CC BY
20
УДК 80/81 ББК 81.2Т-3
ХУСУСИЯТХОИ СОХТОРЙ ВА МОХИЯТИ ВОЖАХОИМОДАЛЙ ДАР ЗАБОНИ МУОСИРИ ТОЧИКЙ
СТРУКТУРНЫЕ ОСОБЕННОСТИ И ПРИРОДА МОДАЛЬНЫХ СЛОВ В СОВРЕМЕННОМ ТАДЖИКСКОМ
ЯЗЫКЕ
STRUCTURAL PECULIARITIES AND THE NATURE OF MODAL WORDS IN MODERN TAJIK LANGUAGE
Негматова Дилошуб Садуллоцоновна,
н.и.филол., дотсенти кафедраи забонуои хориции ДДХ,БСТ (Тоцикистон, Хуцанд)
Негматова Дилошуб Садуллоджоновна, к.
филол. н., доцент кафедры иностранных языков ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд )
Negmatova Diloshub Sadullojonovna,
candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of foreign languages under the TSULBP (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: diloshub.negmatova@mail.ru
Калидвожахо: модалият, категорияи махсуси лексики - грамматики, вижагиуои сохторй, моуияти вожауои модали, тобишуои гуногуни маънои, уиссауои нутц.
Дар мацола вижагиуои сохтори ва моуияти вожауои модали дар забони муосири тоцики ба риштаи таулил кашида шудааст. Муаллиф цайд менамояд, ки вожауои модали дар забони тоцики уамчун категорияи махсуси лексики - грамматикии соуиби аломатуои морфологи, синтаксиси, семантики ва услубии хос барраси карда мешаванд, ки пайдоиш ва рушди мухтассоти зикршудаашон бо гум шудани маънои ибтидоии лексики ва бо мурури замон пайдо намудани тобишуои гуногуни маъноии модали вобаста мебошад. Таъкид шудааст, ки воуидуои модалии забони тоцики нишонауои сохтории хосу фарцкунанда дошта, ташаккул ва ба цолаби воуидуои модали ворид шудани ощо амри тобишуои гуногуни семантики пайдо намудан ва уамчун категорияи махсуси лексики - грамматики пазируфта шудани ин гурууи махсуси воуидуои забон мебошанд.
Ключевые слова: модальность, особая лексико-грамматическая категория, структурные особенности, происхождение модальных слов, разнообразные смысловые оттенки, части речи.
Анализируются структурные особенности и происхождение модальных слов в современном таджикском языке. Отмечено, что модальные слова в современном таджикском языке рассматриваются как особая лексико-грамматическая категория с присущими ей морфологическими, синтаксическими, семантическими и стилистическими признаками, возникновение и развитие которых связано с утратой основного первоначального конкретного лексического значения и приобретением ими с течением времени разнообразных смысловых модальных оттенков. Подчеркивается, что почти все модальные единицы таджикского языка имеют разнообразную структурную оформленность, а также своеобразное происхождение, становление и формирование в качестве особой лексико-грамматической категории.
Key words: modality, special lexico-grammatical category, structural peculiarities, origin of
modal words, various shades of meanings, parts of speech.
The article dwells on the structural peculiarities and origin of modal words in modern Tajik language. The author emphasizes that modal words in modern Tajik language are considered as a special lexico-grammatical category with their morphological, syntactic, semantic and stylistic features, their origin. Their development is closely related with the loss of their initial lexical meaning and acquiring of various modal shades in the course of time. It is underlined that nearly all modal words of the Tajik language have diverse structural form, peculiar origin and formation as a special lexico-grammatical category.
Мавчудияти андешаву адидахои гуногун дар робита бо мохияти забон ва роду усули тахдиди он дарки забонро хамчун падидаи рамзу аломатхо дар таркиби сохтории вохидхои забон ва дисматхои он чун кушиши таснифи чиддии тахлили категорияи лингвистй пешниход менамояд. Шарху баёни вижагихои сохтории забон чунин тарзи тахлили объекти лингвистиро тадозо менамояд, ки он имкони чудо кардани вохидхои чамъбастиро фарохам оварда, дар ташаккули салохияти муошират ва суханварй дар чахорчубаи коидаву донунхои забон мусоидат менамояд. Риояи доидаву донунхо худуди истифодаи вохидхои забонро аз нигохи аслият ва мохият дар низоми баёни фикр дар колаби нутд амиду равшан намуда, имкони истифодаи вохидхои забонро аз нигохи мазмуну маънои семантикй таъмин мегардонад [9, с. 496].
Дар мадолаи мазкур ба хайси объекти тахлил вохидхои модалии забони точикй, хусусиятхои хос, назаррас ва гуногуншакли сохториву маъноии онхо мавриди баррасй дарор мегиранд.
Вожахои модалй дар забони точикй хамчун категорияи махсуси лексикй-грамматикии сохиби нишонахои морфологй, синтаксисй, семантикй ва услубии хос амал менамоянд. Пайдоиш ва дарачаи рушди калимахои модалй бо таърихи муайяни эволютсионй алодаманд буда, он бо мурури замон бо сабабхои гуногун, амсоли аз байн рафтани тобишхои маъноии ибтидой, тахаввули хусусиятхои тозаи семантикии марбут ба мафхуми модалнокй ба низом даромадааст. Ба тарзи дигар гуем, вохидхои модалй як навъ категорияи махсуси семантикй буда, муносибати гуяндаро ба мазмуни гуфтаи муаллиф ва водеият ифода менамоянд. Тавассути калимахои модалй гуянда ахбору иттилоотро бо мохияти водеият баён менамояд.
Гурухбандии вожахои модалй, хамчун дисми хоси нутд дар забони точикй ба мушкилоти назаррас дучор мегардад. Он, дабл аз хама, бо мушкилоти таснифу чудо намудани вазифахои синтаксии аъзои туфайлии чумла ва мустадилии грамматикии калимаву иборахо вобаста мебошад.
Добили зикр аст, ки пайдоиши вожахои модалй, аз хиссахои гуногуни нутд ба гурухи калимахои модалй гузаштани вохидхои лугавй, аз чониби калимахои модалии забони точикй баён ёфтани тобишхои махсуси як зумра вохидхои лексикй руйдоди хоси забонй махсуб меёбад. Бо мурури вадту замон як силсила вожахои модалй мохияти хешро гум намуда, бархе дигаре аз онхо тобишхои тозаи маъной касб намуданд. Аз ин лихоз динамикаи тахаввул ва рушди вожахои модалй, аз хиссахои гуногуни нутд ба ин гурухи махсуси вохиди забон гузаштани онхо асосу сабабхои худро дорад.
MaHSat Ba poxy paBumu a$3yH mygaHH xanara Boxugxou Mogamu 3aSoHH To^HKHpo nyHHH ap3eSH HaMygaH MyMKHH acT:
1. A3 xucoSu BOXHgxoH ryHoryHH .tckchkhh xygu 3axupau ^yraBHH 3aSoHH to^hkh. Hh paBaHgpo hh3 Ty^OHH Ba Sace MypaKKaS xucoS KapgaH ,to3hm Meoag. A3 ^yM^a:
a) Ka^HMaxoe, kh SugyHH gurapryHuxou ^oHeTHKH Sa KaTopu Boxugxou Moga.™ ry3amTaaHg: afieye, 6ac, dapee, komku, %apгuз;
S) Ka^HMaxoH cepMatHo, kh gopou TaSuaTH gyxe^a MeSomaHg, atHe, gap HyTK xaM Sa cu^aTH Boxugxou MyKaMMa™atHo (xaMnyH at3ou ^yM^a) Ba xaM gap MaBpugxou MyHocuS Sa cu^aTH Boxugxou Mogarnu HyTK SapoMag MeKyHaHg. Ba hh rypyx acocaH Bo^axou ac^amoH $et.ra Taa.rayK gopaHg, a3 KaSu^u: poem, dypycm, №¿3, due, dueed, 6owad, Hadowad, moh, MOHed, paee, paeede, uemo, uemo ku..;
b) ry3apumu K&mMaxou a^HKcgop, kh So epuu nacBaHgxo, nemBaHgxo, naHBaHgaKx,o, xuccaxou Ka^HMaco3, nacBaHgxou ^oHumuHH, kh MHHSatg Sa khcmh TapKuSuu hh yHcypxo TaSgra e^TaaHg. Maca^aH:
- So nacBaHgu Ka^HMaco3H - h: poemu;
- So nacBaHgu Ka^HMaco3H - o: Madodo, dapeeo;
- gap aK^oarH So narnaHgaKH - y: pafimy, paeady;
- gap aK^oarH So xuccanau HHKopKyHaHgau - Ma: мaгap, Madodo;
- gap aK^oarH So xuccanau HHKopKyHaHgau - Ha: Hadowad, Haxod, naman^o;
- gap aK^oarH So nemBaHgu ^etmu - 6h: dufiapMoed;
-gap aK^oarH So naHBaHgaKH naHBacTKyHaHgau - Ba, umyHHH, xuccanau HHKopKyHaHgau -Ha: ea+гap+нa= eaгapнa^;
- gap aK^oarH So nemoaHgu 6a: da poemu;
- gap aK^oarH So naHBaHgaKH ToSetKyHaHgau kh: naxod ku, гye ku, uemed ku, afieye
KU.
r) ry3apumu uSopaxou $pa3eo^orH: a3 afimaw, a3 afimu Kop, a3 dy eap, na un ku, da yaMun mapu;.
2. A3 xucoSu ^eKceMaxou na3upy$Ta a3 3aSoHxou gurap, a3 ^yM^a a3 3aSoHH y3SeKH. flap TapKuSu ^yraBHH 3aSoHH y3SeKH myMopau Ka^oHH Bo^axou $opcH - to^hkh Sa Mymoxuga Mepacag Ba gap HaBSaTH xyg, gap TapKuSu ^yraBHH 3aSoHH to^hkh hh3 Tetgogu Ha3appacu KarnMaxou TypKH MaB^yg acT. Maca^aH, Bo^axou xu3MaTpacoHH ana, Mana, myepu, kh gap $oHgu ^yraBHH 3aSoHH to^hkh MaKoM rupu^TaaHg.
A3 ^yM^a Boxugu Moga^uu ana Sa 3aSoHH agaSH a3 meBaxou muMo^H Bopug rapgugaacT. Hh xuccanau umopaTH ac^u y3SeKH gopag, aMMo gap 3aSoHH to^hkh xe^e cepucTetMo^ MeSomag [16, c.48]. Hh Boxugu xu3MaTpacoH gap uSopaxou $pa3eo^orH xaM Sucep gynop MemaBag: ana xanoe, ana yaMun maep, ana a3 yaMun eadad, ana гaпy Mana гaп, kh gap hh MaBpugxo ana ^y3tu TapKuSuu uSopaxou Ma3Kyp Sa myMop MepaBag.
Boxugu Mana, kh Mypogu^u ana MaxcyS MemaBagy Sapou Sa npegMeT Ba 3yxypoT umopa HaMygaH Ba ^uxaTH Sa TaBpu MaHTHKH ^apK KyHoHugaHH ohxo xu3MaT MeKyHag, e Sa aroH at3ou ^yM^a Ba e Sa TaMoMH ^yM^a Taa^^yKMaHg MeSomag. HyHoHKH M. HSpoxuMoBa Kang MeHaMoag, ana a3 Boxugu TypKHH KaguMau Myna (a3 ^oHumuHH umopaTHH dy) nango mygaacT [5, c. 11].
3. Bo^axou hkthSochh apaSH, kh Sa KaTopu Ka^HMaxou Moga^uu 3aSoHH to^hkh ry3amTaaHg. PaBaHgu Ma3Kyp Tatpuxu Soctohh gopag - cagxo agag Ka^HMaxou apaSH a3 acpu VII cap Kapga, Sa TapKuSu ^yraBHH 3aSoHH to^hkh Bopug mygaaHg. ^ucMe a3 ohxo MatHHH Mymaxxacu ^eKcuKHH xempo Max$y3 gomTa SomaHg, khcmh gurap ToSumxou
мухталифи маъной касб намуда, ванддои гуногун кабул карда, шаклан дигаргун гардидаанд. Чунонки А.Халилов кайд менамояд, байни ингуна вожадои модалй гуруддои зеринро фарк мекунанд:
а) вожадои бетагйир гузашта: ациб, ацаб, тавба, хайр, маъцул, уайф ва г.;
б) вожадое, ки аз арабй бо пасванди -ан гузаштаанд: зоуиран, аслан, нисбатан, табиатан, уацицатан ва г.;
в) вожадое, ки бо пасванддои -ат, -ят, -от, -ёт гузаштаанд: ниуоят, хайрият ва г.;
г) баъзе калимадои арабй бо пасванди калимасози -й дар забони точикй роич шудаанд: илоуи;
д) калимадои арабии пасванди -о кабулкарда: ацабо, уайфо, илоуо, уаццо ва г.;
е) вожадои арабие, ки бандакчонишини точикии -аш (-ат, -атон, -ашон)-ро кабул кардаанд: аслаш, майлаш ва г.;
ё) вожадои арабй дар якчоягй бо пешоянди дар: дар воцеъ, дар уацицат ва г.;
ж) калимадои арабй дар якчоягй бо пешоянди ба: бахайр;
з) калимадои арабй дар якчоягй бо пешоянди бе: бешубда, бешак;
и) калимадои арабй дар якчоягй бо пайвандаки тобеъкунандаи ки: хайрият ки, модом ки, хусусан ки ва г.
Бояд таъкид кард, ки дамаи калимадои зикршудаи аслашон дам точикй ва дам аз забондои дигар интиколёфта ба категорияи вожадои модалй аллакай дар шакли муайян гузаштаанд. Ондо дучори дигаргунй нашуда, шакли ибтидой ва тагйир-нопазир, дамчунин табиати гуногуни аффиксй доранд. Ванддое, ки дар замонаш барои ташаккули шаклдои нав мусоидат карда буданд, акнун чузъи таркибии ин унсурдо ба дисоб мераванд ва ба дигаргунй дучор намешаванд. Аз чидати тагйир-нопазирии шакл ондо бо зарфдо хеле монанд буда, аммо аз ондо бо мухтассоти синтаксии худ катъиян фарк мекунанд.
Водиддои модалии забони точикй бо диссадои гуногуни нутк: исм, сифат, феъл, зарф иртибот доранд. Зиёда аз ин, ба дайси водиддои модалй иборадои аз чидати сохт мураккаб ва таркибй низ шомил шудаанд. Чунончи: "аз ду сар, бешубуа, эутимол дорад" ва амсоли он. Чузъдои ин иборадо ба аъзодои гуногуни нутк тааллук доранд. Х,ангоми ташаккули ин гуна иборадои мураккаб чузъдои ондо маънии мушаххаси лексикии худро гум карда, дар мачмуъ тобиши хоси модалй касб менамоянд.
H.М. Шанский кайд менамояд, ки дар мавриди гузариши вожадои мустакилмаъно ба катори водиддои модалй, баробари дучор гардидан ба дигаргунии маъно ондо хислати омонимдоро низ ба худ касб мекунанд [20, с. 6]. Ба катори ин гуна водиддо дар забони точикй вожадои рост, дуруст, мон, рав, биё ва гайра мутаалликанд ва маънои духура доранд.
Акнун робитаи вожадои модалиро бо аъзодои гуногуни нутк ва раванди дигаргуншавии грамматикии ондо баррасй менамоем.
I.Воуидуои модалие, ки аз исм гузаштаанд
Решадои вожадои модалии забони точикиро (бо дарназардошти калимадои арабй низ) мавриди тадлил карор дода, мо мукаррар намудем, ки ин навъи водиддо хеле сершумор мебошанд. Ба ин гуруд вожадое шомил мешаванд, ки шайъияти комили хештанро гум кардаанд, чунончи: афсус, аслаш, дарег, зоро, илоуи, лутфан, маруамат, майлаш, ниуоят, оцибат, табиист, хайр, уайф, уайуот ва г.
Масалан, маънии ибтидоии вожаи асл а) реша, асос; б) зот, тухма будааст.
Ин калима дар якчоягй бо пешоянди дар (дар асл) ё бо бандакчонишини шахси сеюми шумораи тандо -аш (асл+аш= аслаш) дар нутк дамчун водиди модалй чидати
109
ифодаи адамиятнокИ, дурусти ва асоснокии ахбори манзуршаванда ба кор бурда мешавад: Аслаш, уамин руза барои шумо барин бекорхуцауо бароварда шудаги (2, с. 154).
Афсус - ин вожаи модалИ дар нутк бо маънои лугавии радмхурИ, пушаймонИ ва издори дамдардИ, яъне чидати ифодаи тобишдои модалии афсусхурИ ба кор бурда мешавад. Масалан: Афсус, кори бецо кардааст (2, с. 112).
Вожаи афсус ба ин маънИ дар якчоягИ бо пайвандаки тобеъкунандаи ки дам истифода бурда мешавад: Афсус ки ман паррандагон барин болу пар надорам (2, с. 186).
Дарего - вожаи точикИ (решааш дарег ба маънии хитоб, афсус ё мазаммат кардан) бо иловаи пасванди - о хислати модалИ касб намудааст, ки дар нутк барои ифодаи радмхурИ, афсус ва амсоли ондо ба кор бурда мешавад. Масалан: Хама чиз дорад дилором, лекин, дарего ки бо мо вафое надорад (17, с.162)
Зоро - вожаи точикИ (решааш зор) бо мазмуни "зоридан, гиряву нола кардан" бо илова шудани пасванди - о (зор+о=зоро) маънои нави модалИ касб намудааст. Чунонки устод С. АйнИ кайд менамоянд, зоро - вожаи баёнгари ходише мебошад, ки маънои калимаи шояд, яъне эдтимолро ифода менамояд: Як ба ин тарафу он тараф нигоу кунед, зоро дида монед (11, с. 53).
Калимаи маруамат арабИ буда, аз нигоди этимологИ аз исм (амали исми) сарчашма гирифта, некходИ, медрубонИ, эдтиромро ифода менамояд. Модияти асосии модалии он баёни таклифи боэдтиромона, мурочиат, ходиш ва датто ризоияти пурэдтиром ба дисоб меравад: Онуое, ки аз уудаи кор кардан мебароянд, уунар доранд, маруамат, кор уаст (6, с. 367).
Барои калимаи маруамат, инчунин, истифодаи он дар якчоягИ бо феъли доли карда (аз феъли кардан) низ хос мебошад: маруамат карда. Чунончи: Маруамат карда ба хона дароед (19, с. 285).
Ниуоят - вожаи арабии маънои ибтидоияш охир, оцибат, поён, уад, уудуд буда, дар мавриди тобишдои иловагии маъноИ бошад, дар "Фарданги тафсирии забони точикИ" шарди зерин оварда шудааст: аз уад зиёд, беуад, багоят (15, с.920) Вожаи ниуоят дар забони точикИ асосан ба сифати водиди модалии дорои маънидои зерин ба кор бурда мешавад: охири охирон, оцибати кор, дар охир, аз ночори ва г. Масалан: Ниуоят, шаби бисту уафтумрасид (8, с.173).
2. Воуидуои модалии мансуб ба сифат
Вожадои модалии аз сифат интиколёфта ва ё худ ба ин диссаи нутк алокамандбуда гуруди назаррасеро ташкил медиданд. Ба ин гуруд вожадои зеринро мутааллик донистан мумкин аст: ацаллан, ацаб, ациб, ацабо, барин, маъцул, муборак, рост, хуш, уац ва гайра, ки ондо мулодизаи болоро дар умум тасдик ва пурра менамоянд.
Вожаи ацаб - аслан арабИ буда, маънои уайратангез, шурангез, моту уайрон-кунанда дорад. Тавассути пасванди точикии -о дигаргун шудааст: (ацаб+о= ацабо). Ин калимадо (ацаб, ациб) дар забони точикИ бо тобишдои модалИ чидати ифода намудани тааччуб ва дайрат ба кор бурда мешаванд: Ацаб, магар бе дидаи бино рушнои дида мешавад?! (2, с. 166). Ациб, набошад шумо намедонед, ки Саидбек чи шуд ва куцо рафт? (6, с. 315). Ацабо, у ба куцо рафта бошад? (2, с. 234). Илова мекунем, ки калимадои ацаб, ациб, ацабо аз чидати сохту шаклашон фарк кунанд дам, тобиши якхелаи модалИ доранд.
Маъкул низ вожаи арабй буда, писандида, дуруст, мувофици мацсад, цобили цабул, муносиб буданро ифода менамояд. Дар забони точикй ба маънодои модалии писандидан, тасдиц сохтан, эътироф намудан ва г. ба кор бурда мешавад: - Маъцул,-цавоб доданд аъзоёни бригада (19, с. 187). Чунонки мушодида мешавад, калимаи маъцулро дам ба маънии "нагз, дуруст" ва дам ба маънии "бошад, розй" кор фармудан мумкин аст.
Рост - вожаи точикй буда, ба маънидои а) мустаким; б) дак; в) бидуни качу килебй мавриди истеъмол карор мегирад. Мудтавои асосии вожаи модалии рост таъкид намудани бардакй, асоснокии сухани гуфташуда ба дисоб меравад: Рост, уамаамон уам медонем (8, с. 178). Водиди мазкур, инчунин, шакли ростй (бо иловаи пасванди калимасози -й таркибёфта) дорад, ки бо ёрии он исмдои "дакконият" ба вучуд омада, лекин чидати ифодаи дурустй ва асоснокй ба кор бурда мешаванд. Дар якчоягй бо пешоянди ба шакли нави водиди модалй - ба ростй-ро ташаккул медидад. Модияти ифодакунандаи таркиби модалии ба ростй ба маънидои рост, ростй муродиф мебошад. Вожаи модалии ба ростй бо пайвандакдои "хам", "ки" (ба ростй уам, ба ростй ки) низ бисёр истифода мешавад, ки иловадои мазкур имконият медиданд, ки оданги тасдикии фикр пуркувваттар карда шавад. Чунончи: Ба ростй уам, толеи цанг ба Восеъ ёр шуд (14, с. 221).
Хуш - вожаи точикй буда, аз сифати хуш бо маънии "нагз, гуворо" пайдо шудааст. Вожаи хуш дар нутк ба дайси водиди модалии ифодагари ризоият, маъкулдорй баромад карда, ба калимадои пайвандкунанда наздик мешавад: Хуш, додар, ауволат чй тавр? (2, с. 196). Хуш, чй ном мондетон? (2, с. 156). Вожаи модалии хуш дар иборадои фразеологие низ вомехурад, ки чузъи чудонашавандаи ондо гардидааст: Хуш ки бошад, азоби аз он уам зуртаре сар шуд (10, с. 143).
З.Воуидуои модалии аслашон феълй
Дар забони точикй як идда водиддои модалие дастанд, ки аз гуруди феълдо гузаштаанд ва дар раванди инкишофи худ вазифадои наве касб намудаанд, ки бо гум гардидани ин ё он маънидои грамматикй ва рушди тобишдои модалй алокаманд мебошанд. Ба ин силсила вожадои зеринро шомил метавон кард: бас, бигзор (бигузор), биё, бифармоед, бояд (мебоист), бошад, гардам, гуё, исто, мабодо, мон, рафту раваду наход, хоуишмандам, шояд ва г. Ин водиддои асосан препозитивй ва водоркунандаи модалй, ки дар сигадои фармоишй бештар ба мушодида мерасанд, чидати ифода намудани супориш, фармоиш, ичозатдидй ва ё даъват ба ичрои амал кор фармуда мешаванд.
З.А. Ализода кайд менамояд, ки вожадои модалии аз гуруди феълдо гузашта "аз системаи шакли пешинаашон дур шуда, ба калимадои мустакилмаънои дигари дорои маънидои: тахмин кардан, изуори шубуаю гумон, эутимолият, хулоса, ризоият, муцоиса, имконият ва гайра мубаддал мешаванд" [3, с. 13].
Ба назари мо, феълдои ба вожадои модалй гузашта хислати калимадои ёридидандаеро касб менамоянд, ки ондо бидуни дигаргун кардани шакл ба кор бурда, интихоби ондо дангоми истеъмол ба муаллиф вогузор карда мешавад. Дар забони муосири точикй дар дайати вожадои модалии аслашон феъл водиддои мансуб ба забондои дигар вучуд надоранд, яъне, дамаи ондо точикиасл буда, табиати духура касб кардаанд: дам ба дайси аъзои чумла (дамчун феъли мукаммал) ва ба дайси вожадои модалй хизмат мекунанд.
Х,амин тавр, биё - сигаи фармоишй аз феъли омадан (ба асоси замони дозираи феъл мувофикат менамояд) вариантдои шумораи чамъ низ дорад: биёед, биёетон.
111
Гузашта аз ин, ба дайси калимаи туфайлии иканй, ку" (ва ё варианти русии "давай") арзёбй карда мешавад: Биё, бозй кунем. Биё, руирост гап занем (7, с. 107). Биёед, ба кори амали сар кунем (2, с. 75).
Биё (биёед) дар якчоягй бо водиди модалии мон (монед), инчунин, чидати пурзур намудани таъсирнокии нутк ба кор бурда мешавад: Биё мон, ба вай мо ни кор дорем! (7, с. 89).
Бифармоед - асоси замони дозирааш фармо, аз феъли фармудан. Бо ёрии пешванди феълии би- ва бандакчонишини шумораи чамъи шахси сеюм -ед ташкил ёфтааст (би+фармо+ед=бифармоед). Х,ангоми мурочиати боадабона бо маънии дархост ё ходиш ба кор бурда мешавад. Модияти ба "ходишмандам" наздик дорад (Ходишмандам, мардамат карда, лутф кунед): - Бандаи содици шумо як андешаи кутоу дорад.- Бифармоед! (18, с. 78).
Бошад - решааш бош, асоси феъли замони дозира, аз масдари будан. Бо бандаки феълии шахси сеюми шумораи тандо -ад ташаккул ёфтааст (бош+ад). Бошад аористи шахси сеюми шумораи тандо аст. Одатан дар макоми пайвандаки хилофй кор фармуда мешавад. Дар якчоягй бо диссачаи уам ба дайси пайвандаки кувватдиданда истифода мегардад. Дар якчоягй бо диссачаи инкории на- (набошад) ба дайси пайвандакдои гуногун, бештар дар чумладои туфайлии шартй ва чумладои пайрав ба кор бурда мешавад. Вожаи бошад (набошад) бо ин вазифадои худ ва тагйирнопазирии шакл табиати модалй касб кардааст ва дар нутк чидати ифодаи тасдик кор фармуда мешавад: Имсол бошад, аз уар гектар 25-30 сентнерй уосил мегирем (2, с. 276).
Х,амин тарик, бошад реалияти объект, маком ва вакти руй додани вокеаро таъкид менамояд. Хислати фарккунандаи ин вожа (бошад) дамин аст, ки он бо дама гуна пасванддои чонишинй истифода гардида, мадз пас аз объекте, ки дар борааш сухан меравад, чойгир мешавад: Ман бошам бо онуо алоцаи расмй мекардам (2, с. 165). Мо -бенорагон бошем дар миёни ду оташ монда, ни кор карданамонро намедонем (1, с. 195).
Вожаи бошад, дамчунин, дар таркиби иборадои фразеологии ин хел бошад, ин тавр бошад, хуш ки бошад, ки ондо чидати ифодаи номатлубии факти руй додани ягон вокеа истифода мешаванд: Бисёр хуб, ин тавр бошад, аз номи ман ба вай як хат нависед-нй? (2, с. 249).
Бояд - шахси сеюми шумораи тандо ва замони дозираи феъли нокиси боистан мебошад. Ба вожаи бояд модияти зарурият хос аст, ки тадлили он (бояд, шояд, мебоист) дар забони дозираи точикй аз чониби В.С.Расторгуева дар китоби дамроди А.В. Каримова навиштааш "Системаи феъли точикй" муфассал анчом дода шудааст [12].
Бояд дамчун вожаи модалй дар нутк чидати ифодаи имконият ва род додан, пешбинй намудани имконияти ичрои амале хизмат менамояд. Чунончи: Ман бояд шашсола шуда бошам (2, с. 278). Агар касе шуморо ба ношто таклиф кунад, шумо бояд ба он цо биравед (10, с. 194).
Вожаи мебоист аз чидати модияти модалии худ муродифи бояд ба шумор меравад. Маъмулан мебоист дар шакли шахси сеюми шумораи тандои замони гузашта баромад карда, дар нутк заруратро ифода менамояд. Вожаи модалии мебоист ба чумладо модияти хаёлй, тасаввуротй бахшида метавонад, ки хабари он чумладо дар шакли замони гузашта оварда мешаванд. Чунончи: Восеъ мебоист ба назди аспони худ баргашта, ощоро обу цав медод (14, с. 205).
Вожаи модалии гардам - аз феъли гардидан, асосаш гард (замони дозира) сохта шудааст. Бо иловаи пасванди чонишинии шахси якуми шумораи тандои -ам
112
(гард+ам= гардам) хислати устуворй касб кардааст. Дар ибтидои сухани дорои тобиши модалии мурочиати ходишмандона ва илтичоомезона ба кор бурда мешавад: Хуш, хуш, гардам, боз чй кор кунам? (6, с. 321).
Водиддои модалии рафту, раваду - аз феъли рафтан, асоси замони дозирааш рав, замони гузаштааш рафт сохта шудаанд. Феъли рафт бо пайвандаки пайвасткунандаи -у (рафт+у=рафту) шакли устувори тагйирнопазир касб менамояд. Он маънии асосии лугавии хешро гум карда, тобиши модалии "ногадон, шояд"- ро ифода карда, дар нутк чидати баёни ногадонй будани амал хизмат менамояд. Масалан: Рафту дар уамин шаур монед, хонаи ман, рафицон, хонаи шумост, омада истед! (19, с. 236).
Вожаи модалии шояд - аз шоистан - ба маънии мумкин, эутимол, истифода мешавад. Дар забони точикии дозира вожаи шояд модияти лексикй ва вазифаи феълии худро пурра гум карда, тандо дар шакли аористи шахси сеюми шумораи тандо ба кор бурда мешавад. Шояд дамчун вожаи модалй чидати ифодаи маънидои гуногуни модалй хизмат менамояд, аз чумла: а) тахминро бо тобиши хаёлй ифода менамояд; б) эдтимоли ба вучуд омадани ягон амалро пешгуй мекунад; в) мавчудияти имкониятро мефадмонад ва г. Чунончи: Шояд ин бауона бошад,- гуфт %амида (18, с. 68).
4.Воуидуои модалии мансуб ба зарф
Водиддои модалии ба зарф тааллукмандро мавриди тадлилу баррасй карор дода, мо алокамандии ондоро мадз ба ин диссаи нутк дар назар дорем. Ин водиддо ба гуруди вожадои модалй гузар карда, вазифадои навро ба чо меоваранд. Дар ин долат робитаи зарф бо дигар аъзои чумла гум мешавад. Чунонки В. В. Виноградов кайд менамояд, заиф гардидани вазифаи синтаксисии зарфдо ба гум шудани модияти сифати аломат ва ё аломати аломат бурда мерасонад [4, с. 55]. Х,амин тарик, гузариши зарфдо ба гуруди вожадои модалй бо роди истифодаи зарфдо дар вазифаи синтаксисии аъзои туфайлй ва ё дар вакти канда шудани робитаи зарф бо дигар аъзодои чумла ба вучуд меояд.
Вожаи модалии албатта - аз забони арабй тавассути артикли ал (ал+батта=ал-батта) гузашта, ба маънии "бечунучаро, датман, ходу ноход, ба таври мачбурй" ба кор бурда мешавад, ки аз чидати вазифааш ба зарф хеле наздик мебошад. Ба вожаи албатта дамчун водиди модалй ифодаи зарурат ва эътимоднокии гуянда хос мебошад. Масалан: Албатта, медонам, мардак аз боиси мо гарав баст, охир! (2, с. 146).
Водиди модалии дуруст ба маънии "рост, хуб, аник" ба кор бурда мешавад. Аз аввали пайдоиш ба зарф тааллук дорад. Дар нутк чидати ифода намудани "тасдик, таърифу тавсиф, ризоият" хизмат мекунад:
Дуруст, цанд занед,- таусин кард Маъруф.
Вожаи модалии мутлацо аз забони арабй гузаштааст, решааш мутлац, ки бо пасванди -о мураккаб карда шудааст, бо маънидои лексикии "мукаммал, пурра, бечунучаро" карор гирифта, ба гуруди зарфдо тааллук дошта бошад дам, ба дайси вожаи модалй хизмат мекунад. Ин калима шаклдои гуногуни мутлацо, мутлацан, мутлац дорад, ки дар нутк ба маънии ягонаи "пуррагй, эътимоднокй" нисбат ба сухани гуфташуда истифода мегардад. Масалан: Мутлацо, уац ба цониби уст!
Водиди модалии ацаллан аз калимаи арабии а^ал(л) гирифта шуда, бо маънидои "камтарин, хурдтарин, зарра барин, деч набошад, ба дадди имкон" ба кор бурда мешавад. Бо пасванди -ан шакл дигар карда, тобиши нави маъной касб намудааст.
Дар забони точикй чидати ифодаи тобишдои иловагии модалии нутк хизмат менамояд: Ацаллан, "муаллими советй" намегуфт, ин цадар алам намекард (10, с. 175).
5. Воуидуои модалии таркибашон мураккаб
Чунонки А. Халилов кайд менамояд, дар забони точикй гузариши калимадои мураккаб ба зумраи водиддои модалй додисаи маъмул ба дисоб меравад. Ин чо сухан дар хусуси ташаккули лексемадои мураккаб бо роди лексикализатсияи иборадо, ба дамдигар пайвастани морфемадои решавй, инчунин асосдо ва ё ба тарзи дигар гуем, дар хусуси калимадои таркибии иборат аз ду ва бештар аз он морфемадо меравад, ки ба дайси асоси калимадои аъзодои гуногуни нутк баромад мекунанд [16]. Ба ин гуруд калимадои мураккаби кошки, корикалон, мабодо-ро шомил кардан мумкин аст.
Вожаи модалии кошки аз чидати сохтор мураккаб мебошад. Ч,узъи нахустин кош барои забони адабиёти классикии точик хос буда, дар накши пайвандаки шартй ва ифодагари ходишу дархост баромад мекунад. Дар якчоягй бо пайвандаки тобеъкунандаи ки (кош+ки= кошки) шакли мураккаб ва устуворро касб намудааст. Дар лугати точикй- русй шард ва тадлили зерини ин калима оварда шудааст: кошки пайвандаки шартй аст, ки ибтидои чумлаи хитобй бо феълдои сигаи таркибй ходиш ва ё шарти ичронопазирро ифода менамояд (13, с. 195).
Вожаи кошки дар забони точикй ба маънидои "агар ки, чй мешуд ки" чидати ифода намудани ходиши гуянда ба кор бурда мешавад. Масалан: Кошки, ман уам уамин вацт ягон мошинаи бофандагиро идора карда метавонистам " (11, с. 37).
Вожаи модалии мабодо аз ду чузъ иборат мебошад: ма - диссачаи инкорй, ки дар якчоягй бо феъли фармоишии бод (бигзор бошад!) ба кор бурда мешавад. Мабод дамчун асоси феъли замони оянда ва бо пасванди -о (ма+бод+о=мабодо) таркиб ёфта ба маънидои "худо накарда, нашавад ки" ва инчунин барои ичрои вазифаи пайвандаки агар истифода мегардад. Дамчун водиди модалй чидати ифодаи эдтиёт дангоми ичрои ягон амалиёт хизмат менамояд. Масалан: Мабодо, галтида намонам (10, с. 188).
6. Воуидуои фразеологии ба гурууи вожауои модалй интицолёфта
Чунонки Виноградов В.В. ишора мекунад: "Ба категорияи модалият бештару бештар таркибдои фразеологй ва иборадои рехта шомил мешаванд. Ба вазифадои модалй дам иборадои озод ва дам чумладои туфайлй баромад карда метавонанд" [4, с. 64]. Ин ифодадои фразеологй иборадои лексиконидашудае мебошанд, ки чузъдои ондо баъди пайвасташавй аз маънии аслии лугавии худ дур шуда, пурра тобиши нави модалй касб менамоянд. Таркиби ин гуна водиддои фразеологй хеле гуногун буда, ба дамаи аъзодои нутк - дам ба калимадои мустакилмаъно ва дам ёрирасон тааллук-мандй доранд.
Масалан, дар забони точикй ифодаи идиоматикии аз ду сар аз се чузъ иборат мебошад: аз - пешоянди ифодакунандаи самти амал, ду - шумораи микдорй ва сар (калла, ибтидо), ки ондо дар шакли водиди ягонаи таксимнопазир (дар якчоягй) маънии "бешакку шубуа, албатта, уатман, фаумо, зарур, ногузир"-ро ифода менамоянд.
Ба ин гуруди водиддои модалии забони точикй таъбирдои ба таври яцин, аз афти кор, дар омади гап, бенуну наро, ин тавр бошад, рости гап, бо вуцуди ин (он), хуш ки бошад, эутимол дорад, хулласи калом, цисса кутоу ва гайраро шомил кардан мумкин аст.
Х,амин тарик, водиддои модалии забони точикй бо кулли диссадои нутк мубодила ва робитаи мантикй доранд. Мисолдои баррасишуда собит менамояд, ки аксари водиддои модалии забони точикй нишонадои сохтории хосу фарккунанда дошта, ташаккул ва ба колаби водиддои модалй ворид шудани ондо амри тобишдои
гугогуни семантики пайдо намудан ва дамчун категорияи махсуси лексики-грамматикй пазируфта шудани ин гуруди махсуси водиддои забон мебошад.
Пайнавишт:
1. Айни, Садриддин. Дохунда. / Садриддин Айни. - Душанбе: Ирфон, 1984. - 415 с.
2. Айни, Садриддин. Куллиёт. / Садриддин Айни. - Душанбе: Ирфон, 1977. - 432 с.
3. Ализаде, 3.А. Модальные слова в современном азербайджанском языке: автореф. дисс.
... канд. филол. наук. /З.А. Ализаде. - Баку, 1963. - 21с.
4. Виноградов, В.В. О категории модальности и модальных словах в русском языке // Труды Института русского языка АП СССР. / В.В. Виноградов. - М., 1950. - С.38-79.
5. Ибрагимова, М. Модальные слова и модальные частицы в таджикском и русском языках: автореф. дис. ... канд. филол. наук. /М.Ибрагимова. - Душанбе, 1971. - 18 с.
6. Икроми, Цалол. Дувоздау дарвозаи Бухоро. / Цалол Икроми. - Душанбе: Ирфон, 1969. - 475 с.
7. Икроми, Цалол. Ман гунаукорам. / Цалол Икроми. - Душанбе: Маестро Принт, 1991. -190 с.
8. Карим, Хаким. Оцшуда. / Хаким Карим. - Душанбе: Ирфон, 1965. - 369 с.
9. Лингвистический энциклопедический словарь / Главный редактор В.Н. Ярцева. - М. : Советская энциклопедия, 1990. - 688 с.
10. Мууаммадиев, Фазлиддин. Одамони кууна. / Фазлиддин Мууаммадиев. - Душанбе: Ирфон, 1968. - 365 с.
11. Ниёзи, Фотеу. Духтари уамсоя. / Фотеу Ниёзи. - Душанбе, 1964. - 90 с.
12. Расторгуева, В.С., Керимова, А.А. Система таджикского глагола. /В.С. Расторгуева. - М. : Наука, 1964. - 290 с.
13. Таджикско-русский словарь / Под ред. М.В. Рахими и Л.В.Успенской. - М.: Изд-во иностранных и национальных словарей, 1954. - 789 с.
14. Улугзода, Сотим. Восеъ. / Сотим Улугзода. - Душанбе: Ирфон, 1969. - 358 с.
15. Фаруанги тафсирии забони тоцики. Иборат аз ду цилд. Цилди 1. - Душанбе, 2008. - 945 с.
16. Халилов, А. Способы выражения субъективной модальности в современном таджикском языке. / А.Халилов. - Душанбе: Дониш, 1985. - 130 с.
17. Шерози, Хофиз. Куллиёт. / Хофизи Шерози. - Душанбе: Ирфон, 1983. - 672 с.
18. Цалил, Рауим. Хамида. / Рауим Цалил. - Сталинобод: Нашриёти давлатии Тоцикистон, 1960. - 157 с.
19. Цалил, Рауим. Шуроб. /Рауим Цалил. - Душанбе: Адиб, 1988. - 464 с.
20. Шанский, Н.М. Основы словообразовательного анализа. / Н.М. Шанский. - М.: Учпедгиз, 1953. - 56 с.
Reference Literature:
1. Aini, Sadriddin. Dohunda. /Sadriddin Aini. - Dushanbe: Cognition, 1984. - 415 pp.
2. Aini, Sadriddin. Collection of Composition. / Sadriddin Aini. - Dushanbe: Cognition, 1977. - 432 pp.
3. Alizade, Z.A. Modal Words in Modern Azerbaijanian Language: synopsis of candidate dissertation in philology. / Z.A. Alizade. - Baku, 1963. - 21 pp.
4. Vinogradov, V.V. On Category of Modality and Modal Words in the Russian Language. // Works of the Institute of the Russian language, USSR AS. / V. V. Vinogradov. - М., 1950. -pp. 38-79.
5. Ibraghimova, M. Modal Words and Modal Particles in Tajik and Russian Languages: synopsis of candidate dissertation in philology. / M. Ibraghimova. - Dushanbe, 1971. -18 pp.
6. Ikromi, Djalol. Twelve Gates of Bukhara. / Djalol Ikromi. - Dushanbe: Cognition, 1969. -475 pp.
7. Ikromi, Djalol. I Am Guilty. /Djalol Ikromi. - Dushanbe: Maestro Print, 1991. - 190pp.
8. Karim, Hakim. The Damned. / Hakim Karim. - Dushanbe: Cognition, 1965. - 369pp.
9. Linguistic Encyclopedic Dictionary. Under the editorship of V.N. Yartseva. - M.: Soviet Encyclopedia, 1990. - 688pp.
10. Muhammadiev, Fazliddin. Old People. / Fazliddin Muhammadiev. - Dushanbe: Cognition, 1968. - 365 pp.
11. Niyozi, Fotekh. Neighbor's Daughter. / Fotekh Niyozi. - Dushanbe, 1964. - 90pp.
12. Rastorgueva, V.S. The System of Tajik Verb. / V.S. Rastorgueva, A.A. Kerimova. - M.: Science, 1964. - 290 pp.
13. Tajik-Russian Dictionary. Under the editorship of M.V. Rakhimi and L. V. Uspenskaya. -M.: Publishing-house of foreign and national dictionaries, 1954. - 789pp.
14. Ulugzoda, Sotim. Vose. / Sotim Ulugzoda. - Dushanbe: Cognition, 1969. - 358pp.
15. Explanatory Dictionary of the Tajik Language. In two volumes. - Dushanbe, 2008. - 945pp.
16. Khalilov, A. Means of Expression of Subjective Modality in Modern Tajik language. / A. Khalilov. - Dushanbe: Knowledge, 1985. - 130pp.
17. Sherozi, Hofiz. Collection of Compositions. / Hofizi Sherozi. - Dushanbe: Cognition, 1983.
- 672 pp.
18. Djalil, Rahim. Hamida. /Rahim Djalil. - Stalinabad: Tajik State Publishing House, 1960.
- 157 pp.
19.Djalil, Rahim. Shurob. / Rahim Djalil. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1988. - 464pp.
20. Shansky, N.M. The Basis of Word-Building Analysis. / N.M. Shansky. - M.: Uchpedgiz, 1953. - 56pp.
