CC BY
11ТАХЛИЛИ МУКфИСАВИИ ПАЙВАНДАКХОИ ТОБЕЪКУНАНДА ДАР ЗАБОНХОИ ТОНИКИ ВА АНГЛИСИ
Махмадсолехц М.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айнй
Пайвандакдо диссаи ёридихандаи нугк; буда, барои алокамандии аьзодои чумла чумладои содаи гаркиба, чумлаи мураккаб ва муносибаги маьноии ондо чун восигаи граммагикй хизмаг мекунанд. Доир ба мавзуи мазкур як кагор забоншиносони гочик аз кабили: Д.Точиев [1955], М.Н. Косимова [2013], С.Агабуллаев [1975] Ф.К. Зикриёев [2013], Ш.Ниёзй [1960], Д.Хочаев [2013], англис -Henry Sweet [1982], E.Kruisina [144], G.N Leech [1987], Л. Блумфилд [1968], дар солдои 60 як кагор олимон рус ба омузиш ва гадакикоги восигадои алока ибора ва чумаладои мураккаб - И.П. Иванова [1986], В.В. Бурлакова [1986], Г.Г.Почепцов [2001], Блох [1983], Е.И.Беляева [1985] ва дигарон мавриди пажудиши гусгурда карор гирифгаасг. Пайвандакдои пайвасгкунандаро мувофикии вазифадои граммагикию семангикиашон ба ду гуруд чудо кардан мумкин асг: пайвандакдои: пайвасгкунанда (co-ordinative conjunctions) ва пайвандакдои тобеъкунанда (subordinating conjunctions).
Пайвандакдои павасгкунандаи забондои гочикй ва англисй ва, -у (ю, -ву) - and, уам... щм, аммо, лекин, вале, балки, but ё, ё ки, ё ин ки either or аьзодои чидаи чумла ва чумладои соддаи гаркиби чумлаи мураккаби пайвасгро бо дам мепайванданд [1, с.12].
Фарки ин ду гуруди пайвандакдои пайвасгкунанда дар ин асг, ки пайвандакдои пайвасгкунанда аз гобиши маьной форит буда, дар ифодаи муносибагдои маьноии байни диссадои чумлаи мураккаб ишгирок намекунанд, вале пайвандакдои хобеькунанда ё функционлй дар ифодаи муносибагдои маьноию граммагикии байни диссадои чумлаи мураккаби пайвасг накши муайян мебозад.
Пайвандакдо дар доираи калимадои ёридиданда ё диссадои номусгакили нугк кагегорияи махсуси калимадоро гашкил медиданд. Ондо аз руи микдори худ дам дар дохили ёридидандадо диссаи калонеро дар бар мегиранд. Пайвандакдо нисбаг ба диссадои мусгакилмаънои нугк; дергар пайдо шудаасг. Адади пайвандакдо мувофикии халабоги забон аз дисоби калимадои мусгакилмаьно руз го руз зиёд шуда исгодаасг. Бисёре аз калимадои мусгаклмаьно дар муддаги дуру дарози гаьрихй мувофикии конундои дохилии инкишофи забони гочикй мусIакилияхи худро сусг карда, дагго аз даст дода, дар забони адабии дозираи гочик ба гуруди пайвандак дохил шудаанд. Пайвандакдо калима, ибора ва чумладоро ба якдигар алокаманд намуда дар айни замон гобишдои гуногуни маьноии байни ондоро дам ифода менамоянд [1, с. 10]. Пайвандакдо бо хусусиягу вазифадои надвии худ аз гуруди дигари калимадои ёридиданда-пешоянддо ва диссачадо ба куллй фарк; мекунанд.
Пайвандакдо дам монанди пешоянддо аз руи пайдоши худ як хел несганд. Баьзеи ондо калимадои кадимй бошанд, гуруди дигар, ки аксариягро гашкил медиданд мадсули давраи баьдинаи инкишофи забони точикй мебошанд, аз ин ру, пайвандакдоро ба гуруддои аслй (кадимй) ва номй-и (баьдина) чудо карданд ба максад. мувофик; асг. Махсусан пайвандакдои сода (ва, у-and, аммо, вале, лекин-but, агар-if, то, ки,..-Ш) ба гуруди аслй (кадимй) мансубанд. Ба акидаи забоншинос, Б.Ниёзмудаммадов «пайвандакдо дар доираи калимадои ёридиданда ё диссадои номусгакили нугк; кагегорияи махсуси калимадоро гашкил медиданд. Ондо аз руи микдори худ дам дар дохили ёридидандадо диссаи калонеро дар бар мегиранд. Пайвандакдо нисбаг ба диссадои мусгакилмаьнои нугк; дергар пайдо шудаанд [8, с. 101].
Як кагор пайвандакдо махсусан пайвандакдои сода дар забон гамоман граммагиконида шудаасг ва шард додани пайдоиши ондо кори нидояг мушкил асг. Пайвандакдо, пешоянддо ва диссачадо мувофикии тобишдои маьной ва хусусияги сингаксисии худ аз гуруди калимадои мусгакилмаъно-исмдо, сифагдо, шуморадо, чонишиндо, феьлдо ва зарфдо ба кулли фарк; мекунанд.
Ба андешаи забоншинос, Б.А. Илиш «Пайвандакдо калимадои ёридидандаанд, ки барои алокаманд кардани аьзодои чумла ва ё алодаи байни чумладои сода хизмаг мекунанд. Алокаи байни аьзодои чумла ва байни чумладо мегавонанд хусусиягдои дархела дошга бошад. Вобасга ба ин пайвандакдо низ мегавонанд, аз руи хусусиягдояшон дархела бошанд» [5, с. 245].
Хамин нукгаи назарро дигар олимон низ гарафдорй мекунанд. Забоншинос А.М Пешковский дар бобаги гафовуги пайвандакдои пайвасг ва тобеь муфассал гаваккуф намудааст. Фарки байни ондоро А.М. Пешковский дар муносибаги чумла ба восигаи пайвандакдо дида мебарояд. Мавсуф сабаби муносибаги чумларо дар ифодаи пайвандакдо дида, чунин иброз дошгаасг: «Муносибаги чумларо, ки бо ин ё он пайвандак ифода мегардад, гадки; намуда, бояд дар хогир дошг, ки сухан мадз дар бораи модияги пайвандак меравад, на чизи дигар». Дар муайян кардани модияги пайвандак А.М. Пешковский боисрор ва комилан одилона гаькид карда буд, ки ба модияги пайвандак он чизеро, ки аз мазмуни он алокамандкунанда гирифга мешавад, нисбаг додан лозкм несг [9, с. 88].
Пайвандак, ки диссаи ёридиданда асг, вазифаи номбаркукиро ичро намекунад ва маьнои мусгакилро доро буда намегавонад. Хамин акидаро А.А. Шахматов низ ишора намуда буд: «Маьнои
пайвандак на дар аловдцагй, балки чун ифодакунандаи ин ё он пайвастагй, чун ифодакунандаи нутрии чунин пайвастагй зодир мегардад» [10, с. 89].
Алокдо байни аъзодои чумла ва байни худи чумладо метавонанд хусусиятдои дархела дошта бошанд. Пайвандак алокамандкунандаи аъзодои чумла, аъзодоро чун диссадои баробардукук пайваст мекунанд.
Дар ин долат ондо дамеша пайвандакдои пайвасткунандаанд. Пайвандакдои чумладоро байни дам пайвасткунанда метавонанд дам дар асоси баробардукук алокаманд созанд, ки дар ин маврид пайвандакдо пайвасткунандаанд, ва дам дар алокаи тобеъ алокаманд гардонанд, ки дар ин долат пайвандакдои тобеъ ном мегиранд. Храмин тавр, дар пайвандакдои тобеъ бо пешоянддо як умумияте даст, ки баъзеи ондо аз руи баромад бо дам вобастаанд: before, after, till ва гайра.
Худуди таксимоти пайвандакдо дамеша пурра муайян нестанд. Пайвандакдои нави ба вазифаи тобеъ истифодашаванда аз дигар диссадои нутк низ ба вучуд меоянд, Масалан, сифати феълии «seeing.» дар долати дар чумла мавчуд набудани исмдое, ки чун мубтадои ин сифати феъли ифода шудаанд, хусусияти пайвандакро касб мекунад. Ду чумларо бо дамдигар мукоиса мекунем: Seeing that he was tired, I stopped talking. Seeing that little time is left, it is necessary to hurry up [12, c. 157].
Дар чумлаи аввал бо ибораи сифати феълии намуди мукаррарй, ки дар забони точикй бо феъли дол ифода гардидааст, сарукор дорем: Монда шудани вайро дида, вай гапзаниро ба охир расонид [11, с. 134]. Дар чумлаи дуюм бошад, тамоман дигар хел аст: калимаи see гуё ки дар даво муаллак аст, зеро дар чумла калимае нест, ки чун мубтадои он ифода гардад. Ин тарзи ифодаро бо ибораи феъли доли точикй фадмонида намешавад. Дар ин долат хусусияти феълии калимаи «seeing» хеле суст мегардад. Маъной он аз феъли «to see» кучида, ба пайвандаки ифодакунандаи «бо назардошти он ки», табдил меёбад.
Пайвандакдои нав аз сарчашмадои дигар низ ба вучуд меоянд. Масалан, калимаи «directly», дар огоз сифати феълй (масалан, I went there directly after breakfast), дар чунин намуди чумла ба пайвандак табдил меёбад: directly he arrived, he was ushered into the room [12, c. 145]. Дар ин чо калимаи «directly» маънои «фавран баъди он ки», хрмин ки»-ро ифода мекунад. Ба дамин монанд калимаи once (дар асл ин низ сифати феълй аст) низ дар чумлаи зер чунин ифода меёбад: Once you are here, let us start [12, c. 145]. Модоме ки шумо щминчред, пас, биёед шуруъ мекунем.
Ташаккули маъноии «once» то як андоза бо ташаккули калимаи точикии бор, ки роди дурударозеро аз нумератив (як бор, панц бор) ба зарф (боре он цо будам) тай кардааст, монанд кардан мумкин аст. Лекин калимаи мавриди таваччуд мо дар забони англисй аз диссаи мустакили нутк то ба пайвандак омада расида, маънои ин пайвандак хеле гуногунро касб кардааст, аммо ифодаи тобишдои маъной дар он афзалият доранд.
Аз чумла, дайати пайвандакдои англисй аз дисоби пешоянддои таркибй пурра мегардад. Масалан, дар чумлаи «in case he comes tell him to wait» таркиби «in case» бо пайвандаки «if - агар» пурра даммаъност. Пайдоиши ин ифода комилан фадмост: «cafe» пеш аз дама, албатта, кам аст ва «he comes» - чумлаи муайянкунанда. Аммо дар забоншнносии муосир ин намуди тадлил истифода бурда намешавад. Таркиби «in case» ба пайвандаки дар чумлаи шартй истифодашаванда табдил ёфт.
Дигар пайвандаки нави шартй аз сифати феълии «provided» пайдо шудааст. Масалан, дар чумлаи Не will соте, provided you warm him in time [12, c. 145].
Хамин тавр, дар пеши назари мо, - менависад Б.А. Илиш, - пайдоиши пайвандакдои нав аз сарчашмадои гуногун давом меёбад [4, с.365].
Микдори пайвандакдои аъзодои чумларо байни дам пайвасткунанда назаррас нестанд. Масалан, пайвандаки «and» тандо маънои пайвасткунандагиро дорад, «both and» низ дамин маъноро, вале равшантар ифода карда ва пайвандаки пурраи «neither... nor» маънои пайвасткунандагии манфиро дорад.
Мивдори пайвандакдои пайвасти чумладоро алокамандкунанда низ на он кадар зиёд аст. and, as well as, both... and, not only... but also, but, or, either... or [6, c.74]. Дар асоси муайянкунии пайвандакдо, ки В.В.Виноградов пешнидод намудааст, дар забони англисни муосир чунин гуруддои пайвандакдои пайвастро чудо кардан мумкин аст: пайваст, чудой, хилофй, тадкикй-натичавй, сабаби дамаи гуруддои номбаршудаи пайвандакдо ягон муносибатеро ифода намуда, ба гуруди чумладои пайваст дохил мешаваид «Вале новобаста аз он ки мо тандо панч гуруди пайвандакдои пайвастро чудо намудем, - мегуяд И.П.Конкова,- набояд фикр кунем, ки давраи муносибатдои маъной тандо бо муносибатдои номбаршуда: пайваст, хилофй, чудой ва тайра маддуд мегардаид. Тобишдои маъноии ход ба воситаи пайвандакдо ва тавассути воситадои маъной-синтаксисй ифодашаванда дар дар намуди алока хеле гуногунанд» [7, с. 43].
Пайвандакдои тобеъ бошад, баръакс, хеле зиёданд ва намуддои ондо низ батоят зиёданд. Пайвандакдои тобеъ барои алокамандии чумладои тобеъ ба сарчумла хизмат карда, ба пайвандакдои чумлаи мураккаби тобеи мубтадо, хабар, муайянкунанда, долшардкунанда ва пуркунанда чудо мешаванд: «that if whether» чумлаи тобеи доли замон: (after, as, as long as, as soon as, before, sinse, until
(till), while), сабаб (as because, since, for seeing, (that), шарт (if in condition (that), provided (that, providing (that) supposing (that), unless), максад (lest, so that, is order that, that), тарзи амал (as, as if (as tough), so that, such...that), киёс (as...as, (not) so...as, than, натича (so that), гузашт (in spite of the fact that, though (although).
Чумладои мураккабро ба ду гуруди калон чудо мекунанд: чумладои мураккаби тобеъ ва чуладои мураккаби пайваст. Ин таксимот дар асоси фарки чумладои алокаманд аз аз муносибати маъной дар чумлаи мураккаб муайян шудааст. Дар алокаи пайваст чумладо баробардукук, якхела; дар алокаи тобеъ чумладо ба дамдигар тобеъ мешаванд, ки яке вазиваи сарчула, дигаре вазифаи чумлаи пайравро ичро мекунанд. Дар долати дуюм чумлаи асосй сарчумла ва чумлаи онро аз ягон муайянкунанда -чумлаи тобеи он чумлаи пайрав номида мешавад» [4, с. 179].
Чихеле ки А.Н.Гвоздев таъкид мекунад «таълимот дар бораи мафдумдои пайвасту тобеъ аз даврадои пеш вучуд дошт ва аллакай дар карни XIX чумлаи мураккаб ба пайвасту тобеъ чудо карда мешавад, аммо хусусиятдои чудогонаи ин гуруддо таддид намешуданд ва баъзан чунин тарзи таксимот дучор мешуд. Масалан, забоншинос Петерсон мавчудияти пайвасту тобеъро дар забон пурра рад карда, исбот карданй буда, ки ин мерсои назариявии чумларо дифз намоем» [10, с. 307].
Вай мустакил будани сарчумларо, ки ин амри вокеист (чи хеле ки дар боло кайд гардида буд) махсус таъкнд мекард.
Хамин тавр, дар солдои баъдина низ масъалаи асос доштани як таксимот ба миён гузошта мешавад. Чунон чй, дар «Мукаддима»-и чилди дуюмй «Грамматикаи забони русй»-и академикй чунин кайд градидааст: «Таксимоти тамоми чумладои мураккаб ба чумладои мураккабй пайваст ва тобеъ, ки аз руи анъанаи кадим ба мо омада расшдааст, колабй ва шартй аст». Дуруст аст, ки минбаьд дар худи дамон китоб оварда шудааст «Ба сифати шиносоии нахустин аз руи таксимоти анъанавй метавонем пайвандакдоро ба пайваст ва тобеъ ва бепайванак чудо кунем» [10, с. 307]. Минбаъд таснифоти чумладои мураккаб дар китобдои дарсй аз руи ин се таксимот гузаронида шуд.
Лекин Ю.Гепнер чунин менависад: «Дар кисмати синтаксис дар мактаб синну соли хонандагонро ба дисоб гирифта, тарздои пурра ва кисмати мураккаб ва содаро фадмонидан душвор аст, аз дамнн сабаб ба содагардонй кушиш мекунанд. Аз нуктаи назарим илмй дар мавриди чумладои мураккаби тобеъ ва пайваст дар бораи водиддои предикатй маълумот додан садедтар аст. «Водиди предикативна» ин чумлаи эдтиромй аст. Ин гуфта нисбат ба чумлаи пайрав низ мувофик; аст»» [3, с. 26].
Кайд кардан зарур аст, ки аз руи коида пайдардамии аъзодои чумлаи мураккаб дар чумлаи мураккаби тобеъ бошад, ба пайдардамии фикр. Инчунин бояд ишора намуд, ки дангоми омухтани айвандакдо маълум шуд, ки дар забони англисиии дозира 50- то пайвандакдо амал мекунанд, аз индо нисфи зиёдашон нидоят камистеъмол мешаванд. Пайвандак, ки диссаи ёридиданда вазифаи номбаркуниро ичро намекунад ва маънои мустакилро доро буда наметавонад.
АДАБИЁТ
1. Бозидов Н. Пайвандакдо дар забони адабии дозираи точик.- Душанбе: Маориф, 1985.- 102 с.
2. Гвоздев А.Н. Забони адабии дозираи рус. Синтаксис - Маориф, 1958. -307с.
3. Гепнер Ю.Р. Чумладои мураккаб ва принсипдои омузиши он: Китоби дарсй. -Харков, 1963.
4. Грамматикаи забони адабии дозираи точик.- Душанбе: Дониш, 1989. Ч.3. -224 с.
5. Ильиш, БА. Грамматика современного английского языка.- М., 1948.- 347 с.
6. Ильиш, БА. Строй современного английского языка. - Л.: Просвещение, 1971.- 366 с.
7. Конкова И.П. Синтаксис дар чумладои мураккаб. - Нашриёти 2. 1989. - С. 43-179
8. Ниёзмудаммадов Б. Забоншиносии точик. Асардои мунтахаб, Нашриёти: Ирфон. - Душанбе, 1970.- с. 101.
9. Пешковский МА. Забои аз нуктаи назари объективй ва нормативй.- 1873- №5.-1933 С. 88-89.
10. Шахматов АА. Синтаксиси забони русй. - М., 1941, -89 с.
11. Икромй, Ч. Духтари оташ.- Душанбе: Ирфон, 1983.- 528 с.
12. Galsworthy, J. Modem Comedy. Book. 3. M.: Progress Publishers, 1976.- 327 p.
СОПОСТАВИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ ПОДЧИНИТЕЛЬНОГО СОЮЗА В ТАДЖИКСКОМ И В АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ
В статье говорится об основных способах сопоставительного анализа подчинительный связи в таджикском и английском языках. Следует сказать, что сочинительные и подчинительные союзы являются основными способами связи слов, словосочетаний и предложений в таджикском и английском языках. Среди них самими продуктивными являются союзы «- ва, -у-» в таджикском, «and -but» в английском языке.
Следует отметить, что, противоположность тому, что делается с координирующими связями, или словами, которые соединяют два независимых предложения (for, and, nor, but, or, yet, а иногда и so). Когда придаточное предложение начинается с фразы, однако, целый пункт (но не подчиняя себя связи) после запятой.
Ключевой слово: слово, средство, связь, способ, язык, анализ, сравнения, язык
COMPARATIVE ANALYSES SUBORDINATING CONJUNCTIONS IN TAJIK AND ENGLISH LANGUAGES
This article deals with one of the means of grammatical formations of co-coordinative conjunction and subordinating conjunctions. Thus, co-coordinative and subordinating conjunctions are expressed by semantic and grammatical relation between words and sentences but so they are used for expressing the word and other parts of the speech.
It should be noted that, the opposite of what is done with coordinating conjunctions, or words that join two independent clauses (for, and, nor, but, or, yet, and sometimes so). When a subordinate clause begins with phrase, however, a comma follows the whole clause (but not the subordinating conjunction itself).
Keywords: word, means, communication, method, language, analysis, comparisons, language
Сведения об авторе:
Махмадсолехи М. - ассистент кафедры языкознания и сопоставительная типология английского факультета Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айни. Тел: (+992) 919808062, E-mail: [email protected]
About author:
Mahmadsolehi M. - The Assistant of the Department of Linguistics and Comparative Typology, Tajik State Pedagogical University named after Aini Tell: (+992) 919808062, E-mail: msoleh_90@mail. ru
ДАР БОРАИ ТАРЧУМАИ ТАЪЛИФИ АБУСАИД АБДУЛ^АЙ ГАРДЕЗЙ
«ЗАЙН-УЛ-АХБОР»
Тураев А.Х.
Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Таьлифи Абусаид Абдулдай Гардезй «Зайн-ул-ахбор» дер боз гаваччуди олимонро ба худ чалб кардаасг. Ин асар гакрибан дар солдои 1050 ё 1048, дар даврони шодигарии кутодмуддаш сулгони газнавй Абдуррашид ибн Мадмуд (1049 - 1053), бо лакаби Зайнулмилла, ки мадз ба у гаьлиф бахшида шуда, кисми аввали номи аввал аллакай гуводй медидад, навишга шулаасг^; с.5].
В.В. Барголд, ки «Зайн-ул-ахбор» - ро дар аксари гадкикоги худ («Дар бораи гаьрихи Саффоридо», «Туркисгон дар даврони дучуми мугулдо» ва f.) исгифода бурдаасг, ба он бадои баланд медод. Вале ночинс будани мазмун ва гуногунии мавзуьдои бобдои сершумор сабаби он шудаанд, ки то замони наздик кисмдои алодидаи он мавриди гадкик карор гирифга, гарчума карда шаванд. Тандо дар соли 1347/1968 олими маьруфи афFOн Абдулдай Хдбибй магни пурраи гаьлифи Гардезиро додаасг.
Тарчумаи пешнидодшудаи русй, ки аз чониби А.К. Арендс «Зайн-ул-ахбор» - «Хабардо дар бораи амирдои Хуросон» (аз руйи нашри Хдбибй он ба сарлавдаи дафгум дохил мешавад) мебошад. Ин боби гаьлифи Гардезй гаьрихи волиёни араби Хуросон, инчунин Тодириён, Саффориён, Сомониён ва Газнавиёнро го соли 1042 дар бар мегирад. Мадз дамин кисми «Зайн-ул-ахбор» - ро В.В. Барголд дар назар дошг, вакге менавишг, ки хабардои хеле муфассалро доир ба гаьрихи Хуросон ва Мовароуннадр мо дар Гардезй меёбем [2, с. 55]. Арзиши он аз он ибораг асг, ки, аввалан, он дар асоси гаьлифи го замони мо нарасидаи Селламй навишга шуда, ба гаьрихи Хуросон бахшида шудаасг, ки гасаввурро дар бораи ин асари пурарзиш ва, сониян, мушодидадои шахсии муаллиф (даврони Еазнавиён) медидад. Ин кисми «Зайн-ул-ахбор» иловаи мудим ба сарчашмадо, ба мисли «Таьрихи Масьудй» - и Абулфазли Байдакй, ки ба Еанзнавиён бахшида шудаасг. «Таьрихи Сиисгон», ки маводи бойи вокеиро доир ба волиёни араб дар Сиисгон дар бар мегирад (агар ба назар гиррифга шавад, ки халифа Сиисгонро ба яке аз сарлашкарони худ одаган бо Ирок ва Хуросон медод, он год фадмо мешуд, ки барои чй дар «Зайн-ул-ахбор» дамон як афрод намоён гардида, дамон вокеадое зикр карда мешаванд, ки дар «Таьрихи Сиисгон» низ оварда мешаванд, ки барои гадккиоги убурии гаьрихй мудим мебошад).
Таьлифи Гардезй «Зайн-ул-ахбор» («Ороиши хабардо») - яке аз ёдгоридои арзишмандгарини гаьрихии ибгидои асримиёнагй (асри XI) мебошад, ки маьлумогро доир ба гаьрихи халкдои Шарки Наздик ва Миёна, инчунин халкдои Осиёи Миёнаи он замонро дар бар мегирад [1]. Аксари олимон дар гадкикоги гаьрихии худ ба ин асар мурочиаг кардаанд ва чун нагича дар айни замон як кагор ингишороги ин гаьлиф, инчунин порчадо ба забони русй ва забондои Fарбию аврупой мавчуд асг. Дар нашрияи А.К. Арендс гарчумаи кисми асари Гардезй пешнидод гардидаасг, ки дар он ба гаьрихи волиёни Хуросон, инчунин Тодириён, Саффориён, Сомониён ва Газнавиён, ки дар асоси сарчашмадо ва мушодидадои шахсии муаллиф навишга шудаасг, равшанй андохга шудаасг [3].
