CC BY
21
10 02 22 ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ, АФРИКИ, АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ
10 02 22 LANGUAGES OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES OF EUROPE, ASIA, AFRICA, NATIVES OF AMERICA AND AUSTRALIA
УДК 811 ББК 81.2-2
ЗУХ,УРИМАЪНОХ^ОИ Х^асанов Абдуцамол Ашрапович, НАВИ ВОЖАХ,О ДАР ЗАБОНИ д.и.филол, профессор, мудири кафедраи забони ТОЧИКОНИ МОВАРОУНЩХР тоцикии ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров АЗ НАЗАРИ АЙНИ (Тоцикистон, Хуцанд)
АЙНИ О НОВЫХ Хасанов Абдужамол Ашрапович, СМЫСЛАХ СЛОВ В ЯЗЫКЕ д.филол.н., профессор, заведующий кафедрой ТАДЖИКОВ МАВЕРАННАХРА таджикского языка ХГУ им. акад. Б. Гафурова
(Худжанд, Таджикистан)
AINI ABOUT NEW SENSES OF Hasanov Abdujamol Ashrapovich, Dr. of Philology, WORDS IN THE LANGUAGE OF Professor, head of the department of the Tajik language MAVERANAKHR TAJIKS under KhSUnamedafter acad. B. Gafurov (Tajikistan,
Khujand) E-MAIL: abdujamol58@mail.ru
Калидвожа^о: таркиби лугавии забон, тауаввулоти вожауои аслии тоцикй, вомвожа, сермаъной, маъноуои иловагй, забони зинда Дар мацола масъалаи дар забони зиндаи халц боцимонии иддае аз маъноуои кууани вожаву ифодауо, инчунин дар байни халц ба маъноуои нав соуиб гардидани чунин аносири лугавй аз назари С. Айнй баррасй шудааст. Муаллифи мацола аз таулили андешарониуои Айнй ба хулосае омадааст, ки ин нависанда ва олими забардасти тоцик дар заминаи маводи фаровони аз забони халц гирдовардааш уануз дарбаста ва даст-норасида будани ин хазинаи беназири калимаву ифодауои нодирро собит кардааст ва ба ин восита гуё тафовути забони тоцикиро аз царинауои форсии Эрон ва дарии афгонистон нишон додааст. Дар чараёни таулили мулоуизоти С. Айнй муаллифи мацола ба натицае расидааст, ки у уамчун лугатнависи моуир таваццууашро ба пойдор-монии маънои кууани вожауо дар байни тоцикон, мауфузмонии шакли бостонияшон, дар забони зинда ба тауаввулоти шакл дугорияшон ва маъноуои нав касб намудани дастаи калони унсуруои лугавии аслии тоцикй ва ицтибосй равона кардааст.
Ключевые слова: словарный состав языка, эволюция исконно таджикских слов, заимствованные слова, полисемантичность, дополнительное значение, живой язык Рассматривается точка зрения С. Айни о проблеме сохранения некоторых древних значенений слов и словосочетаний в живом народном языке, а также обретение такими лексическими элементами новых значений в народной речи. Анализируя соображения С. Айни, автор делает вывод, что выдающийся таджикский писатель и ученый особо
подчеркивает неизученность неисчерпаемой сокровищницы живого таджикского языка, где сохранились уникальные и редкие слова и словосочетания, которые не встречаются в современном персидском языке Ирана и в языке дари Афганистана. Кроме того, подчеркивается, что С. Айни как опытный лексикограф особое внимание уделял сохранению древних значений и форм лексем у таджиков и обретению этими словами, а также группой заимствованной лексики, новых значений и форм.
Key words: the basic stock of language words, evolution of primordial Tajik words, borrowed
words, polysemanticity, additional meaning, alive language
The author of the article dwells on the problem ofpreservation of ancient words and word-combinations in alive folk language as treated by Aini; concurrently, the issue of acquisition of new meanings in folk speech by such lexical elements being touched upon as well. While analyzing Aini's considerations the author comes to the conclusion that the outstanding Tajik writer and scholar lays a special emphasis on the scantily studied inexhaustible treasury of the living Tajik language which has preserved unique and rare words and word-combinations non-occurred in modern Persian spoken in Iran and in the Dari language of Afghanistan. Into the bargain, it is underscored that S. Aini as an experienced lexicographer paid special attention to the preserved forms of ancient meanings and lexemes and an acquisition of new forms and lexemes by these words and by the group of borrowed vocabulary.
Мусаллам аст, ки дар раванди инкишоф таркиби лугавии дар гуна забон пайваста дучори тадаввулот гардида, бархе аз калимадои он аз доираи истифода хорич мешаванд, шаклу маънои гуруди дигарашон тагйир меёбад. Аслан чунин тадаввулотро паси сар кардани вожадо хилофи конуни инкишофи забон нест. Акад. М.Шакурй дар ин маънй хуб таъкид намуда буд, ки "зотан маънои аслии худро гум кардани калима ва маънои наве пайдо намудани он дар забон додисаи конунист. Дар забони точикй бисёр калимадое дастанд, ки ба чунин долат дучор омадаанд. Ин долат одатан дар натичаи инкишофи табиии забон ва сайри таърихии он руй медидад" (15, с. 18).
Ин нукта низ маълум аст, ки тадти таъсири омилдои мухталиф гуруде аз вожадо аз сермаъной ба маддудмаъной, силсилаи дигар, баръакс, аз маддудмаъной ба сермаъной майл мекунанд. Чунин дам метавонад шавад, ки дар тули дуру дарози корбурд чанде аз маънодои дастаи калони вожадо фаромуш шаванд ва аз таркиби лугавии забони адабй хорич гарданд. Мудаккики фарданги "Чароги Х,идоят" дар натичаи тадлили калимаву иборадои дар он шардёфта ба хулосае омадааст, ки маънодои иловагии гуруди калони лексикаи фарданги мазкур доло дар истифода нестанд: "Дар "Чароги Х,идоят" бисёр калимаву иборадое тафсир ёфтаанд, ки дар замони муаллифи фарданг маъмул ва серистеъмол буданд. Дар забони адабии точик ин гуруди калимаву иборадо мавриди истеъмоли умум карор гиранд дам, маънои иловагияшон аз байн рафтаанд. Ин кабил калимаву иборадо дар "Чароги Х,идоят" 57-то аст" (2, с. 89).
Забоншиносони дигари точик чо-чо дангоми тадлили вожадои осори ниёгон перомуни дифозати яке аз маънодои ондо дар гуишдои точикй бадс ба миён овардаанд. Проф. М. Н. Косимова аз хусуси фаромуш шудани бархе аз маънодои вожаи рахмат таассуф хурда навиштааст, ки "вактдои охир мо аз ин маънои калимаи рахмат (яъне ташаккур-Х,. А.) худдорй мекунем, зеро дар забони дам-
соягонамон-Афгонистону Эрон рахмат ба он маъное, ки дар лугатхо омадааст, истеъмол мешавад. Лекин ба маънои "сипосгузорй" хам маъмул буда, дар ахди кадим низ ба хамин маъно истифода мешудааст" (4, с.107).
Проф. Ш. Рустамов низ рочеъ ба махфузии яке аз маънохои кадими феъли андохтан, яъне "сар кардан, огоз намудан" дар гуишхои точикй изхори назар намуда, таъкид мекунад, ки он холо дар таркиби ифодахои "овоз андохтан", "ба гап андохтан" бокист (14, с. 137).
Мухаккикони дигар низ дар забони зиндаи точикй ё гуишхои он махфузмонии як ё чанд маънои вожахои кадимро ба кайд овардаанд (6, с.35).
Ба назар мерасад, ки дар хамон гузаштаи дур низ бархе аз маънохои чунин вожахо дар осори хаттй густариш надошта, иддае аз онхо хоси навъхои муайяни наср гардида будаанд. Дар ин замина адабиётшиноси шодравон Ю. Салимов басо хуб кайд мекунад, ки "истеъмоли лугати хоси гуфтугуи оммаи мардум, ки дар адабиёти хаттй маъмул набуд, на танхо дар ду китоби мазкур («Самаки айёр» ва «Искандарнома»-Х,. А.), балки дар тамоми осори насри ривоятй мушохида мешавад... Калимаи заиф дар нутки гуфтугуии омма бар хилофи маънии лугавияш "зан"-ро ифода менамояд, ки ин ходисаро имруз хам мушохида кардан мумкин аст" (8, с.128).
Лозим ба ёдоварист, ки чунин вожахо холо дар форсии Эрон аз он маънои пешин махрум гардида, тобишу чилохои дигар касб кардаанд (10, с.75). Бо вучуди мухиммии чунин вижагии вожахои кухан то хол онхо дар забони зиндаи точикй ва гуишхои он мавриди баррасй карор нагирифтаанд. Аз ин нуктаи назар мулохизаи зерини А. Мирзоев чолиби диккат аст: «Фарки шеваи точикзабонон танхо ба тагйирот ва дигаргунии хайъати калимот ва тарзи чумлабандй хотима намеёбад, дар байни шевахо калимахои аз хад зиёде хастанд, ки шаклан ва бо тарзи дар чумла ба кор бурда шудан фарк надоранд, аммо бо семантикаи худ дар забони халки махалхои чудогона аз якдигар фарк карда, мафхумхои дигареро ифода мекунанд (7, с.9).
Гуишшиносони точик М. Эшниёзов ва Т. Максудов низ хеле барвакт бо таассуф рочеъ ба куллй мавриди арзёбй нагаштани ин гурухи вохидхои лугавй ишора намуда буданд (ниг: 6, с.41; 15, с. 32).
Яке аз нахустин нависандаву олимоне, ки масъалаи дар забони зиндаи халк бокимонии иддае аз маънохои кухани вожаву ифодахо, инчунин дар байни халк ба маънохои нав сохиб гардидани чунин аносири лугавиро мукарраран таъкид кардааст, устоди сухани точикй Садриддин Айнист. У хануз 5-уми июли соли 1938-ум рочеъ ба маънохои дигар касб намудани дастаи калони вожахо назари хешро гуфта, навишта буд, ки «бояд гуям, ки лугатхои забони зиндаи халки точик, ки дар ин китоб (яъне дар лугатномааш-Х,. А.) гун шудаанд, аз хазор як ва аз беш андак мебошанд; хазинаи забони халк хануз дарбаста ва дастнорасида истодааст. Аввалин вазифа...дари ин хазинаро кушодан, лугатхои зиндаи барчастаро аз он чо гирифта, ба як тадкикоти илмй онхоро чоп намудан ва ба ин восита забонро.васеъ намудан аст» (1, с.563)1.
Устод Айнй дар «Лугати нимтафсилии точикй барои забони адабии точик»-аш дар радифи кайдхои чолиби дигар аз хусуси маънохои дар байни халки точик маъмули дастаи калони аносири лугавй мулохизаронй карда, ба ин восита гуё
1 Хамаи мисол^о аз %амин нашр аст, аз ин ру, минбаъд тануо са^ифаи мисол зикр хоуад шуд.
Ta^oByra 3aSoHH MogapHaMoHpo a3 KapHHaxoH $opcHH Эрон Ba gapHH A^fohhctoh HHmoH gogaacT. flap ^apaeHH mapxy Ta^cHpH nyHHH BO^aBy H^ogaxo y naHBacTa TatKHg HaMygaacT, kh hh ryHa gopoHH MatHaBHH xaiKH to^hk TaHxo gap gaBpoHH MHHSatgaH HHKHmo^H 3aSoHH to^hkh nyHHH BH^arHpo coxhS rapgHgaaHg.
YcTog Ahhh gap aKcap MaBpHg gap SopaH gap SaHHH to^hkoh Max$y3MoHHH MatHoxoH aioxHgaH Bo^a^oH coShk cepMatHo Hmopa HaMyga, Sa hh BocHTa cypaTH gHrapH 3aSoHH aciHH KyxaH MaxcyS rapgHgaHH nyHHH aHocHpH iyraBHpo TatKHg KapgaacT. HyHomH, y ce MatHoH Bo^aH 6y3: 1. acnH HHiryHH Sa ca^egH Mora; 2. ^bohh naxiaBoHH gaiepH SeSoK, TaBoHo, SapgaM; 3. 3aMHHH 3ypH gaMgogamygapo Hmopa HaMyga, HaBHmTaacT, kh oh Sa MatHoH oxHp «gap cH$a™ ogaM Ba xaHBoHoTH caBopH... SaHHH «fflo^HoMa» Ba 3aSoHH 3HHgaH to^hkh MymTapaK acT. Ammo gap ch^th 3aMHHH nypKyBBaT Ba HaBgaM MaxcycH 3aSoHH to^hkh acT» (1, c. 60).
MyaiiH^H iyraraoMa gap ^apaeHH TaxiH.iH nyHHH Bo^aBy H^ogaxo TaBa^yxampo Ha TaHxo Sa noHgopMoHHH MatHoH KyxaHH ohxo gap SaHHH to^hkoh, SaiKH So3 Sa Ma^$y3MoHHH maKjH SocroHHamoH hh3 paBoHa KapgaacT. MacaiaH, y KaiHMaH kht^po, kh po^et Sa MaHcySHaTH 3aSoHHH oh gap SaHHH axiH na^yxHm hxthio^h $HKp Sa Ha3ap Mepacag (12, ^.4, 2209), nyHHH эзox MegHxag: «CapH moHaH SagaH.gap «ffloxHoMa» Sa maKjiH «kh$t» Sa Tap3H Taia$$y3H to^hkh Kop ^apMyga mygaacT, Ha Sa maKjiH «kht$» Sa Tap3e, kh gap agaSHeT Kop ^apMyga MemaBag.. .(c. 159).
ryMoHH SoBapHHoK MepaBag, kh hh Bo^a эpoннacJ Syga, Sa 3aSoHH apaSH gap maKiH kht$ goxHi mygaacT (3, 8, 12048), aMMo gap 3aSoHH to^hkh xaMoH ryHaH Sa aci Ha3gHKampo Max$y3 gomTaacT.
YcTog Ahhh aKe a3 maKixoH rypycHa Sa myMop oMagaHH rymHapo Hmopa HaMyga, a$3ygaacT, kh «gap hh maKi Ba MatHH» oHpo ASyHcxoKH fflepo3H gap SaHra 3ep MaBpHgH HcTH^oga Kapop gogaacT Ba HMpy3 hh3 «gap 3aSoHH 3HHgaH to^hkh xaM Sa x,aMHH maKi acT» (c. 81):
^k nomTe, kh MyxiaTH aHeMH KamKaK acT, flap xaiKH rymHaroH Sa TaKaSSyp napo paBag.
flap BaKTam MyH3HM a3 HcTH^ogaH Bo^aH rymHa napxe3 HaMygaHpo TaBcHa HaMyga, oHpo «cyxaHH SeMopH MypgaHH» HoMHga Syg, aMMo Ahhh ^oHHSgopH noHgopMoHHH hh KaiHMa myga, TatKHg Kapga Syg, kh rymHa SapHH «aK cyxaHH caSyK to To^HKy $opc 3HHga acT, Haxoxag Mypg», 3epo hh Bo^apo xaHy3 naH^cag coi KaSi ATtHMa ASyHcxoK Xaiio^H fflepo3H MaBpHgH HcTH^oga Kapop gogaacT (11, c.54).
flap paBaHgH MatHHgogH nyHHH aHocHpH iyraBH ycTog Ahhh TaBa^yxH xempo Sa maKiH HSTHgoHH ohxo Ba gap 3aSoHH 3HHga Sa TaxaBByioTH maKi gynopoHamoH hh3 paBoHa HaMygaacT. HyHomH, y gap MaBpHgH Bo^axoH MycTarpa^ Ba roBryH nyHHH MeHaBHcag: «Pocth hh KaiHMa MycTarpa^ acT. Ammo gap 3aSoHH 3HHga MycTarpu^ myxpaT e^TaacT» (c. 235). «roBryH-HHrox KyH Sa roBryM (roBryM-TopHKHH aBBaiH maS, kh roBH gypTap pa^Tapo gHgaH Ba mHHoxTaH MyMKHH HaSomag (Ma^o3); BaHpoHmygaH oh (roBryM-X,. A.) acT, kh gap 3aSoHH 3HHga Sa xaMHH maKi Meoag» (c.73).
YcTog Ahhh yHcypxoH iyraBHH MyxoSoT (c. 244), HaxycT / HyxycT (c. 257), xe^ (c. 432)-po Sa TapHKH $aBKy33HKp эзox gogaacT.
MycaiiaM acT, kh bo^xoh to^hkh Ba KaiHMaxoH a3 3aSoHxoH raHp Sa oh BopHgrapgHga gap TyiH gypygapo3H HcTH^oga gopoH naHg MatHo MemaBaHg Ba ohxo Sa Sapxe a3 nyHHH MatHoxo gap hh e oh gaBpaH hhkhmo^h 3aSoH Saco cepHcTetMoi, Sa XHccaH gHrap axeH-axeH Sa Kop MepaBaHg e yMyMaH a3 HcTH^oga MeMoHaHg, aMMo Sa
чунин маънои матрукгардида чунин аносири лугавй метавонанд дар забони зиндаи халк, пойбарчо монанд. Устод Айнй дар лугатномаи хеш мадз ба дамин хусусияти истифодаи калимаву иборадо диккати хосса равона кардааст. У дар чараёни шарди ин гуна дороидои забон ба таври мукаррар дар гардиш карор доштани дастаи калони ондоро дар забони зиндаи мардуми точик таъкид намуда, дар чунин долатдо ибораву ифодадои «дар забони зиндаи точикй», «дамин маънй зиндаи точикист», «маънии зиндаи имрузаи точикй», «маънии имрузаи точикияш», «ба дамин маънй доло зинда аст», «ба дамин маънй зинда аст», «дар забони зинда», «дамин маънй зинда аст», «маънии дозира», «маънии дозирааш», «маънии имрузааш», «маънии зиндааш дамин аст», «ба ин маънй дар адабиёт дида нашуд, аммо дар байни халк машдур аст», «маънии илмии имрузааш дамин аст», «дар забони зинда ба дамин маънияш кор мефармоянд», «маънии охирй маънии зинда аст», «маънии дувум маънии дозираи точикист», «маънии чорум маънии зиндаи точикист, ки мегуянд», «дар забони зиндаи точикй тандо ба маънии якум кор фармуда мешавад», «маънии дуюм маънии зинда дар забони точикист», «маънии охирй, маънии зиндаи халкй аст», «маънии чорум маънии зиндаи имруза аст», «маънии дуюм мачоз ва зинда аст», «маънии дуюм зиндаи халкй аст», «маънии дуюм зинда аст», «маънии охирй зинда аст», «ба маънии дуюм зинда аст», «маънии севум маънии имрузаи точикист», «маънии дувум халкист», «дар забони зинда ба маънии сеюм кор фармуда мешавад», «доло ба маънии дувум кор фармуда мешавад» ва м. индоро ба кор бурдааст. Мо ин чо ба андешаи тул накашидани тадлил тандо дамон маънои аносири лугавиро зикр ходем кард, ки, ба гуфтаи Садриддин Айнй, дар забони зиндаи точикй гардиши фаъол доранд: Лаванд-одами сусти танбал (дар забони зиндаи точикй-с. 176). Лахча-...2. оташпора (дамин маънй зиндаи точикист-с. 180). Маблаг-...3. микдоре аз накдина (маблаги сад сум.) (маънии сеюм маънии зиндаи точикист-с.187). Мабнй-бинокардашуда ба чизе (маънии зиндаи имрузаи точикй-с.187). Маркад-...2. кабр, гур (ба дамин маънй доло зинда аст-с. 198). Мирзо-...5.котиби ягон идора ё ягон кас (дар забони зиндаи халкй)-с. 214). Мучмал-...3. чизе ё касе, ки аз вай чизе фадмида нашавад (ба ин маънй дар адабиёт дида нашуд, аммо дар байни халк машдур аст-с. 245). Садв-...2. гофил шуда дар коре хато кардан (маънии дозира-с. 343). Таассуб-....2. бар сари одатдои куднаи миллй ва динй сахт истодан (маънии имрузааш-с. 365). Тановул-хурдан (маънии имрузааш-с. 376). Таррор-...3. дузди сарбур (маънии охирин маънии халкии зинда аст-с. 381). Тадк,ик,-.--3. як чизро борикбинона ба хубй кофтуков карда дидан (маънии илмии имрузааш дамин аст-с. 370). Х,аннот-....2. фурушандаи бисёр ноинсоф (дар забони зинда ба дамин маънияш кор мефармоянд-с. 533). Киса-1. халтачае, ки дар ягон чои либос дузанд.. ..(дар забони зиндаи точикй тандо ба маънии якум кор фармуда мешавад- с. 158).
Ба чунин тарз устод Айнй дастаи калони вожаву иборадое, амсоли ландадур (с. 178), меъмор (с. 210), мисос (с. 215), мулозамат (с. 226), мустафод (с. 234), мудовара (с. 244), мучро (с. 245), санбуса (с. 331), сардоба (с. 336), садн (с. 343), сиёдпир (с. 367), тавчед (с. 369), танзим (с. 376), хасорат (с. 430), дазл (с. 523), чарида (с. 550), дажам (с. 87), дагдага (с. 98), курра (с. 170), маишат (с. 191), маош (с.196), матъун (с. 201), машшок (с. 205), маъруф (с. 205), мисол (с. 215), танкис (с. 377), шароб (с. 467) ва даддои дигарро шарду тавзед додааст.
Муаллифи лугатнома на тандо бо як, балки бо чанд маъно дар забони зиндаи халки точик мавриди истифода карор гирифтани калимадоро низ ишора менамояд.
flap nyHHH MaBpHgxo MyaiiH^H iyraraoMa Sa MatHoxoH aioxHga gap rapgHm Kapop gomTaHH hh ryHa KaiHMaxopo So ^yMiaxoH «gy MatHHH oxHpH Ma^o3 acT, kh xo3Hp 3HHga acT», «xap gy MatHH xaM MatHHxoH 3HHgaH HMpy3aaHg», «Sa gy MatHHH oxHpH 3HHga acT», «gap xap gyH hh MatHH xaM gap to^hkh Kop ^apMyga MemaBag», «gy MatHHH oxHpH-MatHHH 3aMoHHcT» Ba raHpaxo mapx MegHxag. HyHomH, y a3 xycycH MatHoxoH Bo^aH Ma3op MyioxH3apoHH HaMyga, KaHg MeKyHag, kh oh gap SaeHH Ma^xyMxoH: 2. ryp; 3. rypHcToH hh3 Meoag Ba MeHaBHcag, kh «gy MatHHH oxHpH Ma^o3 acT, kh xo3Hp 3HHga acT» (c. 190).
Ahhh nyHHH mapxy эзoxpo gap MaBpHgH aHocHpH iyraBHH 3epHH hh3 MeTaBoH gynop oMag: CaBiaT-1. xaMiaKyHH. 2. xaHSaT, SaTapcaHgo3H. 3. myKyx, gaSgaSa (Sa gy MatHHH oxHpH 3HHga acT-c. 325). fflHop-1. HHmoHa, aioMaT. 2. cyxaHxoH KyToxe, kh aroH MaKcagH cHecH Ba h^thmohpo H^oga KyHag (xap gy MatHH xaM MatHHxoH 3HHgaH HMpy3aaHg-c. 477). KyH 1.Maxaiia (gexa); 2. poxH gapyHH maxp (gap xap gyH hh MatHH xaM gap to^hkh Kop ^apMyga MemaBag. flap Eyxopo «KyH gapaxT», «KyH MyprKym», «KyH XoHaKox» hom Maxaiiaxo xacTaHg, HHHyHHH TacrHpH «KyH» Sa MatHoH poxH gapyHH maxppo Sa maKiH «Kyna» to^hkoh Kop Me^apMoaHg (c. 172). TaKiH^-1. Kacepo gap paH^ aHgoxTaH. 2. Sa Kace Kopepo ^apMygaH. 3. Kacepo Sa ^oe gatBaT KapgaH. 4. ^HKpepo Sa Kace nemHHxog KapgaH (gy MatHHH oxHpH-MatHHH 3aMoHHcT-c. 371).
A3 KaHgy HmopaxoH ycTog Ahhh SapMeoag, kh Sa Hggae a3 nyHHH MatHoxo ryHaH KopSypgH Sapxe a3 Bo^axo gap 3aSoHH 3HHga a3 maKiH agaSHH oh Ta^oByT gomTaacT. MacaiaH, y goHp Sa MatHoxoH Bo^aH caKaT H3xopH aHgema Kapga, MatHoH gyroMampo «hh3h Hocapa, Sexyga, SeKopa» эзox gogaacT Ba HaBHmTaacT, kh «gap 3aSoHH 3HHga Sa hh MatHH caraT MeryaHg» (c. 342).
flap poSHTa Sa nyHHH maKiy MatHoH Bo^axo Sa ry^TaxoH $aBKH Ahhh MeTaBoH a$3yg, kh TetgogH hh ryHa aHocHpH iyraBH gap 3aSoHH to^hkh 3Heg acT. MacaiaH, MyaiiH^H iyraTHoMa MatHoH gyroMH KaiHMaH rapriHpo «hhpkhhh, kh HHpKam MoHaHgH pemxoH xopHm xymKHga Sa gacT MatiyM maBag (Ma^o3 acT Ba gap 3aSoHH 3HHgaH to^hkh Sa xaMHH MatHH Meoag)» mapx gogaacT (c.69).
^o3hm Sa TatKHg acT, kh aciH hh Bo^a rapr Syga, oh gap Hggae a3 meBaro iax^axoH to^hkh gap maKiH KapK (rapriH Sa ryHaH KapKiiH) Sa xaMoH MatHoH Ta3aKKype$Ta HcTH^oga MemaBag.
Eat3aH a3 ^ohhSh ycTog Ahhh 3aMoHH Sa nyHHH TaxaBByioTH MatHoH gynopoHH KaiHMaxo HHmoH goga mygaacT. HyHomH, y MatHoxoH gaBoSpo, kh ^aMtH go66a acT, mapx goga, MeHaBHcag, kh aK MatHoam «xaHBoHH nopnoH caBopH Ba SopKam» Ba gap 3aSoHH 3HHgaH to^hkoh Max3 xaMHH MatHoH oxHpH MatHHH 3HHga acT. CHnac Mea$3oag, kh «gap aci hh cyxaH Sa xap ^yHSaHgaH pyH 3aMHH pocT MeoMag. Ammo gap agaSHeT Sa aK khcmh xaHBoHoT Maxcyc mygaacT». EatgH nyHHH TatKHg Ahhh Sa «EycTOH»-H CatgHH fflepo3H Hmopa MeHaMoag (c. 86). MatiyM MemaBag, kh hh Bo^apo Sa MatHoH oxHpH SopH HaxycT CatgH MaBpHgH Hcra^oga Kapop goga SygaacT.
A3 mapxy TaB3exoTH Ahhh MatiyM Merapgag, kh So ry3amTH 3aMoH Sapxe a3 Bo^axoH aciHH to^hkh Sa gapa^ae TaxaBByioTH MatHoHpo nacH cap MeKapgaaHg, kh a3 ceMaHTHKaH HSTHgoHH ohxo ocope Sokh HaMeMoHag. MacaiaH, y Bo^aH Tap^yMOHpo ryHaH MyappaSH Tap3y6oH MaxcyS goHHcTa, MatHoH HaxycTampo «cyxaHBapH xymSaeH» mapx gogaacT Ba SatgaH gopoH MatHoH «^axMoHaHgaH Ma3MyHe, kh gap aK 3aSoH acT, So 3aSoHH gHrap» ramTaacT Ba oh MatHHH HMpy3aam Sa myMop MepaBag (c. 382).
Садриддин Айнй дангоми тандо ба забони точикй хос будани калимаву ибора ё ягон ифодаи дигар онро ба таври алодида таъкид менамояд ва дар чунин мавриддо ибораву чумладоеро, мисли «махсуси точикй», «махсуси точикист», «ба ин маънй махсуси точикист», «ин маънй махсуси точикист, ки дар забони зинда даст», «ин калима махсуси точикй аст», «ин маънй махсуси точикй аст», «маънии дувум мачоз аст ва махсуси точикист», «маънии дувум махсуси точикй аст», «ин калима ва ин маънии вай махсуси забони точикист», «ин маънй махсуси точикон аст», «ин маънй махсуси халки точик аст», «мачози махсуси точикй», «ин калима ба ин маънй махсуси халки точик аст» ва монанди индоро мавриди истифода карор додааст. Чунончи: Додар-бародари аз худ хурд (махсуси точикй-с. 102). Кафшери гап-чой (мачози махсуси точикй-с. 153). Мудимкифоя-чизе, ки эдтиёчдои зуруриро адо мекунад (дар забони зинда-с. 244). Хднгомадор-бошукуд, боазамат (дар сифати туй ва иморат меояд, ки махсуси забони точикист-с. 533). Ч,ирм-11-камбудй ва айб. Масалан, мегуянд: харбузаи бечирм, яъне беайб, бенуксон. Ин калима ба ин маънй махсуси халки точик аст (с. 554). Мудаббат-...3.чои баддавои тангфазо (маънии дувум махсуси точикист-с. 238). Хафа-...2. дилгиршуда, андудгиншуда (маънии дувум махсуси точикист-с. 432).
Аз далелдои тазаккурёфта аён аст, ки чунин тадаввулоти маъноро на тандо вожадои аслии точикй, балки аносири лугавии иктибосй низ паси сар мекардаанд. Устод Айнй чараёни дорогардии вомвожадоро ба маънодои баъдй дар мисоли калимаи яргу ба таври зайл нишон додааст: «Яргу-1.чазо; 2. мусодараи дама ё баъзе молу мулки касе ба тарики чазо (ин калима аз забони мугулй гузаштааст, ки маънии дуюмаш махсуси точикист); 3.арзу дод, даъво (с.494).
Айнй дар чунин мавриддо кушидааст, ки дар чараёни шарди семантикаи вожаву иборадо замони мушаххаси ба чунин маъно ба кор рафтани ондоро низ нишон дидад. Масалан: «Садка-курбон («садкаат шавам» курбонат шавам гуфтан аст. Ин калима ва ин маънии вай махсуси забони точикист. Дар ин маънй Шодин гуфта: Шудам гад садка бо он нозанин, годе балогардон, Такал дар куча роде дошт бо у як ба як кардам» (с. 327).
Як даста вожадои дигар низ аз чониби устод Айнй бо усули фавкуззикр эзод ёфтаанд: Дод-...2.фарёд (ба ин маънй мачоз ва махсуси забони точикист, ки «бисёр дод нагуй» мегуянд, яъне фарёд накун-с. 102). Мазок-...3.мазод (ба ин маънй махсуси точикист-с. 190). Маиб-...2.одам ё дайвони ягон узваш, хусусан даст, ё пояш нуксонёфта, айбнок (маънии дувум махсуси точикй аст-с. 191). Мочаро-...2.чанчол, хархаша (ин маънй махсуси точикист, ки дар забони зинда даст; мочаро сар шуд, яъне чанчол сар шуд-с. 221). Мучаз-...2. хурд (маънии дувум махсуси точикист, ки, масалан, давличаро «мучаз» мегуянд-с. 246). Нукл-.2. холис ва зубдаи ягон чиз (ин маънй махсуси точикй аст -с. 272). Орият-...2.оркунй (маънии дуюм махсуси точикист-с. 278). Сиёк-..3. тарз, равиш (маънии сеюм махсуси точикист-с. 345).
Дар мавриддои алодида муаллифи лугатнома кушиш ба харч додааст, ки асли ин гуна унсурдои лугавиро нишон дидад. Масалан, у рочеъ ба сарчашмаи калимаи наход / нахот чунин менависад: «Нахот-на ин ки, нашояд (нахот, ки шумо дамин корро натавонед-на ин ки шумо.Ин калима махсуси точикй аст, ки аз калимаи «находад» гирифта шудааст-с. 257). Ё, бино ба таъкиди у, асли калимаи гун гунд буда, гунаи садеди он дорои маънодои: 1. ба худ печида; 2. фародамомада; 3.
гирдомада, чамъшуда будааст ва шакли гун дар забони зиндаи точикй ба маънои сеюми гунд кор фармуда мешудааст (с. 505).
Устод Айнй дангоми на дар доираи махдуд, балки вусъатнок будани каламрави корбурди диссае аз ин гуна водиддои лугавй, инчунин дар осори классикон дучор нагардидани калима ё ибораи алодида ва баъдан зудур намуданашон ондоро бо чумладои ташредии «дар забони адабии имрузаи точикй тандо ба дамин маънй зинда аст», «дар адабиёти имруза», «дар Осиёи Миёна ба дамин маънй зинда аст», «дар ин маънй дар классикдо наёмадааст, дар забони адабии зиндаи дозира ва дар адабиёти давраи охирй кор фармуда мешавад», «ба дамин маънй дар адабиёти имруза зинда аст», «ба ин маънй дар адабиёт нест, аммо дар забони зиндаи точикй ин калима ба дамин шакл тандо ба дамин маънй меояд», «ба ин маънй дар адабиёт дида нашуд, аммо дар байни халк машдур аст» таъкид менамояд. Чунончи: Масъул-...2. касе, ки некй ва бадии касеро аз вай мепурсанд ва у мачбур аст, ки ба ин пурсиш чавоб дидад (дар адабиёти имруза-с. 200). Меднат-...3. коре, ки дар кардани он одам машаккат кашад (ба дамин маънии сеюм дар адабиёти имрузаи Осиёи Миёна ва забони халкй зинда аст-с. 211). Мукофот-1.подоши ягон амал; 2. подоши амали бад; 3. дар забони адабии дозира подоши неки амали нек (с. 226). Мустаким-....4. бевосита (охирй дар адабиёти имруза-с. 235). Мударрир-...3. касе, ки чизи каси дигар навиштаро дуруст карда нависад (дар забони адабии имрузаи точикй тандо ба дамин маънй зинда аст-с. 243). Лутф- .4. сухани ду ё чандмаънидор дар шеър ва гуфтор (дар ин маънй дар классикдо наёмадааст, дар забони адабии зиндаи дозира ва дар адабиёти давраи охирй кор фармуда мешавад-с. 185). Толор-..2. сутундои рубаруи дам дукатора шинонида, бар руяшон забаррав ва ходача кашида, ки бар руи вай навдадои токро мебароранд (дар Осиёи Миёна ба дамин маънй зинда аст-с. 395). Муаллифи лугат-нома чунин тарзи ташредро дар мавриди вожадои масъулият (с. 200), матн ( с. 201), нофила (с. 269), сафад (с. 340), кадад (с. 509), кубла (с. 522), курб (с.523), чавоб (с.546), чадал (с.547), кайсар (с.510), дузур (с.543), чаррор (с. 551) низ пеш гирифтааст.
Вижагии як силсила кайду эзоди устод Айнй дар он зодир мегардад, ки у афзун бар он ки ба ин ё он маъно зинда будани диссае аз унсурдои лугавиро ишора мекунад, боз ба маънодои алодидааш дар давраи дозираи инкишофи забон матрук гардиданашонро низ таъкид менамояд. Дар чараёни ташреди ин гуна вожаву ифодадо у аз чумладои эзодии «тандо ба дамин маънй зинда аст, доло маънии дуюм мурдааст», «ба дамин маънии сеюм дар адабиёти имрузаи Осиёи Миёна ва забони халки зинда аст», «доло ин маънй мурдааст», «дар маънии дуюм дар миёнаи точикон кор фармуда намешавад», «маънидои дигараш мурдааст», «дамаи ин маънидо дар забони зиндаи точикй даст ва махсуси он аст, аммо маънидои дигараш дар точикй мурдааст», «ба ин маънй доло дар забони зинда нест» ва амсоли инро истифода мекунад: Мадин- 1. нозук (ин ришта бисёр мадин ришта шудааст); 2. суфта (ин каламй бисёр мадин бофта шудааст). 3. реза ва суда (ин замин бисёр мадин ронда шудааст; ин орд бисёр мадин кашида шудааст). Дамаи ин маънидо дар забони зиндаи точикй даст ва махсуси он аст. Аммо маънидои дигараш (хор, бекадр, дакир; суст, андак; камтамиз) дар точикй мурдааст (с. 207). Лаган- 1. зарфи филизии чукури калон; 2. шамъдон (ба ин маънй доло дар забони зинда нест-с.177). Мудобо-...2. мулодиза; ибо (бемудобо, бемулодиза, беибо. Тандо ба дамин маънй зинда аст, маънидои дигараш мурдааст-с. 244). Шамоил-1. шакли зодирии одамй; 2. хислатдо (доло маънии дуюм мурдааст-с. 465). Шурондан- 1. касеро ё чамоатеро ба мукобили касе ё чамоате
бархезондан; ба шур овардан. 2. Парешон ва такуруй кардани чиздо (дар маънии дуюм дар миёнаи точикон кор фармуда намешавад-с. 488).
Ба ин тарик, Садриддин Айнй ба дайси забоншиноси тавоно чараёни вусъатёбии доираи маънои силсилаи калони вожаву ибора ва ифодадоро аз назари тадлил гузаронида, сабабдои айниву зеднии зудури чунин маънодоро ошкор кардааст. У дамчун донандаи беназири нозукидои забони модарии хеш дар дамон айёми бадсу мунозирадои шадиди такдирсоз ё такдирсузи забони точикй нишон додааст, ки ин забон баробари содибгардй ба вижагидои нави лугавй ва сарфию надвй боз бедтарин дороидои забони даврони классикии дар Эрони дозира талафшудаи ниёгонро дар худ дифз намудааст.
Пайнавишт:
1. Айнй С. Лугати нимтафсилии тоцикй барои забони адабии тоцик // Куллиёт. Цилди 12. -Душанбе: Ирфон, 1976, 563 с.
2. Дарвеш Б. «Чароги уидоят»-и Орзу ва забони тоцикии форсй. -Душанбе: Дониш, 1992. -104 с.
3. Деухудо А. Лугатнома. Цилди 8. Теурон, 1373. 10827-12378 с.
4. Косимова М. Н. Оид ба чанде калимаву иборауо дар осори Цалолиддини Румй // Ва-зифаи воуидуои забон дар цараёни гуфтор. Душанбе, 1996. -С.106-110.
5. Косимй М. Бархе аз вижагиуои вожагони забони тоцикй // Номаи пажууишгоу (мацмуаи мацолот). -Душанбе, 2001, № 1. -С.20-41.
6. Мацсудов Т. Лексика ва фразеологияи шевауои тоцикони Исфара. -Душанбе: Ирфон, 1977, 164 с.
7. Мирзоев А. Фарцуои семантикии суффикси -ак // Барои адабиёти сотсиалистй. 1936. № 10-11. -С.4-7.
8. Салимов Ю. Насриривоятии форсу тоцик. -Душанбе: Дониш, 1971. -156 с.
9. Фаруанги забони тоцикй -М.: Советская энсиклопедия, 1969. Цилди 1. -951с.; цилди 2. -949 с.
Ю.Хонларй П. Н. Дастури таърихии забони форсй. Цопи аввал. Теурон, 1372.
11. Шалимов С. Садриддин Айнй ва баъзе масъалауои инкишофи забони адабии тоцик. -Душанбе: Ирфон, 1974. 135 с.
12.^асандуст М. Фаруанги решашинохтии забони форсй. Цилди чауорум (к-йо). -Теурон: Нашри осор, 1393. 2081-2955 с.
13. Цураев Г. Мацоми калима дар таркиби лугати лауца//Сохтор ва корбасти воуидуои забони тоцикй.- Душанбе,1999.- С. 42-50.
14.Шарофиддини Рустам. Давлати Сомониён ва забони адабии тоцик.- Душанбе, 1999.176 с.
15.Шукуров М. Х,ар сухан цоеву уар нукта мацоме дорад. - Душанбе: Дониш, 1985. -366 с.
16.Эшниёзов М. Диалектологияи тоцик.- Душанбе, цилди 1, 1977, 112 с; цилди 2, 1979. -134 с.; цилди 3, 1986.- 96 с.
Reference Literature:
1. Aini S. Interpretation Dictionary of the Tajik Literary Language // Compositions. V. 12. - Dushanbe: Cognition, 1976. - 563 pp. All the examples are taken from this edition further on.
2. Darvesh B. "Torch-Bearer of Edification" by Orzu and Tajik-Persian Language. -Dushanbe: Knowledge, 1992. - 104pp.
3. Dekhudo A. Dictionary. V. 8. - Tehran. 1373 hijra. -pp. 10827 - 12378.
4. Kosimova M. N. On some Words and Word-Combinations in the Works by Djaloliddin Rumi // The Tasks of Linguistic Units in the Process of Discource. -Dushanbe, 1996. - pp. 106 - 110.
5. Kosimi M. Certain Peculiarities of Lexemes in the Tajik Language // The Works of Scientific-Research Institute (collection of articles). -Dushanbe, 2001, №1. - pp. 20 - 41
6. Maksudov T. Lexics and Phraseology of the Dialects Appertaining to the Tajiks Inhabiting Isfara Area. - Dushanbe: Cognition, 1977. - 164pp.
7. Mirzoyev A. Semantic Distinctions of - ak Suffix // For Socialists Literature. 1936, №10-11. -pp. 4 - 7
8. Salimov Yu. Narrative Persian-Tajik Prose. -Dushanbe: Knowledge. 1971. - 156pp.
9. Interpretation Dictionary of the Tajik Language. - M.: Soviet Encyclopedia, 1969. V. 1. - 951 pp.; V.2 - 949pp.
10. Khonlari P. N. Historical Grammar of the Persian Language. The first edition. - Tehran, 1372 hijra.
11. Khalimov S. Sadriddin Aini and some Issues Related to the Development of Modern Tajik Literary Language. - Dushanbe: Cognition, 1974. - 135pp.
12. Khasandust M. Etimology Dictionary of the Persian Language. V. 4. - Tehran: Edition of Monuments. 1393 hijra. - pp. 2081- 2955.
13. Djurayev H. The Place of Lexeme in Dialectal Basic Stock of Words // Structure and Usage of Tajik Language Units. - Dushanbe, 1999. - pp. 42 - 50.
14. Sharofiddini, Rustam. The State of the Samanids and the Tajik Literary Language. - Dushanbe, 1999. - 176pp.
15. Shukurov M. Every Word Has its Own Place and every Locution Has its Own Time. - Dushanbe: Knowledge, 1985. - 366pp.
16. Eshniyozov M. Tajik Dialectology. V. 1. - Dushanbe, 1977. - 112pp.; V. 1. 1979. - 134pp.; V. 3. 1986. - 96pp.
