Миёни
сохибнaзapонy донишмандони apaб дap накди aшъоpи ин ду шоиp aндeшaхои гуногун вучуд дошт ва китобхои зиёдe таълиф шуд. Мaшхypтapин китоб дap ин мaвзyъ хамоно "ал-Мувозана байна ат-Тойиин"-и Омидй мeбошaд. Aз чумла, y дap боpaи шeъpи Бyхтypй мeнaвисaд: " Шeъpи y бадавй ва мaтбyъ аст ва ба шeвaи гузаштагон ва аз амуди мaъpyфи шeъpй xоpич нашудааст" [13, 2; 2G, 196]. Лммо Aбyтaммом шоиpи хaзapй, яънe ша^й буда, тибки гуфтаи Шавкй Зайф шeъpи y ба "сабки тасжъ" тааллук доpaд. Яънe, шeъpи Aбyтaммом аз чихати оpояхои аклй ва пepояхои лафзй ба FOяти камоли худ paсидa буд. Ва мухи^^ аз хама дap он чанбаи тaфaккypи шaхpй бeштap дида мeшyд, аз он чумла бaъзe aндeшaхои фaслaсaфиpо дapбap мeгиpифт. Чунонки Ибни Рашик дap мaвpиди x,ap дуи онхо гуяд: "Онон толиби санъат буданд ва нисбат ба он x,ap^, Дабиб (Aбyтaммом-У.Ю.) ба алфози дypyшт ва чизхоe, ки хaмpох бо тaснeъи мушкам хох нохох гyшpо nyp кунад, тамоил дошт; ба дунболи чизхоe дyp аз дас^ас мeгaшт ва ба захмат онpо мeёфт ва ё кyдpaт аъмол мeкapд; аммо санъати шeъpи Бyхтypй мaлeхтap ва сабки коpaш нeкyтap, зимни исгехкоми соxтоp ва наздикии маъно ба зeхн pохи мулоимат ва сухулат мeпaймyд ва осоpи такаллуф ва машаккат дap сабки y дида нaмeшaвaд" [7, 1/87]. Ба тaъбиpи дигap, Aбyтaммом шоиpи суннатшикан ва нaвгapо буда, талош мeкapд, ки пeшpaфти фи^й ва aндeшaи хaзapй дap шeъpи y бeштap бозтоб ёбад. Бинобap ин, Муслим и. Валид, Бyхтypй, Ибни Румй ва Aбyтaммомpо, ки дap aшъоpи онхо маъонии бaдeъ зиёд дида мeшyд, шоиpони "мухдис" ё "навхостагон" мeномидaнд.
Дамин тapик, Ибни Муътазз чонибдоpи шeъpи суннатии apaб, яънe Бyхтypй буд ва аз y ЧOнибдоpй мeкapд. Ин омил ду тapaф дошт: нахуст шeъpи Бyхтypй, ки сахл ва мумташъ буд, аз асолати шeъpи суннатии apaб химоят мeкapд. Дувум, ин ки Бyхтypй якe аз мамд^хони пaдapaш буд ва зимни ситоиши пaдap аз y хам тамчид мeкapд. Бад-ин дaлeл, ки халифа ал-Муътаззубиллох, чунонки Данно aл-Фоxypй ишоpa мeкyнaд, писapaш, яъш Ибни Мyътaззpо нисбат ба фapзaндони дигapaш бeштap дуст мeдошт ва ба номи y сиккаи тилло зapб зада буд ва бад-ин муносибат Бyхтypй кaсидae Fappо навишт ва аз халифа дapxост кapд, ки ypо валиахди худ кapоp дихад [16, 415].
Aз ин py, якe аз хадафхои Ибни Муътазз аз таълифи pисолaи мaзбyp он буд, ончи навхостагон дap шeъpи худ бaдeъ мeномaнд, дap адабиёти apaб собикаи дepинa дошта, падидаи тоза нeст, намунахои боpизи он дap шeъpи чохилй ва исломй, ишоpоти оёти К^^ьони шapиф, хадисхои пaЙFaмбap ва сухани сахоба ба мушохида мepaсaд. Чи тaвpe ки худаш дap ин мaвpид мeнaвисaд: "Дap абвоби ин китоб шyмоpe аз он чй дap Ку^он ва лyFaти apaб ва аходиси paсyл (с) ва каломи сахоба ва aъpоб ва дш^он ва aшъоpи мутакаддимон ёфтaeм ва навхостагон бaдeъaш мexонaнд овapдaeм, то дониста ояд, ки Бaшшоp, Муслим, Aбyнyвос ва мукаллидон ва пaйpaвони онон дap ин фан гуйи сабкат нapaбyдaaнд, балки чун бaдeъ дap aшъоpи онон фapовон аст, дap замони онон мaъpyф шуда ва ба ин ном шyхpaт ёфтааст. Пас аз инон, Дабиб и. Aвси Той омад ва ба бaдeъ дилбастагй нишон дод ва да-p он мaхоpaт ёфт ва фypyъи тозae дap он падид овapд ва онpо ба фapовонй ба коp бypд. У гох дap ин водй комёб буд ва гох ноком ва ин аст, ки фapчоми ифpот ва сaмapaи исpоф" [9, 58].
Ва дap нихояти ин мулохиза касди xeшpо ошкоpо баён мeдоpaд: "Fapaзи мо дap ин китоб он аст, ки мapдyмpо биёгохошм, ки навхостагон дap хeч як аз абвоби бaдeъ бap мутакаддимон тешИ нaгиpифтaaнд" [9, 179].
Чунонки дида мeшaвaд, Ибни Муътазз собит кapдaaст, ки шоиpони мухдис ё навхоста, ки xyдpо мyбтaкиpи бaдeъ мeномaнд, дap офapиниши он сaхмe нaдоpaнд. Лммо, ба нaзapи мо, ин акида Faлaт мeбошaд. Дамин шоиpони навхоста буданд, ки ба шeъpи apaбй маънихои бикp ва тaсвиpхои нав, яънe pyхи тоза воpид кapдaнд. Дapчaнд Ибни Муътазз ба aндeшaи онон мухолиф аст, вaлe ачобат дap он аст, ки дap хap мaвpиди муносиб аз шeъpи онон шохид мeоpaд.
Сохиби китоби "aл-Бaдeъ" талош кapдaaст, ки зиёдapaвихои Aбyтaммомpо дap коpбypди махосини бaдeй нишон дихад ва ингуна коpи онхоpо ба такаллуфи шадид ва таъкиди фapовон pyбapy шудани шeъpи apaбй мeдонaд. У таъкид мeкyнaд, ки достони Aбyтaммом ба мочapои Солeх б. Aбдyлкyддyс, ки мухтавои асосии шeъpи ypо амсолу хикам дapбap мeгиpифт, шaбeх аст: "Arap Солeх амсолу хиками xyдpо ба сypaти пapокaндa ва дap
лобалои фycyли каломи xeш мeовapд аз дигар шоирони рузгор пeшй мeгиpифт ва capомaди дигарон мeшyд. Дамчунин Aбyтaммом низ агар бaдeъpо дар лобалои шeъpи xeш ва ба cypara пароканда ба кор мeгиpифт, ашъори вай аз наводир шумурда мeшyд ва бар манзалату зeбоии cyxaн мeaфзyд" [6, 180].
Дар мавриди дигар, Ибни Муътазз шeъpи Aбyтaммомpо накду бappacй кapдaacт, ба xyлоcaи дигар мepacaд: "У дорои 600 кашда ва 800 китъа acт. Бeштapи ашъораш xyб аст ва ашъори бади y xaмонxоecт, ки факат лафзаш пeчидa аст, аммо ин ки дар шeъpи y чизe бошад орй аз маъонии латиф ва зeбоиxо ва нaвовapиxои фаровон, чунин чизe ва вaктe аз Бyxтypй дар мавриди Aбyтaммом ва xyди y cyол карданд, мyнcифонa гyфтaacт: - Aшъоpи нeки y аз ашъори шки ман бexтap acт, аммо ашъори бади ман бexтap аз ашъори бади уст; зepо Бyxтypй такрибан аз алфози xaшин истифода нaмeкapд, балки алфозаш чун acaл ширин буд; аммо xapгиз нaмeтaвонaд дар тacaллyт бар маъонй ва мaxоcин [-и шeъp] ба гарди Той биpacaд; балки дар дареи y Fapк мeшaвaд; бо ин xaмa Бyxтypй низ маъонии пурбор дорад; вaлe бeштap ин маъонй аз Aбyтaммом гирифта шуда ва аз шeъpи y cиpкaт гардидааст" [5, 284;20, 230]. Чунонки дида мeшaвaд, Ибни Муътазз дар накди шeъpи Aбyтaммом ба дугонагй pоx додaacт ва caбaби ин он аст, ки "aл-Бaдeъ"-pо дар унфувони чавонй ва китоби "Табакоту-ш-шуаро"-ро баъд аз он таълиф кардааст.
Вaлe ба ин нигоx накарда, Ибни Муътазз дар "aл-Бaдeъ" зимни caйpи тaъpиxии бaдeъ, яънe таърифу фунуни панчгонаи бaдeъ ва шapxy басти оpояxои ceздaxгонaи калом аз шeъpи ЧOxилй ва иcломй, Куръони мачид ва axодиcи пaЙFaмбap, cyxaни caxобa нaмyнaxои зиëд оварда, иcбот кардааст, ки "бaдeъ" падидаи тоза набуда, то зyxypи он cyxaнони манзуму мaнcypи нaвxоcтaгон вучуд доштaacт [б, 181-192].
Хддафи дигар аз таълифи "aл-Бaдeъ" он acт, ки дар он рузгор тибки тaxкикоти арзишманди Шавкй Зайф acоcaн ду Typyx бо xaм иxтилофи назар доштанд: "иддае мymафалсифи мymаассиб ва камиmmилоъ аз адаби арабй ва мабонии он ва цамоаmе аз шуъубия, ки %ащи арабуои бо^онро нодида мегирифmанд ва уеч фазилаmе барои онуо цоил набуданд" [19,SS].
Ин назаржти y, аз як cy, ба маеъалаи дaxл доштани шeъpи арабй ба "кyxнa" (кадим) ва "нав" (чадид) иртибот дошта бошад, аз cyи дигар, ба acолaти бaдeъи арабй ишора мeкyнaд. Aз чумла, aкaдeмик Кpaчковcкий И.Ю., ки нашри интикодии "aл-Бaдeъ"-pо анчом дода, дар ин замина тaxкикоти бyнëдй низ навиштааст, ба ду мacъaлaи умда тaвaччyx зоxиp кapдaacт: 1) маеъала дар бораи имкони тaъcиpи xоpичиëн ба пайдоиши шeъpи арабй ва 2) маеъала pочeъ ба афзалияти Ибни Муътазз xaмчyн нaxycтин назирияпардоз дар ин caмт, ки рдоолаи низомманд бокй гyзоштaacт [8, 97]. Ва баъдан ба чунин натича мeояд: "Дар иртибот бо ин ду тараф, тaвaччyxи ман умдатан бар ду мacъaлaи ycyлй тамаркуз дошт: накши Apacтy ба фанни шeъpи арабй ва фаъолияти адабии Ибни Муътазз дар тамоми абъоди он.
Ба маеъалаи аввал ман бо pоxи тaвзexи имконоти таъшри xиндй ва поpcй ба фанни шeъpи арабй наздик шудам. Ба xap дуи ин мacъaлa боястй поcyxи манфй дод, xaмон тавр ки дар он вакт ба назар мepacид: ман caъй кардам дар ду макола бо унвони "Риcолaи муътазилии карни 8 дар бораи xaллокияти адабй" («Муътазилитский трактат 8 вeкa о литepaтypном твоpчecтвe) (ч. 2, cc. 221-228) ва «^pae бaëни xиндй дар интиколи арабй"
(«^pamern индийcкой риторики в арабжой пepeдaчe) (ч.2., c. 309-316) назари xyдpо бaëн намоям. Маеъалаи тaъcиpи юнонй, бaxycyc бо тaвaччyx ба чи кадр axaмият доштани нyфyзe, ки фанни шeъpи Apacry мeбозaд, xeлe шyбxaовap acт. Дар атош capчaшмaxои арабй ман ба натичаи манфй pacидaм, чунонки дар xолaтxои гуногун, xaмон тур ки дар маколоти фавк ва дар бaъзe дигар xолaтxо ишора шуд, изxоpи назар кардам, аммо ба далоили адами огоxии ман аз маводи юнонй-cypëнй чуръат накардам назари xeшpо катъан бaëн дорам. Калавиши маро кори Я. Ткач, ки дар xap тaxкикe аз ин мавзуъ мавриди тaвaччyx карор xоxaд гирифт, xотимa гузошт. Хдрчанд ман аз тapaфxои заъфи он, ки бaъзe аз онxо xaкконй ишора шуд, огоx xacтaм, вaлe capфи назар аз ин, ба назари ман, ин кор мааъалаи эxтимолии тaъcиpи Apacтypо ба пайдоиши бутикои арабй ба маънии манфй катъиян xaл кард.
Шaбоxaти xyлоcaxои ман бо xyлоcaxои Я.Ткач, ки бо paвишxои комилан мутафовит ва ба мизони кобили тaвaччyxe бар атош cоиpи мавод ба дacт омадааст, котeъонa инро ба иcбот мepacонaд" [9, 98].
Aз ин мулохизаи донишманди шaхиpи pyс мeтaвон ба чунин бapдошт paсид, ки хадафи усулии Ибни Муътазз дap бapобapи aндeшaхои paвияи "шуубия", ки аслан ба кидмати эpоният таъкид мeвapзид, бap он аст, ки асли фанни шeъp бap пояхои шeъpи apaбй гузошта шуда, дap он аз оpовy aндeшaхои xоpичиён, бахусус эpонй, юнонй, хиндй ва сypёнй тaъсиpe дида нaмeшaвaд. Дap ин мaвpид Эхсон Aббос чунин мeнaвисaд: "Ибни Муътазз мexохaд бap apaбй ва исломй будани ин фунун таъкид вapзaд, то мабодо pyзe чунин тaсaввyp бишавад, ки фунуни бaдeъ аз Юнон ба чахони ислом pох ёфтааст" [1, с.186].
Дадафи баъдии сохиби "aл-Бaдeъ" ба нaзapи мо ин аст, ки y тавонист худуд ва мeъёpy мизони бaдeъи apaбиpо мушаххас гapдонaд. Ба ибоpaти №rap, дap доиpaи бaлоFaти apaбй ба маънои омм, ба тaвpи хос бappaсй кapдaни бaдeъ боpи нахуст аз чониби y ба миён омад. Дapчaнд дap ибтидо дap бaлоFaти apaбй улуми маонй, баён, бaдeъ ва истилохоти адабй яклухт бappaсй мeшyд, баъдан хap кадоми онх,о хамчун бахши мустакили бaлоFaт apзи вучуд кapдaнд. Бар ин мабно, бори mxycm Ибни Мyъmазз ба mаври низомманд (сисmeмаmикй) барои санъаm%ои бадей исmило%оmи махсyсро и^ифода карда, зимнан барои исбоши фикраш аз Куръони мацид, ауодиси набавй, сyхани сауоба, наводирy амсол ва шеъри цо^иливу исломй мисолуо овард, ки ин гуна баррасиуои илмй цаблан вуцуд надошm. Чунонки дap ин мaвpид худаш мeнaвисaд: '^ч кас теш аз ман фунуни бaдeъpо гиpдовapй нaкapдaaст... ва мо ин ки бapxe аз махосини калом ва шeъppо зи^ мeкyнeм ва ин махосин фapовонaнд" [б, 180]. Ба тaъбиpи дигap, Ибни Муътазз нахустин чомeи фунуни бaдeъ ва аввалин муаллиф дap ин самт мeбошaд. Бо катъият мeтaвон ypо бyнёдryзоpи фанни бaдeъи apaбй ва исломй номид.
Тархи мавзуъ
Мaвзyи pисолaи Ибни Муътазз тахкики илми бaдeъpо дapбap мeгиpaд. Бaдeъ,-мeнaвисaд y, - номeст, ки бap фyнyнe аз шeъp ниходаанд [5, 181]. Aз ин aндeшaи муаллиф чунин натича хосил мeшaвaд, ки калимаи "бaдeъ" дap нaзapи y мафхуми умумй дошта, мaнзypи Ибни Муътазз аз "бaдeъ" он чизe, ки донишмандони aсpхои минбаъда мaвpиди нaзapaшон хаст, нeст.
У дap идомаи матлаби худ баён мeдоpaд, ки дap боpaи ин фан танхо "шоиpон ва чaмъe аз нокидони aдaбомyxтa" бахс мeкyнaнд. Лммо олимони лyFaт аз ин исм (бaдeъ-У.Ю.) огохй нaдоpaнд ва чизe аз он нaмeдонaнд. Бад-ин дaлeл, y даъво мeкyнaд, ки: "^ч кас пeш аз ман фунуни бaдeъpо гиpдовapй нaкapдaaст" [5, 180]. Яъте Ибни Муътазз нахустин оли^ст, ки тapхи бaдeъи apaбиpо мушаххас кapдa, худудхои онpо муайян намудааст. Муаллиф аз лихози мaвзyъ зeбоихо, бaдоeъ, иxтиpоот ва ибдоот дap кaломpо ба ду бахш таксим кapдa: а) бaдeъ ва б) махосин.
Тибки нaзapиёти Ибни Муътазз доиpaи омузиши фанни бaдeъ аз панч бaxшe, ки дap pисолaaш зикp кapдaaст, фapоxтap будааст: "...aгap дap бaдeъ ба фунуни панчгона басанда кapдeм, аз сapи иxтисоp будааст, на аз сapи чахл ба махосини калом ва киллати мaъpифaти он" [б, 180].
У кaмe бaъдтap бapои таквияти фикpaш аз фapовонии махосини калом низ ёдовap мeшaвaд: "...мо ин ки бapxe аз махосини калом ва шeъppо зикp мeкyнeм ва ин махосин фapовонaнд" [б, 180].
Сохиби "aл-Бaдeъ" пас аз тахкики домaнaдоpи шeъpи apaбй ба натича мepaсaд, ки "хeч олимepо нaмepaсaд, ки иддио кунад бap махосини калом ва шeъp ихота доpaд, мaгap он ки аз шyмоpe аз онхо, ки аз xотиp ва доноии вай бepyн аст, тaбappо чуяд" [б, 182].
Бap ин мабнй, ин aндeшaи Ибни Муътазз гуиё нaвъe пeшгyй нисбат ба ояндаи дониши бaдeъ аст. Arap бaдeънигоpони пасин аз батни калом оpояхои aдaбиpо чустучу намоянд, иxтиёp доpaнд. Махз ба ин хот^, дap садахои пасин шyмоpaи санъатхои бaдeй, чунонки муаллиф ба фapовонии он ишоpa доpaд, ба мapотиб афзуд: "Пас он кас, ки хохад ба мо иктидо кунад ва ба хамин панч фан иктифо намояд ва хap кй чизe бap ин шyмоp бияфзояд, ё paъйи моpо бипaзиpaд, иxтиёp бо уст" [б, 182].
Тapхи мaвзyъe, ки Ибни Муътазз дap pисолaи худ мaтpaх кapдaaст, дap он замон ба нaзapи y комил будааст: "Aбвоби пaнчгонapо ба камол овapдeм" [б, 182]. Дapчaнд аз pyи соxтоp "aл-Бaдeъ" накоиси зиёд доpaд, вaлe сapфи нaзap аз ин, aкaдeмик И. Ю. Кpaчковский pисолaи Ибни Мyътaззpо ба он дaлeл нахустин pисолaи низомманд дap илми бaдeъ мeдонaд [9, 1G5].
Тapтиби фaслxpи «aл-Бaдeъ»
Тартиби фycyли рдаолаи "aл-Бaдeъ" нaтaнxо аз лиxози мyxтaво, балки аз руи cоxтоp низ бо xaм иртибот доранд. Бинобар ин, cоxтоpи pиcолaи Ибни Муътаззро низ мeтaвон ба ду даста тaкcим кард. Даспши аввал, ба кавли муаллиф аз "фунуни панчгона" иборат буда, киcми acоcии рдооларо ташкил мeдиxaд. Фунуни панчгона аз фacлxои зepин мураттаб гapдидaacт: истиора, тaчниc, мутобака ë тибок, радду-л-эъчоз ала мо тaкaддaмyxо ва мaзxaби каломй. Дааmаи дувум, ниcбaтaн xypд буда, дар он тaнxо pочeъ ба 13 мaxоcини калом маълумот дода шудааст. Тартиби ин мaxоcин дар китоби "aл-Бaдeъ" чунин acт: 1) илтифот, 2) эътироз, 3) ручуъ, 4) xycнy-л-xypyч, 5) таъкиду мaдxy бимо юшбиx, 6) тaчоxyлy-л-ориф, 7) xaзлy юроду биxи ал-чидду, 8) xycнy-т-тaзмин, 9) ат-таъризу ва-л-киноя, 10) ал-ифрот вa-c-cифa, 11) xycнy-т-тaшбex, 12) иънот ва 13) xycнy-л-ибдоот. Вaлe ба ин приншпи табакабандии Ибни Муътазз aкaдeмик ИЮ^рачковжий розй нecт. Интикоди кори Ибни Муътазз, - мeнaвиcaд ин олими дакикназар, - xaм аз лщози мyxтaво, xycycaн аз руи табакабандии caнъaтxо на он кадар душвор acт. Табакабандй дар кори y, acлaн вучуд надорад [9, 124].
Чунонки мeбинeм, табакабандии caнъaтxо ба "бaдeъ" ва "мaxоcини калом" дар нaвиштaxои бaдeънигоpони пac аз y чонибдорй нaëфт ва тaнxо дар рдоолаи Ибни Муътазз дида мeшaвaд.
Aзбacки Ибни Муътазз аввалин бaдeънигоpи араб acт, бappacии тapxи мавзуъ дар XOлaти ибтидой карор дошта, кадами нaxycтин дар ин caмт мeбошaд. Соxиби "aл-Бaдeъ" бaъзe аз мaxоcини каломро таъриф мeкyнaд, яъш онxоpо дар доираи фанни бaдeъ бо коида ва низоми муайян ва иcтилоxоти мaxcyc зиннат мeдиxaд, вaлe гоxe дигар, ба эxтимоли кавй, бинобар набудани мавод аз таърифи зeвapxои cyxaн xyддоpй мeкyнaд. Ин тартиби бappacии таърифи caнъaтxои бaдeъиpо дар caдaxои баъдй натащо ба бaдeънигоpони араб, балки ба бaдeънигоpони поpcии точикй, бaxycyc capомaдони он Мyxaммaд Умари Родyëнй, Рашиди Ватвот ва Шaмcи Кайш Розй таъшр pacонидa, аз равиши Ибни Муътазз, ки бушд ниxодa буд, пайравй кардаанд. Бинобар ин, бо катъият мeтaвон caнъaтxои pиcолaи Ибни Муътаззро аз лщози конунмандй ба ду даста: тaъpифxои комил ва ноки чудо кард.
Равиши такшмоти мавод, - мeнaвиcaд aкaдeмик И. Ю. Кpaчковcкий, - xycycaн дар панч фacли бузург якcон аст. Дар ибтидо, агарчи на xaмeшa, таърифи оpояxои адабии мaтpaxшaвaндa дода мeшaвaд, пac аз он шaвоxид аз Куръон, xaдиcи пaЙFaмбap ва acxоби y ва поpaxои rncpñ аз даврони кyxaн ба таври куллй зикр мeгapдaд. nac аз зикри шоирони ^acc^, инчунин rnxyCT нacpй, cипac шeъpй, ки ба давраи кaмe дepтap тааллук доранд, нaмyнaxо оварда мeшaвaд. Гоxe, xycycaн дар нимаи дувуми фacлxо ин назми мураттаб xaлaлдоp мeшaвaд, катаоти нacpй ва ашъор мутанокиз чойгир мeшaвaнд [9, 1GS]._
"Иcтиоpa" нaxycтин фанни бaдeъ дар pиcолaи Ибни Муътазз мeбошaд. У иcтиоpapо чунин таъриф мeкyнaд: : "í ¿JJ лз ¿j ¿ í ^-j-— çsj ¿s"^ ^¿JSJ ! ¿j 1—L.j У" (= ба вом гирифmани калима
барои чизе, ки бад-он шинохmа mam, аз чизе, ки бад-он шинохmа ааm). Ин нaxycтин таърифи истиора дар таър^и бaдeи арабй ба шумор мepaвaд, ки бaдeънигоpони баъдй абъоди гуногуни онро дар куруни мозй ба тaxкик кашиданд ва анвоъи мyxтaлифи истиораро вазъ карданд.
Шавкй Зайф бо истинод ба кавли Омидй зикр мeкyнaд, ки такрибан xaмaи шaвоxиди ин киcмaти китоби Ибни Муътазз марбут ба иcтиоpaи макния аст; чун амалан дар он замон, xaмин гуна аз иcтиоpaи мyxилл бaxcy чадал дар миëни лyFaвиxо ва шоирони мyxофизaкоp ва нaвгapоëни ифротй бyдaacт. Бо мурочиа ба накди Омидй бар иcтиоpaxои Aбyтaммом дapмeëбeм, ки ин накд мубтанй бар кacpaти иcтиоpaxои макния дар шeъpи ин шоир acт [19, 93].
Иcтиоpaxоe, ки Ибни Муътазз дар рдаолаи xeш овapдaacт, ощоро аз руи моxият ва мyxтaво боз ба ду дacтa чудо кардан зарур acт: а) иcтиоpaxои олй ва иcтиоpaxои мубтазал (паст) ë ноки^ Муаллиф гоxe аз авкот ба xолaтxои корбурди номуношби онxо ишора мeкyнaд, ки бeштapaшон ба шоирони нaвxоcтa (дар байни ощо xycycaн бeштap накши Aбyтaммом бapчacтaтap acт) тааллук доранд, ощо аз чумлаи нaмyнaxоe мeбошaнд, ки набояд чунин навишта шаванд. Соxиби "aл-Бaдeъ" cyннaтepо барои бaдeънигоpони баъдй
дap хусуси бappaсии муайяботи фунуни бaлоFй ба ёдгоp гузошт, ки дap ин мaвpид низ изхоpи акида намоянд.
Ибни Муътазз дap навъбандии санъатхо низ пeшохaнг аст. Aз чумла, y "paддy-л-эъчози-л-калом ъала мо тaкaддaмyх,о"-pо ба сe навъ таксим кapдa: нахуст ончо, ки оxиpин калимаи байт бо оxиpин калимаи мисpaи аввал мувофик бошад. Мисол:
fjÁjb Jàj V ^Ij ^-О" ¡ lojojí ¿IS joVI L¿I ¡lj
(Он гох, ки маро душвор ояд, туро дар сипохии анбух аз тадбир дидор кyнaнд, ки харгиз хазимат напазирад)
Дувум, он ки оxиpин калимаи байт, бо аввалин калимаи мисpaи аввал мувофик бошад. Чунончи:
(Ба суи писар амуяш шитоб мекунад, то ирзи уро дашном гуяд, аммо ба суи хохони бахшиш ва ихсон намешитобад.)
Ссвум он ки оxиpин калима аст, ё кшсмaтe аз он" ё ба ибоpaтe бо кшсмaтe аз хашви байт мувофик бошад. Байт:
(Тирхое марг, чони бузурги бани Сулаймро хадаф гирифтанд, дар холе ки пайконхои маргзо уро буд.)
Бaдeънигоpони баъдй истилохи мaзбyppо "pa^y эъчози-л-калом ъaлa-с-сyдypи" номиданд.
Дap ду кисмати "нав»-и axиp тeъдоди мисолхо то хaддe кам аст, хусусан он дap бapшyмypдaни «^бо^о» кохиш мeёбaд, дap бaъзe фунуни бaдeъ танхо бо ду ё œ мисол иктифо мeгapдaд, аз чумла мисоли нахуст аз Ку^он овapдa мeшaвaд, «^бошо^и мобакй бидуни тамоизи хaдryзоpй миёни дaвpaхо бо шeъp оpоиш дода шудаанд. Поpaхои нaсpй, мисли он ки дap панч фасли аввал дида шуд, дигap дода нaмeшaвaд. Дангоми «мукоиса»-и тaшбeх шyмоpaи мисолхо дyбоpa афзоиш мeёбaд.
Рисола бидуни хeч натичаи хосте ба поён мepaсaд, arap ибоpоти одии мyaддaбонapо, ки шояд коpи котиб бошад, ба хисоб нaгиpeм.
Чунонки дида мeшaвaд, мулохизоти aкaдeмик И.Ю. Кpaчковкий умумй буда, мухтавои куллии pисолapо ифода мeнaмояд.
Дapчaнд pисолa куллан матни бидуни шapхy тaвзeхpо фapо мeгиpaд, гох-гох шapхи лyFaвй, ки ба калимаи муайян, одатан ба устоди муаллиф Aбyсaид тааллук Доpaд, низ вомexypaд. Дap чанд мaвpид тaфсиpи мyxтaсapи мисолe, ки ба ин ё он фанни бaдeъ ё тaвзeхи аз ягон калима ё чанд вожа тааллук Доpaд, дода мeшaвaд. Мохияти асосии pисолapо хамоно мулохизоти нокидонаи Ибни Муътазз ташкил мeдихaд, ки ба бaъзe аз тaъбиpy истилохот ё поpaхои шeъpй во^ан эpоди хyнapй мeгиpaд.
Пас аз баёни фунуни панчгона И. Муътазз ба шapхy басти «махосини калом» мeпapдозaд. Ин бахши pисолa хачман xypд буда, танхо 13 мaхосинpо фapо мeгиpaд. Вaлe сохиби «aл-Бaдeъ» итминон доpaд, ки шyмоpaи онх,о бeшyмоp аст. Махз ин aндeшaи И. Мyътaззpо бaдeънигоpони баъдй ба ифpот paсонидa, тeъдоди махосини кaломpо бинобap кавли Бадавй Табона ба 981 синоати бaдeъй paсонидaнд [3, 28].
Зи^и ин нукта ба мaвpид аст, ки бaдeънигоpони пасин, мисли Кудома ибни Ч,aъфap, Омидй, Ибни Рашик, Aбyх,илоли Aскapй, Aбдyлкохиpи Ч^чонй ва f. миёни «бaдeъ» ва «махосини» тафовут нагузоштанд ва хaмapо яксapa сaноeи калом номиданд.
Нахустин сaнъaтe, ки И. Муътазз аз он ном мeбapaд, «илтифот» аст. Дap нaзapиёти адабии сохиби «Бaдeъ» илтифот боpи аввал бap ду навъ таксим шудааст. Дap навъи аввал мутакаллим аз холати мухотаба ва ба холати xaбapй ё аз холати axбоp ба холати мухотаба ва амсоли он pyчyъ мeкyнaд. Дap навъи дувум мутакаллим аз мaъноe, ки дap холи баёни он аст, pyй мeгapдонaд ва ба маънои дигape pyй мeовapaд [6, 2G1].
Чунонки дида мeшaвaд, мутакаллим баъд аз он ки аз баёни мaъноe фоpиF мeшaвaд, гумон мepaвaд, ки мexохaд аз он низ дapгyзapaд, вaлe дyбоpa ба он илтифот мeкyнaд ва ба гyнae ln¡Hrap аз он сухан мeгyяд.
Шaвкï Зaйф мyxтapeи caнъaти илтифотpо Аcмaъй дониcтa [19, 41] мyътaкид acr, ки as нaвъи дyвyмe, ки И. Мyътaзз cyxaн гyфтa, Аcмaъй низ огох 6уд. Бaъдaн, 6a ин гyфтaи Аcмaъй бо истинод нaзap мeкyнaд: «Oвapдaaнд, ки pyзe aз якe нaдимони xeш ^^сид: «Oë мeдонй, ки Ч,apиp дap чй a6ëTe a8 илтифот иcтифодa кapдaacт? Гуфт: «Нaмeдонaм. Кaдом acr? Аcмaъй гуфт: «Яте дap ин 6arn' acr:
fl^jJl ¡i" ¡л—" llC^S öj ¡UjI
(Оё фаромуш мекуни oн хангомро, ки Сyлaймo мoрo дар канори дарахти башом видoъ гуфт, сeрoб бoд дарахти бaшoм) [1].
Биш^, ки мexоcт шeъpaшpо идомa ди^д, aммо боз хaм 6a дapaxти бaшом илтифот кapд Ba ypо дуо гуфт Ba низ ин 6anr:
j^lj з Jl¿ ¡s 'oJj V jslii <_S"ljVl ^ÁJ í_>jb
(Он кабутар дар сарзамини Зyлaрoк ба тараб oмaд ва мaрo ба шавк oвaрд, эй кабутар хамвора дар кaнoри чуйборе чори ва дар миёни богхо ва бешаи хуррам зиндаги куни!)
У дyбоpa 6a кaбyтap илтифот кapдa Ba ypо дуо гyфтaacт» [19, 42].
Чунонки 6a мyшохидa мepacaд, И. Мyътaзз истилохи «илтифот»-pо a8 Аcмaъй бapгиpифтa Ba дap фacли илтифот aз 5 бaйтe, ки шохид овapдa, ду бaйти фaвк; ^м чой доpaд.
Ибни Мyътaзз дap фacли дувум дap боpaи мaхоcини "иътиpоз" 6axc мeкyнaд. Тaъpифи "иътиpоз", дap нaзapиëти aдaбии y, "овapдaни cyxaн дap миëни cyxaнecт, ки ^НУЗ 6a итмом нapacидaacт". Сохи6и "aл-Бaдeъ" биcëpe aз мaхоcини бaдeъиpо, ки дap pиcолaи xeш 6appacï кapдa, мycтaкимaн aз нaвиштaхои Ч,ох,из axз нaмyдaacт. Аз чyмлa, camara "иътиpоз"-pо хaм aз y гиpифтaacт (aл-Бaëн вa-т-тaбййин", 4. 1, c. 93, 227, 236). И6ни Рaшик; ишоpa мeкyнaд, ки бaъзe aз acхоби бaдeъ caнъaти "иътиpоз"-pо дap хaмон мaъноe, ки И6ни Муъгазз иcтифодa кapдaacт, 6a коp мeбapaнд [7,1/303]. Мyaллиф бapои ин мaхоcин 3 миcол овapдaacт. Чунонки Кycaййиp ГУЯД:
VlU^Jl IC^^IÄJ - fü-$ÍA 3 — ô' З
(Агар бахилон - ки ту аз шумори онхой-/ Туро медиданд, аз ту имрузу фардо кардан меомухтанд!)
Мaк;оми ceвyмpо дap paдaи мaхоcини кaломи И6ни Мyътaзз "py^yb" ишFOл мeнaмояд. "Ручуъ" он acт, ки шоиp чизe 6игуяд Ba 6a он бapгapдaд. Бaйт:
J-lS ^ÍA '-J US 3 l^jjtú ôj ^jbj '—Í
(Агар ба ту нигохе бияфканам андак нест? Даргиз нигох ба ту андак набошад.)
Мaхоcини «xypy4» дap нaзapиëти aдaбии И6ни Мyътaзз он acт, ки шоиp <^з мaъноe 6a мaънои дигape зeбо бepyн ояд». Миcли ин 6aürn Мycлим 6. Вaлид ончо, ки a8 тaFaззyли тaxaллyc xоpич шyдa, 6a хичо pyй овapдaacт:
ÙJ1 ^АЗ 6 6a 3
(Аз ишки у, ба бахилон дил бастам/ То бад-ончо, ки ба Саъид бинни Салм алокаманд шудам!)
У бapои ин оpояи aдaбй 8 миcол овapдaacт. А6ухилоли Aœapï Ba И. Рaшик; бaъдaн a8 номгyзоpии гохи6и «aл-Бaдeъ» пaйpaвй кapдaaнд [7, 2/32; 2, 398].
«Тaъкидy-л-мaдх 6имо яшбyхy-з-зaмм» a8 pyи тapтиб оpояи шнчум 6a хжо6 мepaвaд. Oнpо И6ни Мyътaзз тaъpиф нaкapдa, тaнхо ду миcол овapдaacт. Чунонки НобиFaи Зyбëнй гуяд:
^jli^ll ¿js ¿A Jjls ù^J ô' V 3
(Айбе надоранд, чуз он ки шамшерхояшон / Аз фарти дархамшикастани лашкархо кунд шудааст.)
Нигоpaндa «тaчохyлy-л-оpиф» -рт низ aз мaхоcини кaлом мeдонaд. Oнpо низ тaъpиф нaкapдaacт. Вaлe чунончи aз тapкиби ин истилох, бapмeояд, «гyнae aз омexтaни шaк 6о якдн, бapои тaъкиди бeштapи кaлом»-pо ифодa мeнaмояд. Зyхaйppоcт:
su fl ù^^ J! fsSl ^j^l Jl^l 3 — ^j^il 1A 3
(Надонам - ва пиндорам, ки ба зуди бидонам-/ ки Оли Х,исн марданд ё зан!)
Мaхоcини дигape, ки И. Мyътaзз aз он ëд мeкyнaд, «^^злу юpодy 6ихи-л-чидд» мeбошaд. Абyлaтохия дap хaчви хозeъ гyфтaacт:
15LJL¿»J J—J ^Jú J^í ¿* l^í^jl ^-—Ь ^¿3)1 ^¡jl
(Тaъвизy тилисмe 6a номи Хyдовaнд 6ap ту мeовeзaм/Bошaд ки Хyдовaнд тypо ai 6ухли нaфс шифо 6зхшзд!
Шавкй Зайф мyддaъиcт, ки ин орояро низ И. Муътазз аз 4pxro axз кapдaacт [19, 95].
«Хуоти тазмин» он аст, ки шоир aбëт ë миcpоъxо ë aлфозe аз дигаронро ба вом бигирад ва дар cypyдaи xeш ба кор бибарад. Мисти ин байти Уxaйтил:
s*^^* ¿JL^J ¿SU 'S^^JI f3¿ fù-Js S^J^JJ IA—> лЛ 3
(Bap он сaпeдчомa тохтзн овapд Ba дap pyзи нaбapд тагуфт: «теш paфтaнaм дyшвоp бошад»)
Шоир таъбири " '¿¿Us ¿£J" -ро аз байти зepи Aнтapa гиpифтaacт:
(Вaктe ëpонaм маро дар баробари нaйзaxои xacм cипapи xeш cозaнд/ Бимe ба дил pоx наддам, аммо чи кунам, ки ба xотиpи фаровонии душман, пeш рафтанам душвор шуда бошад)
Мaxоcини дигарб, ки муаллиф аз он ном мeбapaд, «таъриз ва киноя» мeбошaд. Ин ороя дар pиcоили кyxaн, аз чумла 4pxro ва лyFaвиëн cобикa дошта, И.Муътазз аз ощо бapгиpифтaacт. Санъати минбаъда «ал-ифрот ф^^фа» буда, таъриф надорад. Кудома ибни Ч,аъфар онро «мyболиFa» [11,162] номида, rarnc «Fyлyвв»-pо таъриф мeкyнaд, ки мавриди пиcaнди acxоби бaдeъ карор мeгиpaд.
«Хуоти тaшбex> низ бидуни таъриф acт. У дар ин орояи адабй xaм аз шоирони кадим ва xaм аз шоирони нaвxоcтa миcолxои зиëд овapдaacт. Aз ин бapмeояд, ки ин caнъaт дар ш6ър коpбacти зиëд доштааст.
Орояи 12-умро И. Муътазз "иъноту-ш-шоир нaфcaxy фй-л-кавофй ва тaкaллyфyxy мин золика мо лайла лaxy" мeномaд. Ба xотиpи дароз будани номи ин caнъaт бaдeънигоpони баъдй онро "лузуми молоялзум" xондaaнд. Иънот, дар назаржти адабии И. Муътазз, он аст, ки шоир дар кофияи cypyдaи xyд ба равии воxид иктифо накунад, балки такрори xypyфи cобик бар равиро низ мултазам шавад. Миcол:
¿—l jí¿ ^ÓJJI ÍIAJI 3 JAÄJI S 3 ¿^J ¿í-JJ (jl"-^""!! S JIÂÀJI ¿¡ai- ¿-i ^^Jl S5 ¿-—L^AJI S^JJ Ö' 'O-J (ls
(Гуянд, ки богу бодаву оби равон,
Шодй бахшад ба чашми соуибназарон.
Бингар ба цамоли дилбари дилхо%аm,
То дарнигарй %ар ончй хyбиam дар он.)
Шоир баъд аз xapфи "нун", "шн^ро низ дар кофия илтизом кардааст. И. Муътазз бори аввал истидоми ин орояро ба шоирон тавотя кард ва баъдан дар атош ин назария Aбyлъaло Мааррй д6вони xyдpо "Лyзyмиëт" номид.
Оxиpин мaxоcинe, ки дар pиcолaи xyд мeовapaд, "xycни ибтидоот" ном дорад. Чунонки муаллиф зимни бappacии ин caнъaт зикр карда, онро аз 4pxro бapгиpифтaacт. Соxиби "ал-Бaдeъ" дар бaxши аввал, яън6 фунуни панчгонаи бaдeъ ва дар бaxши cонй, яън6 мyxaccиноти ceздaxгонaи калом xyдpо вазифадор кapдaacт, ки барои истинботи онxо аз шоирони кадим ва нaвxоcтa миcол оварад. Нуктаи ниxоят мyxим он acт, y pоxи "xaдди эътидол"-ро п6ш гирифта, xaм аз шоирони кадим ва xaм аз шоирони нaвxоcтa (мyxдиc), capфи назар аз он ки ощоро дар мавориди зиëд нaкyxиш кapдaacт, миcолxои зиëдe оварда, ба назаржти муътадили наздик мeшaвaд.
Истилохоти "aл-Бaдeъ"
Чунонки дар фавк ишора шуд, И. Муътазз бapxe аз иcтилоxот, аз кабили "истиора" "мaзxaби каломй", "иътироз", "таъриз ва киноя" '^уети ибтидоот"-ро аз 4pxro ва "илтифот"-ро аз Acмaъй баргирифтааст. Aз он чунин маънй бapмeояд, ки иcтилоxоти адабй дар адабдати араб cобикaи кyxaн дошта, Ибни Муътазз нaxycтин донишманд мeбошaд, ки ощоро дар колаби pиcолaи мустакил чамъ овapдaacт. Aз чумла, аз 18 орояи адабда, ки дар рдоолаи И. Муътазз мавчуд аст, тащо 5-тои он "нав" буда, мобакй аз нaвиштaxои пeшиниëн накл шyдaacт. И. Ю. Кpaчковcкий бо истинод ба кавли Сафиуддин ал-Хиллй (а. 13-14)
гyфтaacт, ки хaфт мaхоcини И. Myътaзз 6о KУдомa шaбохaт доpaд, вaлe дap хaкикaт чунин нecт [9, 103].
Сapфи нaзap aз aндeшaхои фaвк, aмaли И. Myътaзз дap зоти xyд нaxycтин коpи тacнифй бyдa, 6a фaнни бaдeъи apa6ï пояи мycтaхкaм гузошт. Иcтилохотe, ки И. Myътaзз мaвpиди коpбacт кapоp дод, минбaъд aз чони6и бaдeънигоpон иcтифодa шyдa, шyмоpaи онхо низ aфзоиш ëфт. Бa он ин гyфтaи И. Myътaзз acоc гашт: "Бошaд, ки xохиши нaфcи он, ки нaтaвониcтaacт дap тaълифи ин кито6 пeшй бигиpaд, дap ояндa ypо 6a aнбозe 6о мо дap ин фaзилaт биxонaд, то фaннe a8 фунуни бaдeъpо 6a номe чуз ончи мо номидeм-биномaд, ë дap ин 6о6 кaломe мaнcyp aз они xeштaн 6игунчошд ë шeъpe, ки мо тaфcиp нaкapдaeм, тaфcиp нaмояд, ë бaйтepо 6ияфзояд, ки 6a aндозaи cоиpи шaвохид aхaмият нaдоштa ë 6о зикpи миcолхои дигap aз он бeниëз бyдaeм Ba aз ин py онpо вониходaeм" [6, 184].
Ин "Hx™ëp"-e, ки И. Myътaзз 6a бaдeънигоpон додaacт, дap зaминaи номгyзоpии мycтaлaхоти бaдeъ боиcи иxтилофот гaшт. Вaлe, aкcapи иcтилохоти 6a коpбypдaи y бeтaFЙиp монд Ba бaдeънигоpони бaъдй, xycycaн paвиши И. Myътaззpо дap кутох бapгyзидaни номгyзоpии caнъaтхо пaйpaвй кapдaнд. Бинобap ин, 6о итминон мeтaвон гуфт, ки И. Myътaзз capфи нaзap aз шкожи ëдшyдa, инчунин бyнëдгyзоpи мeтодологияи бaдeъи apa6ï Ba хaтто истомй acт.
Арзиши адабии "ал-Бадеъ"
Aхaмияти нaxycтини pиcолaи "aл-Бaдeъ"-и И6ни Myътaзз дap он мeбошaд, ки y фaнни бaдeъpо acоc гузошт, ки дap нaтичa OFOЗи илми муатки^ гapдид.
Дувум, ин ки милоки шиноxт Ba тaмйизи бaдeъpо мyшaxxac нaмyдa, 6a кaлом хaйcияти aдaбй бaxшид.
Сeвyм, apзиши хyнapии "aл-Бaдeъ" дap он acт, ки дap бapобapи тaъpифи caноeи бaдeъй a6ëra чyдогонaи шоиpонpо мaвpиди 6appacï кapоp додa, 6a cyxaнcaнчй Ba шкди aдaбй низ acоc гузошт.
Чaхоpyм, дap pиcолaи xyд aз 200 шоиpи чохилй Ba нaвxоcтa ик;тибоc мeовapaд, ки 6apxe aз онхо мaхз тaвaccyти "aл-Бaдeъ"-и И. Myътaзз 6a зaмони мо pacидaaнд.
Tapтиби и^т^о^ти шeъpй,-мeнaвиcaд aкaдeмик И. Ю. Кpaчковcкий, - низ тaвaччyхи xоcepо тaкозо мeкyнaд. И. Myътaзз дap aFлaби холaтхо поpaхои шeъpиpо тaнхо як мapотибa иктибоc мeкyнaд. Интиxоби ин и^т^о^т paвшaн нишон мeдихaд, ки чи гyнa нepyхои xaллок чи дap илм Ba чи дap aдaбиëт бyдaнд, ки 6a тaвpи Eai^ хap гyнa тapчeхpо 6a оcоpи кyхaн paд мeкyнaнд [б, 108].
Пaнчyм, 6a кдвли Шaвкй Зaйф, "милоки довapии y зeбоии зотиcт, нa зaмонy мaкон. Аз мyхимтapин вижaгихоe, ки И. Myътaззpо дap ин кито6 мугамойиз мecозaд, зaвк,и дaк,ик Ba зулоли y дap зaминaи_илми бaдeъ aCT, ки дacт 6a тaълифи кито6 зaдa Ba 6a тaъpифи фунуни бaдeъй пapдоxтaacт. У чинcy фaзли ин фyнyнpо 6a кyмaки дaлоили paвшaн Ba шaвохиди гyë 6a Tyrne бaëн кapд, ки ypо мeтaвон пeшвои бaдeънигоpон Ba чapоFи paвшaнгapи фapоpохи онон дониcт".
Ba нихоят, y хaнyз дap caдaи X пeшгyй кapдa 6уд, ки «фaвоиди кито6и мо бapои мyтaaддaбон фapовон бошaд". Aндeшaи y дypycт acт. Вок^ият ин acт, ки имpyз дap aвоили caдaи XXI 6о гyзaшти бeш aз хaзоpy caд cол aз зaмони тaълифи ин pиcолaи apзишмaнд Ba хap донишмaнди бaдeънигоp 6a тaхк,ик,и фaнни бaдeъи apa6ï Ba по^юй химмaт гyмоpaд, бeшaк 6a кито6и y эхтиëч Доpaд.
адабиёт
1.Aббоc Эхcон. Tоpиxy-н-нaкди-л-aдaбй индa-л-apaб. -Бeйpyт:Доpy-c-caкофa. 1424/1983 м., aт-тaбъaтy-p-pобиъ.
2.Aœapï Aбyхилол.Синоaтaйн. -Teхpон: Интишоpоти Донишгохи Teхpон. Tapчyмaи Myхaммaдчaвод Hycaйpй, 1372. -685 c.
3.Бaдaвй Taбонa "Myъчaмy-л-бaлоFaтy-л-apaбия" -Бeйpyт: MaOTa6a Лу6нон, 1997. -780 c.
4.Доиpaтyлмaоpифи бyзypги иеломй. Maк,олaи Myхaммaдaлии Лишнии Фишоpaкй зepи моддaи И6ни Myътaзз (cc. 632-641). -Teхpон:Mapкaзи Доиpaтyлмaоpифи бyзypги иcломй. ч. 4. 1377 х. 1998 м. -728 c.
5.И6н Myътaзз, А6дуллох и6н Myхaммaд. Taбaк,отy-ш-шyapо. Aл-мyхaккaк, Aбдyccaттоp Aхмaд Фappоч. -Kохиpa:Доpy-л-мaоpиф. Aт-тaбъa ac-cония, 1976. -604 c.
6.И6ни Myътaзз, Китоб-aль-бaдиъ. Кpaчковcкий И.Ю. Избpaнныe cочинeния. -Mоcквa-Лeнингpaд: Изд. АН СССР. T.6 , 1960. -736 c.
7.Ибни Рашик,, Абй Алй ал-Х,асан ал-Кдйрувонй ал-Аздй. ал-Умда фй мадосини-ш-шеъри ва навдиди ва одобид.- Бейрут:Дору-л-чил. Ба кушиши Мудаммад Мудйиддин Абдулдамид. 1401 Х../1981 м. ат-табъату ал-хомиса. -328 с.
8.Крачковский И. Ю. Избранные сочинения в 6 тт. -М.Л:Изд. АН СССР. Т. 1, 1955. -563 с.
9.Крачковский И. Ю. Избранные сочинения в 6 тт. -М.Л:Изд. АН СССР. Т. 6., - 736 с.
10.Дазвинй, Ч,алолуддин Мудаммад б. Абдурадмон. ал-Изоду фй улуми-л-балога. Шарди Алй Бумулдам. -Бейрут: Дор ва мактаба ал-Х,илол, 2000. - 456 с.
11Дудома б. Ч,аъфар.Накду-ш-шеър. -Ободон:Пурсиш. Тарчумаи дуктур Сайид Абулкосими Сиррй. 1384. -312 с.
12.Марзбонй Мудаммад ибни Умрон. Нур-ал-кабас ал-мухтасар мин -ал- муктабас. -Додира:Дор ан-нашр, 1964. -538 с.
13.Омидй, Абулкосим Х,асан ибн Бишр. ал-Мувозана байна шеър Абй Таммом ва ал-Будтурй. Ал-Мудаккак ас-Сайид Адмад Сикар-Абдуллод ал-Мудориб.-Бейрут:Дору-л-кутуби-л-араб, ат-табъа ар-робиъа,1994. -683.
14.Сулй, Абубакр Мудаммад ибни Ядё . ал-Аврок кисм Ахбор аш-шуаро. -Додира: ал-Х,айя ал-омма ли кусур ас-сакофа. 2004.-324 с.
15.Сулй, Мудаммад ибни Ядё. Ахбор аш-шуаро ал-муддисин. Ба кушиши Халил Мадмуд Асокир ва дигарон. -Бейрут:ал-Мактабу-т-тичорй. 1982, -284 с.
16.Фохурй Х,анно. Таърихи адабиёти забони арабй. Тарчумаи Абдулмудаммади Оятй.-Тедрон:Тус, 1361. -839 с.
17.Х,амавй Ёкут. Муъчаму-л-удабо. Тарчума ва пероиши Адбулмудаммади Оятй. -Тедрон: Суруш, 1381. ч. 1-2. -1392 с.
18.Ч,одиз "ал-Баён ва-т-табййин". Ал-мудаккак Абдуссалом Мудаммад Х,орун. -Додира: Мактабату-л-хончй. Ададу-л-мучалладот 4. 1418/1998. -1600 с.
19.Шавкй Зайф. Балога. Ал-Балога татаввур ва таърих. -Додира: Дору-л-маъориф. 2000, -383 с.
20.Шавкй Зайф. ал-Фанн ва мазодиба фй аш-шеър ал-арабй. -Додира:Дору-л-маориф, ат-табъа ас-сония ашара,1956. - 415 с.
ИБН МУЪТАЗЗ И ПЕРВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ В АРАБСКОЙ ПОЭТИКЕ
По единогасному мнению ученых, Ибн Муътазз считается основоположником арабской риторики. Его книга "аль-Бадеъ " (Поэтика) является первым подобного рода произведением в арабской литературе. Он единственный из ученых, который в своей знаменитой и авторитетной книге "аль-Бадеъ"разделил средства изображения на две группы: поэтика и изящество. Первая группа, по высказыванию автора, состоит из "пятеричных наук" и составляет основную часть произведения. Пятеричные науки составлены из следующих разделов: метафора, игра слов, согласование, "радд-уль-иъджаз ала ма такаддамуха" (ответ на чудо - это, то, что мы предлагаем) и речевой стиль. Вторая группа является относительно небольшой, и в нем даются сведения относительно 13 изяществ речи. "Аль-Бадеъ" заложил фундамент в научном систематизировании риторики. В этой статье автор попытался дискутировать значение и литературную ценность книги "аль-Бадеъ ", а также применение в них поэтических искусств.
Ключевые слова: книга "аль-Бадеъ", Ибн Муътазз, поэтика, изящество речи, метафора, "радд-уль-иъджаз ала ма такаддамуха", возражение, лирическое отступление, появление, игнорирование знания, крайность, изящество начинаний, благоволения, инсинуация и аллегория, стиль речи.
IBN MU'TAZZ AND THE FIRST STUDIES IN ARABIC POETICS
According to the unanimous opinion of scholars, Ibn Mu'tazz is considered the founder of Arab rhetoric. His book "Al-Badea" (Poetics) is the first such kind of work in Arabic literature. He is the only scientist who, in his famous and authoritative book al-Badea, divided the means of emaging into two groups: poetics and refinement. The first group, according to the author's statement, consists of "pentacious sciences" and constitutes the main part of the work. The pentacious sciences are made up of the following sections: metaphor, wordplay, harmonization, "radd-ul-ijaz ala ma takaddamuha" (the answer to the miracle is what we suggest) and the speech style. The second group is relatively small, and it gives information on 13 elegance of speech. "Al-Badea" laid the foundation in the scientific systematization of rhetoric. In this article, the author tried to discuss the meaning and literary value of the book "Al-Badea ", as well as the use of poetic arts in them.
Keywords: the book "al-Badea", Ibn Mu'tazz, poetics, elegance of speech, metaphor, radd-ul-ijaz ala ma takaddamuha, objection, lyrical digression, appearance, ignorance of knowledge, extreme, grace of beginnings, favor, insinuation and allegory, style of speech.
Сведение об авторе:
Умриддин Юсупов - докторант Института языка и летературы имени А.Рудаки Академии наук Республики Таджикистана
About the autor:
Umriddin Ysupov - Doctoral candidate of the Institute of Language and Literature named after Rudaki, Academy of sciences of Tajikistan
ХУСУСИЯТИ ОСОРИ ШОИРИ РУС
Асомидинов Ш.С.
Донишгохи давлатии омузгории Точикистон ба номи С.Айни
Нависандаи намоёни рус А.С.Пушкин - хуршеди осмони шеър ва адаби Русия дар 29 мохи маи 1799 дар як хонаводаи кддими ашрофи дар Москва мутаваллид шуд. Хонаводаи Пушкин аз ашрофи тахсилкардаи Москва буданд. Амуи у (амакаш) В. Л. Пушкин аз шоирони машхури даврони худ буд. Бо ин ки волидайни Пушкин аз лихози иртибототи хонаводаги шароити хубе доштанд ва аз хуш ва заковати болое низ бархурдор буданд, ахли касби мавкеият ва сарватандузе набуданд ва аз лихози моди шароити хубе надоштанд. Падараш Сергей Лвович Пушкин дар даврони худ аз афроди бисёр тахсилкарда ва босавод махсуб мешуд. Дар китобхонаи бузурги у китобхои зиёде ба забонхои руси ва фаранса вучуд дошт. Модари Пушкин Надежда Осиповна наваи (набера)-и Иброхим Ганибал, бардаи сиёхпусти Пётри Кабир буд.
Ахдоди модари Пушкин ба аъроби сиёхпусти хабаша бармегардад. Чехраи у низ шабехи русхо нест. Дар миён русхо, ба хусус, русхои садаи нуздах, сурате тира ва бо муйхои мухаъад монанди Пушкин наметавон ёфт. Волидайни Пушкин алокаи чандоне ба тарбияти фарзанди худ надоштанд. Тарбияти уро муаллимхои сархонаи хоричй ва дояи у Ариана Родионовна Акулина ба ухда доштанд.
Дояи Пушкин Ариана пиразане ошно бо достойно ва киссахои фолклори русй буд. У ин киссахои кадимиро барои Пушкин таъриф мекард ва китобхои зиёде барои у мехонд. Нависандагон ва шоирони бузурги садаи хачдах ва авоили садаи нуздахи Русия монанди Н.Карамзин, В.А Жуковский ва К.Н. Батюшков бо хонаводаи Пушкин рафтуомад доштанд. Пушкин аз хамон даврони кудакй, бо таваччух ба китобхонаи гании падараш, имкони истифода аз шохкорхои бузурги адабй ва осори классики Русия ва чахонро дошт, бо чехрахои бузурги адабии он рузи Русия хам ошно буд ва ба кумаки дояи худ бо осори миллй ва киссахои фолклорй ва кддими Русия ошно шуд.
Пушкин даврони кудакии шоде надошт ва бисёр сокит буд, дар хонавода низ ба далоили номушаххасе волидайн зиёд ба у алока ва таваччух надоштанд. Пушкин дар ашъораш аз даврони кудакии худ, падар ва модараш хеч ёде намекунад. Ин дар холе аст, ки бисёре аз ашъорашро ба дустон ва наздикон ва низ ба даврони хосе аз зиндагии худ ихтисос дода ва ба васфи онхо пардохтааст; барои намуна, дар ашъораш дояи худро меситояд ва ишку алокаю мухаббат ва мехрубонй, дилнигаронихо ва дилсузихои модаронаи уро дар бораи хеш дар шеъри «Ба дояам» ба бехтарин вачх васф мекунад. Пушкин хеч гох дояи худро ба ном садо намекард ва дар номахо низ уро доя хитоб мекард. Шеъри «Ба дояам» нотмом аст. Чунончи: Няне
Подруга дней моих сурових, Голубка дряхлая моя! Одна в глуши лесов соснових Давно, давно ты ждёш меня. Ты под окном своей светлицы Горюеш, будто на часах, И медлят будто спицы В твои наморщенных руках. Глядиш в забытие вороты На чёрный отдалённый путь Тоска, предчувствия, заботы Теснят твою всечасно грудь. Но чудится тебе...
Бадояам
Ту, эй рафщи рузуои сахтиям Азизи солхурдаам!
