CC BY
143УДК:809.155.0.802.0
АЛОКАИ ПАЙВАСТИ ПАЙИХАМ ДАР ЗАБОЩОИ ТОЧИКЙ ВА АНГЛИСЙ
Махмадсолехи М.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айни
Дар солхои 70 ва 80-уми садаи гузашта таваччухи як зумра олимон ва забоншиносонро масъалаи омузиши воситахои алокаи нахвй ба худ чалб намуда буд.
Тахкики мавзуи фавк дар забони англисй ба калами чунин забоншиносони англис, чун Х,.Суит, Л.Блумфилд, О.Есперсен, А.Крузин, В.Граф, А.Кеннедй, инчунин англисшиносони Шуравии собик А.И.Смирнитский, МБлох, О.Ахманова, О.Бархурдаров мансуб аст.
Пайвандакхо калимахои серистеъмоли забон буда, дар омухтани ибораю чумла ва ифодаи фикр воситаи мухим ба шумор мераванд. Вазифаи грамматикии онхо алокаманд намудани калимаю иборахо дар чумлаи сода ва алокаманд гардонидани чумлахои сода дар таркиби чумлахои мураккаб аст: Ба андешаи забоншинос Н.Бозидов «Пайвандакхои пайвасти пайихами «—у, —ю» аъзохои чидаро, пайвандаки пайихами ва, пайвандакхои хилофии «аммо, вале, лекин» чумлахои содаро бо хам мепайвандад.
Гарчанде ки дар забоншиносии англисй ин мавзуъ нисбат ба забони точикй фарохтару дакиктар тахкик гашта бошад хам, баъзе пахлухои воситахои алокаи пайвасти пайихами ин забонхои мукоисашаванда то хол ба таври муфассал мавриди тахкику баррасй карор нагирифтаанд.
Дар забонхои точикй ва англисй алокаи пайвасти пайихам, ки дар он калима ва чумлахо пайихам омада, ба воситаи пайвандакхои ва, у, хам, низ, инчунин дар забони точикй ва пайвандакхои and, also дар забони англисй ба якдигар пайваст мешаванд: дарахт ва санг - tree and stone, Садъи онуоро овард ва ба назди дар баргашт, Sadi brought them in and went back to the door [9, с. 67]. Замину осмон - The earth and the sky, чи талх, чи ширин - Either bitter or sweet [9, с. 3 7].
Алокаи пайихам ба воситаи ва, у, (and) асосан дар дохили чумла омада, онхоро пайваст мекунад: Ханифа дарру баруи дар меистод ва чашмони сиёуиу аз гиря сурх шуда буд [9, с. 37]. Hanifa was stnding in front of the door and her black eyes were red because she had been crying. Дар уамон цо уам кор мекунем, уам ош мепазем, уам умрамон мегузарад [9, с.57]. We work, cook and spend our life there. Дар он цо мо х^м кор мекунем, таом мепазем ва умрамонро мегузаронем.
Яке аз хусусиятхои корбурди пайвандакхои пайихам, алалхусус ва, у пайваст намудани чумлахои содаи таркибй бо чумлаи мураккаб ва нишон додани алокаи байни онхо ба шумор меравад: Mother and daughter have a very series talk about the girl s dicision to take up teaching as a career. Модару духтар дар бораи омузгориро уамчун касб интихоб намудани духтар суубати доманадор доранд[9, с. 28]. Халтаро Цура бардошту онуо аз хона берун баромаданд [9, с. 25]. Jura raised the bag and they went out of the room.
Бояд таъкид намуд, ки таркибхои харду забон хам алокаи пайвасти пайихам, ки дар он калима ва чумлахо пайихам омада, ба воситаи пайвандакхои «ва, —у, хам, инчунин, чи ...чи, балки» дар забони точикй ва «and, so, as, also, but» дар забони англисй ба якдигар муносибат пайдо мекунанд: китоб ва дафтар, book and notebook, барфу борон, snow and rain, замину осмон, the earth and the sky.
Чй тавре ки аз мисолхо равшан мегардад, агар муодили пайвандаки точикии «ва» дар ибора ва чумлахои забони англисй пайвандаки «and» ба шумор равад, пас пайвандаки «у» муодили он буда, дар бештари холатхо он низ ба воситаи пайвандаки «and» ифода меёбад.
Х,амин тавр, пайвандакхо воситахои асосии ифодакунандаи алокахои нахвй ва муносибатхои маъноию грамматикии байни хиссахои таркибии чумлаи мураккаб буда, онхо ба ду гурух чудо мешаванд:
а) пайвандакхои пайвасткунанда: «ва, -у, -ю, аммо, вале, лекин, балки, ё, ё», and, not only... but, (also) neither... nor ва гайра»;
б) пайвандакхои тобеъкунанда: «ки, то, зеро, чунки, агарчи, гуё ки, чунон ки, вацте ки, модом ки while, when, if, though, so that ва амсоли инуо».
Чумлахои мураккаби пайваст ва тобеъ асосан дар асоси пайвандакхо тасниф шудаанд, Пайвандакхои пайвасткунанда аз пайвандакхои тобеъкунанда на танхо бо тарзи алока, инчунин бо вазифа ва мавкеи истифода фарк мекунанд. Пайвандакхои пайвасткунанда хам аъзохои чумлаи сода ва хам хиссахои таркиби чумлахои мураккаби пайвастро ба хам мепайванданд, аммо пайвандакхои тобеъкунанда ба сарчумла танхо чумлаи пайравро тобеъ менамоянд. Пайвандакхои пайвасткунанда бо хиссаи дуюми чумлаи мураккаб, дар аввали он меоянд, вале пайвандакхои тобеъкунанда хамеша дар таркиби чумлаи пайрав, аксаран дар аввали он вокеъ мегарданд. Азбаски чумлаи пайрав пеш аз сарчумла, пас аз он ва дар байни аъзохои сарчумла меояд, чои пайвандак низ гуногун аст.
Аз ин лихоз, пайвандакхо хам пайвасткунанда ва хам чудой мешаванд [3, с.307]. Дар забони англисй пайвандакхо аз руйи вазифаашон ба 5 гурух чудо мешаванд: пайвандакхои пайвасткунандаи пайихам (compulative), пайвандакхои чудой (disjunctive), пайвандакхои хилофй (adverstative), сабаб -
(causal), натича (resultative). Дар маъхазхои забони точикй се рохи алокаи мусбат муайян шудаасг: муносибати пайихам; муносибати хилофй; муносибати чудой;
Профессор Ф.Зикриёев вучуд доштани муносибати сабабу натичаро дар семантикаи чумлаи мураккаб кайд мекунад [4, с.155].
Дар рафти тахкик муайян карда шуд, ки чй гуна пайвандакхои забони точикй дар забони англисй истифода бурда мешаванд. Ба гайр аз ин, пайвандакхо дар хар ду забон барои пайваст кардани чузъхои хабари чумлахои мураккаб, калимахои чудокунанда мавчуданд.
Барои пайваст кардани вохидхои хабарии чумлахои мураккаби пайвасти забони англисй пайвандакхои «and, not only ... but also, neither ... nor», дар забони точикй бошад, пайвандакхои зерин истифода мешаванд: «ва, -у, — ю» ва инчунин баъзан бо ёрии пайвандакхои дутаркибаи «чини, гох-гох»». Х,ар яке аз пайвандакхои забонхои мукоисашаванда дар таркиби чумлахои мураккаби пайваст ифода шуда, бо таъсири воситахои гуногуни мантикй дар байни гуруххои хабарии таркиби чумлахои мураккаб хизмат мекунанд.
Мо зарур мешуморем, ки аз тахлили алокаи пайваст шуруъ намоем, зеро накши пайвандакхои пайвасткунандаи пайихами «and, ва,-у,-ю» дар созмони ин навъи алока багоят калон аст.
It was a nice little place and Mr. and Mrs. Witla were rather proud of it. [10, с.36]. The sun was shining and the sky was very cloudless [10, с.38]. I have received a letter and a telegram [10, с.57]. Дар пеши назарам аз пахта куццои азим бунёд мешуданд ва цуллацояшон цар соату цар руз баландтар цад мекашиданд [9, с. 12 7]. Ман мактуб ва барцияро хондам. I have read both letter and telegram [9, с. 94].
Дар чумлаи якуми забони англисй ду гурухи хабарие мавчуд аст, ки онхо бо ёрии пайвандаки пайвасткунандаи «and» пайваст шудаанд. Дар ин чумлаи мураккаби пайваст байни ду гурухи хабар алокаи шуморй мушохида карда мешавад. Дар ин холат ин ду ходиса кариб дар як вакт рух медиханд. Дар чумлаи аввал дар бораи амале хабар дода мешавад, ки аллакай дар як лахзаи муайяни замони гузашта ба вучуд омадааст.
Амали дувум бошад, то анчоми амали чумлаи якум огоз шуда, то анчоми ин амал идома меёбад. Гузашта аз ин, дар ин ду вохиди хабарй як детерминанти умумй вучуд дорад (in the morning). Накши пайвандаки «and» дар он аст, ки ду чумлаи содаи баробархукукро ба хам алокаманд мегардонад.
Дар мисоли дуюми забони англисй чумлаи мураккаб аз се вохиди хабарй иборат буда, онхо бо хам тавассути пайвандаки «and» пайваст мешаванд. Ин чумлахо се амалеро инъикос менамоянд, ки дар як вакт дар байни гурухи одамон ба вучуд омадааст «we», дар аввал як амали муштаракеро ичро карда, баъд онхо ба ду чудо мешаванд, ки хар яке амали муштараки худро дар алохидагй ичро мекунанд. Дар ин чо се амал дар як вакт ичро шудааст (яъне, дар байни 5-6 соат). Аз ин лихоз, дар ин се гурухи хабарй, дар шакли замони гузаштаи сода истифода бурда шудааст: «get up, went ва crowded».
Вохидхои хабарии номбурда на танхо бо ёрии пайвандаки ва,-у чонишинхои энклитикй ману падарам» «me and my father» ва чонишини шахсии «ман» пайваст мешаванд, балки бо калимахои Шумо варафицатон бо хам мепайванданд.
Х,амин тавр, пайвандакхои «and»—и забони англисй ва «ва»-и забони точикй ба хам мувофикат мекунанд, ки мисолхои зерин аз он шаходат медихандРаис ва цамнишинонаш аз мошин фаромаданд. Chairman and his companions got out of the car —After reaching the right place and when the girls took the water, they talked about their dreams - Баъди ба цойи даркори расидан ва об гирифтани духтарон орзуцо гуфта шуданд.
Дар забони англисй калимаи «neither» ба сифати пайвандаки пайвасткунанда кариб дар хама холат бо пайвандаки «nor» истифода мешавад. На Али, на рафицонашон ба суолцо цавоб надодаанд. Neither Ali nor his friends answered the questions [10, с.42]. Онцо на компютер харидори намуданд, на китоб [9, с. 68]. They brought neither computers nor books.
Кайд кардан бамаврид аст, ки доираи истифодаи пайвандаки neither дар чумлахои мураккаби пайваст дар мукоиса бо пайвандаки пайвасткунандаи and махдуд аст: I shall go there and you stay here for a minute [10, с.37]. - Ман ба он цо меравам ва шумо дацицае ин цо наистед. His father and mother went to the City [10, с.81].
Бояд кайд кард, ки дар ин чумла байни чузъхои чумлахои мураккаб алокаи хилофй мавчуд аст, вале хакикат ин хел нест, маъно ишора шуда, аз мафхуми инкории ин ду вохиди хабарй сарчашма мегирад. Дар ин чо максади асосии чумлаи мазкур ба пайваст намудани ду чумлаи маънои инкоридошта равона шудааст.
Тарчумаи чумлаи мураккаби пайвасти номбурда аз забони точикй бо забони англисй аз он шаходат медихад, ки он дар забони точикй аз ду вохиди хабарй иборат аст: На алав буд ва на шамъе меафрухт у цон дод дар торики [9, 75]. There was neither fire nor burning candle, she died in the darkness.
Дар забони точикй чун антоними пайвандаки таркибии «на ... на» шакли «хрм...х)ам» истифода бурда мешавад [2, с.30] аммо дар забони англисй «neither... nor» ба кор меравад [1, с.75].
Дар грамматикаи академй, дар боби ба чумлаи мураккаб бахшидашуда, «хам ... х;ам»—ро калимаи такрор номида, вале дар бораи он маълумот дода нашудааст [3, с.154].
Ф.К. Зикриёев чунин вохидро «хиссаи пайвандак» номида, вазифаи онро хангоми дар як вакт гузаштани ду амал, чараён, вазъият ва гайра мушохида мекунад [4, с.156]. Барои исботи фикри худ номбурда мисолхои зеринро меорад: Инцо тацрибацои худашонро ба цам дидан гиранд, мо цам аз они худамонро ба цам мебинем [9, с. 12 7].-Let them to see their experiences we see ourselves.
Дар ин мисоли забони точикй «хам» дар вохиди хабарии якум кисми пайвандаки таркибии «хам ... хам» набуда, он ба таркиби феълии «ба хам дидан» мегузарад ва калимаи дуюми х,ам бошад баъд аз мо хамчун хиссача кор фармуда мешавад.
Пайвандакхои пайвасткунандаи пайихами забони англисй «both ... and» ба шумор рафта, муодили точикии он пайвандакхои «хам ... хам» мебошанд: Both Dill and Anusha missed the performance. Хам Дил ва цам Ания аз намоиш дер монданд [9, с.15]. We were both tired and hungry. Мо хам хаста ва хам гурусна шуда будем [9, с. 71].
Гузашта аз ин, пайвандаки таркибии «хам ... хам» пайвандакхо хам воситаи алока ва хам нишондихандаи муносибати чумлахои таркиби чумлаи мураккаб ба шумор мераванд; Ин фикрро нисбат ба пайвандакхои пайихам гуфтан душвортар аст, чунки дар чумлахое, ки бо ин гурухи пайвандакхо пайваст шудаанд, муносибатхои гуногуни нахвй мушохида мешавад. Масалан, ба воситаи пайвандаки ва чумлахое ба хам алокаманд мешаванд, ки муносибати замонй (хамзамонй ва паихамзамонй), сабабу натича, шумор, хамрохй, хатто, хилофй доршта, бинобар ин, ба мисоли зерин менигарем: Хам худаш аз азоби тарбод ва хам муллобачагон азуцубати моломол халос шуданд [9,с. 62]. Both himself and the students got rid of rheumantism in the madrasah got rid of the endless massaging. Бечора модараш цам яккадаст шуда монд, вай цам келин фароварда ба муроди дилаш расид [9, с.57]. The poor thing his mother, vegetating in deprivation, brought her daughter-in law to the house and achieved her dream. Хам Цон ва цам он муцандис кор карданро рад мекунанд[9, с.64]. Both John and that engineer refuse to work.
Дар мисоли якум ду вохиди хабарй мавчуд аст, ки вохиди якум нокису ноустувор (элиптикй) буда, дар он хабар мавчуд нест. Аммо ин хабарро аз мантики чумла муайян кардан мумкин аст, ки он «халос шуд» мебошад ва он хам ба вохиди хабарии якум ва хам ба дуюм мансуб аст. Ин ду вохиди хабарй бо ёрии пайвандаки таркибии «хам ... хам» пайваст мегарданд. Чузъи якуми ин пайвандак ба кисми аввали чумлаи мазкур омехта шуда, чузъи дуюмаш бошад, дар кисми дуюми чумла чойгир аст. Ба гайр аз ин, пайвандаки хабарй дар созмони чумлахои нимхабарии мазкур пайвандаки «ва» иштирок карда, дар дохили чумлаи мураккаб дида мешавад.
Дар мисоли дуюм низ ду гурухи хабарй мавчуд аст: Бечора модараш хам яккадаст шуда монд, вай хам келин фароварда ба муроди дилаш расид [9, с.38]. Садцо нафар мардуми цашарчи цам цар цо-цар цо хобидаанд [9, с.64]. К,ассоб гусфанд мекушт, ошпазцо оши палаву кабоб ва нонвойцо фатириравганймепухтанд [9, с.24].
Ин вохидхои хабариро пайвандаки таркибии хам...хам пайваст мекунад. Чузъхои пайвандаки мазкур мисли калимахои мутаносиб истифода шуда, дар кисми аввал ва ё дуюми чумлаи мураккаб меоянд [2, с.35]. Дар ин чо дар мукоиса бо мисоли якум пайвандаки «ва» истифода намешавад.
Пайвандаки мазкур вохидхои хабарии таркиби чумлахои мураккаби пайвастро ба сифати пайвандаки пайвасткунанда мустахкам намуда, барои ифодаи муносибати якхела хизмат мекунад, яъне хабари таркибии ин навъи чумлахои мураккаб шабохати аломатхои хабарии хамон як субъектро ифода мекунад.
Бинобар ин, пайвандаки «хам . хам» ба сифати пайвандаки пайвасткунанда дар таркиби чумлахои мураккаб барои ифодаи муносибати мушобех хизмат мекунад.
Барои тасдики ин акида аз забони англисй мисол меорем: 1) Both his brother and sister are married [10, с.65]. 2) Both these friends are interesting, they bring me three apples. Both of them are green [10, с.38].
Ин чумлахои забони англисй ба тарики зайл тарчума мешаванд: Хам бародар ва хам хоцари у оиладор шудаанд. Хардуи ин рафицон монанд мебошанд, онцо ба ман се себ оварданд. Хардуи онцо сабз мебошанд.
Дар хар ду мисоли забони англисй чумлахои мураккаби пайвасти элиптикй (нокис) мавчуд аст Шархи пурраи онхо бояд чунин бошад: 1. He was both tired and thirsty,for it was very hot [10, с.26] - У цам хаста ва цам ташна шуда буд, барои он ки хеле гарм буд 2. Both copper and lead are found in this mine - Хам мис ва цам сурб аз ин (кон) дарёфт шудаанд [10, с. 74].
Пайвандаки «not only ... bub—и забони англисй метавонад ба сифати пайвандаки пайвасткунанда дар чумла иштирок кунад, ки он аз калимахои ёридихандаи зерин иборат аст: хиссачаи «not», зарфи «only» ва пайвандаки «but» [1, с.157]. Онро ба катори калимахои ёридиханда дохил кардан мумкин аст. Пайвандаки мазкур бештар барои пайваст намудани чузъхои чумлахои
сода хизмат мекунад: 1) it would bring the world s news not only to their eyes but or their ears [1, с. 117]. Mrs. Williams and her husband ... had a loud speaker, but also a late speaker [10, с. 21].
Пайвандаки таркибии «not only . but» инчунин барои муайян кардани алокаи байни гуруххои хабарии таркиби чумлахои мураккаб хизмат мекунад: Not only I like the movie but I also like the play. На танхр синамо, балки намоиш уам ба ман маъцул буд. The movie is being shown not only at the Fox Theater but also neighborhood theaters. Филм на танхо дар театри Фокс, балки дар театруои дигар низ намоиш дода мешуд [10, с. 31].
Чумлаи якум аз се гурухи хабарй иборат мебошад: гурухи хабарии якум дар навбати худ чумлаи содаи мустакилро ташкил мекунад ва ду чумлаи содаи минбаъда, ки хамчун чумлаи пайрав омадаанд, бо ёрии пайвандаки пайвасткунандаи «notonly ... but» ба хамдигар пайваст шудаанд.
^исми аввали ин пайвандак пеш аз чумлаи пайрави якум омада, кисми дуюми он бошад, пеш аз чумлаи пайрави дуюм меояд. Дар байни чузъхои «not only.but» муносибати мутаносиб нишон дода мешавад. Махз муносибати мазкур ду чумлаи пайрави замонро дар як чумлаи мураккаби пайваст алокаманд месозад. Аз ин чихат метавон ба чунин натича расид, ки пайвандакхои пайвасткунанда на танхо барои пайваст кардани чумлахои аз чихати грамматикй мустакил, балки барои пайваст кардани чумлахои тобеъ низ хизмат мекунанд: When he should enter into the one church and receive his first communion ва when he might join that wonderful brotherhood [10, с.126] ин ду вохиди хабарй ба мисли чумлахои пайвасти якхела ба сарчумла тобеъ мебошанд: He begun to long for the day. Махз якхелагии онхо бори дигар вазифаи пайвасткуниро дар ибораи «not only ... but» исбот мекунад. Тарчумаи точикии он «на танхо, балки» мебошад.
Дар чумлахои мазкур пайвандакхои «not only ... but» ва инчунин муодили точикии он «на танхр, балки» маънои махсус хис карда мешавад, ки он дар сохтори чумлахои мураккаб дохил карда мешавад. Чузъи «не только ... но «not only ... but — на танхо, балки» аз руйи мавкеи худ пас аз гурухи хабарии якум гузошта мешавад. Чузъи дуюм «but — балки»—ро инчунин ходисае ном мебаранд, ки дар хар як субъект рух медихад [1, с.116]. Дар мисоли тахлил кардаи мо ба сифати номинанти ходисаи якум he should enterin to the one church and receive his first communion баромад намуда, ходисахои дуюм бошад, бо ёрии гуруххои хабарии he might join that wonderful brotherhood шарх дода мешавад.
Максади чумлахои мураккаби пайвасти мазкур дар ду амал ва дар худи шахс дар вазъияти тасвиршуда нишон дода мешавад. Накши пайвандаки «not only... but» дар ин ду амал якчоя нишон дода мешавад. Ин чунин маъно дорад, ки он на танхо амали якумро ичро карда, балки дар чумлахои мураккаби пайвасти мазкур муносибати пайвасткунандаи байни ду вохидхои хабарии дар боло нишон додашударо ифода мекунад.
Пайвандакхои пайвасткунанда: «ва, —у (-ю, -ву); and, хам... хам — both ... and, аммо, лекин, вале, балки — but ё, ё ки, ё ин ки — either ... or» аъзохои чидаи чумла ва чумлахои содаи таркиби чумлаи мураккаби пайвастро бо хам мепайванданд [4, с.44].
Пайвандакхо дар харду забон аз чихати сохт сода, мураккаб ва таркибй мешаванд. Онхо вазифаи муштаракро ичро намуда, хамдигарро иваз карда метавонанд, вале баъзе пайвандакхои муштараквазифа бо тобишхои маъно аз муродифи худ фарк мекунанд, аз ин ру, онхо хамдигарро ба таври озод иваз карда метавонанд:
Тарки ёри кардию ман уамчунон ёрам туро,
Душмани цонию аз цон дусттар дорам туро.
Пайвандаки «-ю, -ву» муодтлхои дигари пайвандаки «-у» мебошад, ки одатан ба калимахои махтум ба садонокхои васл мекунад. чунин чумлахоро ба хам пайвастааст, ки амалу холати хилофи хамдигарро ифода мекунанд. Як нуктаро бояд таъкид кард, ки пайвандаки «-ю»- ро бо «ва» иваз кардан мумкин нест, махсусан дар назм. Хамин ки мо ба цуллаи куу баромадем, босмачиён моро нигоу доштанд [9, с.214]. Дар ин чумлаи мураккаби тобеъ чумлаи пайрави замон «мо ба цуллаи кух баромадему» ба сарчумла «босмачиён моро нигох доштанд» бо пайвандаки таркибии «хамин ки» тобеъ шудааст. Дар ин чо онро бо пайвандакхои «вацте ки, хангоме ки, чун» ва гайра иваз кардан мумкин нест, зеро пайвандаки «хамин ки» ба чумлаи мураккаби тобеъ чунин тобишхои маъной медихад, ки амали сарчумла пас аз амали чумлаи пайрав фавран, бидуни фосила вокеъ гардидааст: вацте ки (хангоме ки) цатора аз гузаргоуи дарёи Вахш гузашт, Хакимцон яке аз таронауои нави дар онрузуо ёдгирифтаи цавононро огоз кард [9, с.214].
Фарки ин ду гурухи пайвандакхо дар ин аст, ки пайвандакхои пайвасткунанда аз тобиши маъной фориг буда, дар ифодаи алокахои маъноии байни хиссахои чумлаи мураккаб иштирок намекунанд, вале пайвандакхои тобеъкунанда ё функсионалй дар ифодаи алокахои маъноию грамматикии байни хиссахои чумлаи мураккаби пайваст накши муайянро мебозанд. Бинобар ин, бархе аз забоншиносон рочеъ ба ин масъала фикру андешахои худро баён намудаанд.
Ба кавли забоншинос М.Бозидов: «Хусусияти дигари фарккунандаи ин ду гурухи пайвандакхо дар ин аст, ки аз ихтисори пайвандакхои пайвасткунанда чихати семантикии чумлаи мураккаб тагйир намеёбад. Аммо азбаски пайвандакхои тобеъкунанда дар ифодаи алокаи маъноии байни хиссахои чумлаи мураккаб вазифаи муайянро ичро мекунанд, онхо хусусияти вазифавй дошта, истисно карданашон номумкин аст» [2, с. 50].
Аз ин чихат, доираи истеъмоли ин пайвандакхо нисбат ба пайвандакхои тобеъкунанда доманадор буда, дар хар ду вазифа пайвандакхои пайвасткунанда алокаи баробариро таъмин менамоянд. Ё ин ки профессор Ф.К.Зикриёев се навъи пайвандакхои пайвасткунандаро муайян кардааст: «пайвандакхои муайянкунанда, пайвандакхои хилофй ва пайвандакхои чудокунанда» [4, с.145].
Ф.К.Зикриёев вучуд доштани муносибати сабабу натичаро дар семантикаи чумлаи мураккаби пайваст хотиррасон мекунад [4, с.158].
Илова бар ин, пайвандакхи пайвсткунанда дар хар ду забон барои пайваст кардани кисматхои хабари чумлахои мураккаби пайваст хамчун калимахои чудокунанда хизмат мекунанд. Хамчунин, барои пайваст кардани вохидхои хабарии чумлахои мураккаби пайвасти забони англисй пайвандакхои «and, not only ... but, (also) neither... nor», ба кор мераванд.
Дар забони точикй барои ичрои чунин вазифа пайвандакхои зерин: «ва, -у, — ю» ва инчунин, баъзан пайвандакхои такрори «чи ... чи, гох ... гох» истифода мешаванд. Хар як пайвандаки забонхои мукоисашаванда дар таркиби чумлахои мураккаби пайваст ифода ёфта, бо таъсири воситахои гуногуни мантикй байни гуруххои хабарии таркиби чумлахои мураккаби пайваст хизмат мекунанд.
АДАБИЁТ
1. Блох, М.Я. Теоретическая грамматика английского языка (на английском языке)./ Блох, М.Я.- М., 1983. - 383 с.
2. Бозидов, Н. Пайвандакхо дар забони адабии хозираи точик/ Н.Бозидов. - Душанбе: Маориф, 1985. - 102 с.
3. Грамматикаи забони адабии хозираи точик - Душанбе: Дониш, 1989. Ч. 3. - 224 с.
4. Зикриёев, Ф.К. Структурно - семантические особенности таджикского паратаксиса./ Ф.К.Зикриёев. - Душанбе: Дониш, 1986. - 291 с.
5. Норматов, М., Зикриёев Ф.К. Забоншиносии умумй./ М.Норматов, Ф.Зикриёев. - Душанбе: Матбуот, 2006. - 259с.
6. Точиев, Д. Осори мунтахаб/ Д.Точиев. - Душанбе: Дешваштич, 2005. - 484 с.
7. Точиев, Д. Осори мунтахаб/ Д.Точиев. - Душанбе: Дешваштич, 2005. - 484 с.
8. Войнич, Е. Fурмагас./ Е. Войнич. - Душанбе: Маориф, 1982. - 315 с.
9. Садриддин, А. Ёддоштхо, кисми 1, 2./ Садриддин, А. - Душанбе: Адиб, 1990. - 352 сах.
10. Voynich, E. The Gadfly. Foreign Languages Publishing House./ E.Voynich. - M., 1954.-435p.
СОЧИНИТЕЛЬНАЯ ПОСЛЕДОВАТЕЛЬНАЯ СВЯЗЬ В ТАДЖИКСКОМ И АНГЛИСКОМ ЗЫКАХ
В данной статье автор рассматривает проблему сочинительной последовательной связи в таджикском и английском языках и исследует особенности его использования в исследуемых языках.
В таджикском и английском языках сочинительная последовательная связь, осуществляется при посредстве союзов ва, у, хам, низ, инчунин в таджикском, а в английском - при посредстве союзов and, also. Последовательная связь при посредстве союзов ва, у (and), в основном, встречается внутри предложения и соединяет их. Одной из особенностей использования последовательных союзов ва, у является соедителями простых составных предложенный, а также некоторых простых предложеный в состве сложных предложенией.
Как видно из примеров, эквивалентом таджикскому союзу «ва» в словосочетаниях и предложениях в английском языке является союз «and», то таджикским союзам -у, -ю, -ву в английском языке аналога нет, и потому в большинстве случаев он выражается через тот же союз «and».
Ключевые слова: язык, общение, изучение, использование, предложение, последовательная связь, функция связи, различие, сравнение, анализ, сочинительная последовательная связь, признак, сходство.
COORDINATIVE CONSECUTIVE CONNECTION IN TAJIK AND ENGLISH LANGUAGES
In this article, the author researches the problem of coordinative consecutive connection in a comparative languages and investigates the features of its use in both languages.
In Tajik and English languages, a coordinative consecutive connection in which a word and sentences follow one another is connected by means of the conjunctions ва, у , уам, низ, инчунин in Tajik, and in
English languages - by means of the conjunctions and, also. Coordinative consecutive connection through the conjunction ва, y (and), mainly occurs within the sentence and connects them.
One of the features of using consecutive conjunctions ва, y is the connection of simple compound sentences with a complex sentence and determining the relationship between them.
As can be seen from the examples, the equivalent of the Tajik conjunction «ва» in phrases and sentences in English is the conjunction «and», then the Tajik conjunction «у» in English has no analog, and therefore in most cases it is expressed through the same conjunction «and».
Keywords: language, communication, link, learning, use, sentence, sequential communication, communication function, difference, comparison, analysis, compositional sequential communication, feature, similarity, difference.
Свидения об авторе:
Махмадсолехи Махмадсодик - доктор философии (Ph.D.) кафедры языкознания и сопоставительная типологиЬ факультета английского языка Таджикского государственного педагогического университета им. Сариддина Айни.
About the author:
Mahmadsolehi Mahmadsodiq - Doctor of philosophy (Ph.D.) of the Department of Linguistics and Comparative Typology, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini. Tell: (+992) 919808062 E-mail: msoleh_90@mail.ru
КОРБУРДИ КАЛИМАХОИ ТУРКИЮ МУГУЛЙ ДАР «Ч,ОМЕЪ - УТ-ТАВОРИХ»-И РАШИДАДДИНИ ФАЗЛУЛЛОХ
Хоцамиров М.Х
Донишгоци давлатии омузгори Тоцикистон ба номи С. Айни
Як микдори ками таркиби лугавии забони точикиро вожахои туркиву мугулй ташкил медиханд. Дар адабиёти мавчудаи илмй, дастуру маколахои методй чунин калимахо бо истилохоти гуногуни узбекй, туркй, мугулй, туркиву узбекй, туркиву мугулй ба калам дода шудаанд. Ба назари мо, дар ифодаи ин гурухи калимахо кабули танхо истилохи туркиву мугулй ба максад мувофик аст, зеро ки он ба умумияти таърихии ин забонхо далолат карда, мачмуи калимахои аз онхо воридшударо ба пуррагй дар бар гирифта метавонад. Дар дохили чунин гурухбандй онхоро аз руйи пайдоиш ба гуруххои нисбатан хурдтар хам тасниф кардан мумкин аст. Вале ин хадаф танхо дар сурате амалй мегардад, ки ин пахлуи калимахои мавриди назар аз бобати этимологй ба пуррагй омухта шавад.
Ба тавре ки сарчашмахои илмиву адабй шаходат медиханд, робитаи байни форсии дарй ва забонхои мухталифи туркй хеле барвакт шуруъ шуда будааст. Баъзе мухаккикон ибтидои ин робитаро ба даврони пеш аз Ислом нисбат додаанд. Эроншиноси шинохтаи рус Л. С. Пейсиков огози ин робитаро ба давраи пеш аз Ислом мансуб медонад [Пейсиков 1975 с.46]. Дар хар сурат аввалин калимахои туркиву мугулиро дар «Шохнома»-и Абулкосим Фирдавсй ва «Лугати фурс»-и Асадии Тусй мушохида кардан мумкин аст [Мачидов 2007 с. 109].
Бархам хурдани давлатдории миллии точикон хануз дар ибтидои асри XI ва ба сари кудрат омадани хонадонхои гуногуни турку мугул боиси паст гардидани макоми форсии дарй нагаштааст. Албатта, мухити нави зист, ки баъд аз даврони Сомониён ба вучуд омада буд, дар ин забон ба пайдоиши як идда калимахои туркиву мугулии ифодагари мафхумхои тоза замина гузошта буд. Калимахои туркиву мугулй, ки охиста-охиста ба забонхои зиндаи мардум ворид мешуданд, яку якбора ба забони адабиёти бадей кабул нашудаанд. Дар асрхои Х1-ХШ онхо дар сарчашмахои таърихй назар ба адабиёти бадей зиёдтар вомехуранд. Тадкики лингвистии асархои машхури «Таърихи Байхакй»-и Абулфазли Байхакй ва «Таърихи чахонкушо»-и Атомалики Чувайнй ин акидаро таквият медиханд. Забоншиноси точик Ч. Абдулахадов вожахои туркию мугулии «Таърихи Байхакй»-ро мавриди пажухиш карор додааст. Тибки пажухиши у дар «Таърихи Байхакй» 17 калимаи туркию мугулй ба кор рафтааст [Абдулахадов 2013 с. 53]. Забоншинос С. Халимов калимахои яток, карочур, tjf ва боширо аввалин калимахои туркие медонад, ки дар «Сиёсатнома» истеъмол шудаанд [Халимов 2002 с. 86].
Воридшавии калимахои туркию мугулй ба забони форсй пас аз хамлаи мугул бештар ба назар мерасад. Бо хамлаи мугул ба Мовароуннахру Хуросон ва Эрон мизони кобили таваччухе аз вожагони туркию мугулй ба забони форсй рох ёфт ва тавассути шоирону нависандагони форсизабон мавриди истеъмол карор гирифт. Корбурди барзиёди калимахои туркию мугулй дар осори хаттии асрхои ХШ-XIV яке аз махсусиятхои лугавии забони порсии дарй дар ин асрхо махсуб мешавад. Ба назари мо калимахои туркию мугулй бо ду рох ба забони форсй дохил шудаанд: яке бо рохи бевоситаи алокаи одамон ба воситаи гуфтугу; дуюм, бо рохи идора ва хукмронии мугулон.
