CC BY
9
УДК 80 ББК 81.2-2
Эшонкулова Муслима Бахтиёровна, докторанти факултети забонуои хориции МТД "ДДХ ба номи акад. Б.Fафуров " (Тоцикистон, Хуцанд)
Эшанкулова Муслима Бахтиёровна, докторант факультета иностранных языков ГОУ««ХГУим. акад. Б. Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Eshankulova Muslima Bakhtiyorovna, Doctoral student of the Faculty of Foreign Languages under the SEI "KhSU named after acad. B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: shahzodakhonum@mail.ru
Калидвожа^о: сабаб, натица, воситаи имплитситй, цолаби масдарй, цолаби герундиалй, муодил, цумлаи сода, цумлаи мураккаби тобеъ
Дар мацола масъалаи воситаи имплитситии ифодаи муносибати сабабу натица дар забонуои тоцикй ва англисй мавриди тадциц царор гирифтааст. Воститаи мазкур дар забонуои муцоисавй хусусиятуои ба худ хосро дорад. Интихоби воситаи имплитситии муносибатуои сабабу натица ба цонуни сарфаи забон такя мекунад. Дар истифодабарии воситаи имплитситй гуянда ба интихоби воуидуои забонй кушиш ба харц намедиуад. Барои дарк кардани ин намуд муносибат мавцеи асосиро шароити пешакии гуфтор, муродифуо ва тацрибаи забонии уамсуубатон мебозад. Ба гайр аз ин дар ифодаи муносибати сабабу натица мавцеи асосиро цолабуои гуногуни синтаксисй мебозанд.
Ключевые слова: причина, следствие, имплицитные средства, инфинитивная конструкция, герундиальная конструкция, простое предложение, сложноподчиненное предложение
Рассматриваются имплицитные способы выражения причинно-следственных отношений в таджикском и английском языках. В сопоставляемых языках эти отношения имеют свои особенности. Выбор имплицитного выражения причинно-следственных отношений основан на законе экономии языка. При использовании имплицитных средств выражения говорящий (автор) не прилагает никаких усилий для выбора языковых единиц. Необходимым условием для понимания этих отношений являются предварительные условия для говорения, синонимы и языковой опыт. Кроме того, в причинно-следственных отношениях главную роль играют различные синтаксические формы.
ВОСИТАИ ИМПЛИТСИТИИ ИФОДАИ МУНОСИБАЩОИ САБАБ ВА НАТИЦА ДАР_ ЦОЛАБ^ОИ МА СДАРИ ВА ГЕРУНДИАЛИДАР ЗАБОН^ОИ ТОНИКИ
ВА АНГЛИСИ
ИМПЛИЦИТНЫЕ СРЕДСТВА ВЫРАЖЕНИЯ ПРИЧИННО-СЛЕДСТВЕННЫХ ОТНОШЕНИЙ В ИНФИНИТИВНЫХ И ГЕРУНДИАЛЬНЫХ КОНСТРУКЦИЯХ В ТАДЖИКСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ
IMPLICIT MEANS OF EXPRESSING CAUSE-EFFECT RELATIONS IN INFINITIVE AND GERUNDIAL CONSTRUCTIONS IN ENGLISH AND TAJIK LANGUAGES
Keywords: cause, effect, implicit means, infinitive construction, gerundial construction, simple
sentence, complex sentence
The article deals with the implicit means of expression of the relation of cause and effect in English and Tajik languages. These relations have their own peculiarities in the correlative languages. The choice of implicit means of cause and effect is based on the law of economy of language. While using implicit means, the speaker does not make any effort to opt language units. The necessary requirement for understanding this type of relations is preliminary condition for speaking, synonyms and linguistic experience. Besides, various syntax forms play the main role in the relations of cause and effect.
Дар забон чараёни баёни муносибати сабабу натича байни предметхо ва ходисахои олами материалй чор мархиларо дар бар мегирад. Дар мархилаи аввал инсон диккати худро ба муносибати байнихамдигарии предмет ва ходисоти олами моддй равона мекунад. Дар мархилаи дуюм инсон тавассути узвхои хис муносибати байнихамдигарии ишорашударо кабул мекунад. Дар мархилаи сеюм вобаста ба тачриба ва дониш инсон муносибати байнихамдигарии мазкурро дарк менамояд. Дар мархилаи чорум у дар бораи муносибати байнихамдигарй ба шунаванда хабар додан воситахои зарурии забониро интихоб менамояд.
Рох ва воситаи ифодаи муносибати сабабу натича байни предметхо ва ходисаи олами хастй аз салохияти забонй ва табъи гуянда вобастагй дорад. Дар як холати гуянда метавонад муносибати сабабу натичаро ба намуди кушод ва дар холати дигар ба намуди пушида ифода намояд. Вай метавонад дар як холат барои ифодаи муносибати сабабу натича воситахои муайяни забониро истифода барад ва дар холати дигар бошад гуянда воситахои имплитситии забонро истифода мебарад. Дар холати имплитситй гуянда метавонад пайвандакхо, калимахои пайвасткунанда ва дигар воситахои созмонёбии муносибатхои сабабу натичаро бо максади сарфакории кушишу вакти худ истифода набарад. Бинобар ин дар забоншиносй дар як радиф бо воситахои эксплитситии ифодаи муносибатхои сабабу натича воситахои имплитситй низ кайд карда мешаванд.
Л.А.Дидковская оид ба муносибати имплитситии гуфтор менависад: "...тахти воситаи имплитситии ифодаи муносибати сабаб чобачогузории мукаррарии аъзои чумла, ки бе ягон нишондихандаи воситаи алока ифода ёфтааст, фахмида мешавад. Намудхои муносибат, ки байни ин аъзо мавчуданд, аз маънои онхо муайян карда мешаванд" [1, 24].
Бояд кайд намуд, ки "чобачогузории соддаи аъзои чумла" нишондихандаи воситаи имплитситии ифодаи муносибатхои каузалй ба хисоб намеравад, зеро мавридхое ба назар мерасанд, ки дар як холат аввал натича ва дар холати дигар сабаб хотиррасон карда мешавад. Дар ин холат мавкеи асосиро вохиди лугавии сохтор ва тобеияти дутарафаи маъной байни муносибатхои мазкур мебозад. Дар як сабаб натичаи худро пешниход менамояд ва хар як натича дар навбати худ сабаб бояд дошта бошад. Бинобар ин дар мавриди мавчуд набудани воситахои эксплитситии алока шунаванда воситаи имплитситиро мушохида менамояд, ки он аз контекст ё дониши забонй хулосабарорй карда мешавад.
Ба гайр аз ин нуктаи назари В.А.Норинскийро бояд ба назар гирифт, ки мегуяд: "мавчудияти алокаи мантикй хосияти мухими сохтори консептуалии сабабу натича ба шумор меравад..."[3, 16].
Омилхои мазкур ба он мусоидат менамояд, ки ин намуди муносибат бе истифодаи нишондихандахои махсуси сабабу натича амалй мегардад.
H.Л.Новикова кайд менамояд, ки маънои каузалй дар колабхои шаклхои гайритасрифии феъл, хабархои чида, дар маънои исмхои маънй ва фаълхои гурухи алохида метавонад инъикоси худро ёбад [2, 4].
Дар маколаи хозир оид ба колабхои масдарй ва герундиалй низ сухан меравад, ки алокаи кузалй доранд. Одатан ин муносибат дар дар забонхои мукоисашаванда дар чумлахои сода ва чумлахои мураккаби тобеъ ба назар мерасанд.
Маводи забонхои мукоисашаванда аз он шаходат медиханд, ки хам дар забони англисй ва хам забони точикй колаби синтаксии масдар барои ифодаи алокаи сабабии гурухи предикативй, ки баъд аз худ ё пеш аз худ омадааст ва ба натичаи сабаби мазкур ишора менамояд, хизмат мекунад.
Мисол:
I. Бо шунидани ин овоз ... ходимони бонк беихтиёр дастуояшонро боло мебардоранд (5, 163). - On hearing this news the representatives of the bank will raise their hands.
2. Аз гузаштани вацт ва осуда хобидан ман андак ба х,ол омадам (6, 105). - I became a little bit stronger of passing some time and sleeping calmly.
Дар мисоли якум колаби масдарй «бо шунидани ин овоз» ба сабаби ходисае ишора карда истодааст, ки натичаи он бо созмони предикативии «ходимони бонк беихтиёр дастуояшонро боло мебардоранд» ифода ёфтааст. Созмони предикативии мазкур ба натичаи амали масдар далолат менамояд. Ин алокаи сабабу натича дар холати табдил додани чумлаи мазкури сода ба чумлаи мураккаби тобеъ бо чумлаи пайрави сабаб баръало ба назар мерасад:
Бо он сабаб ки ходимони банк ин овозро мешунаванд, беихтиёр ощо дастуояшонро боло мебардоранд.
Айнан хамин хел муносибати сабабу натича дар тарчумаи англисии чумлаи болой ба назар мерасад. Лекин дар ин чо ба чои колаби масдарй колаби герундиалии «on hearing this news» истифода бурда мешавад.
Дар мисоли дуюм ду колаби масдарй «аз гузаштани вацт; осуда хобидан» мавчуд аст, ки онхо низ сабабхои натичаи гурухи предикативии «ман андак ба х,ол омадам»-ро ифода менамояд. Дар тарчумаи англисии чумлаи мазкур ба чои колаби масдарй колаби герундиалй истифода бурда шудааст. ^олаби герундиалй дар ин чо ба сабаб ишора карда истодааст ва натичаи он тавассути чумлаи сода «ман андак ба х,ол омадам» ва муодили англисии он «I became a little bit stronger» ифода ёфтааст. Фарк дар байни онхо дар он аст, ки дар забони точикй аввал сабаб номбар карда мешавад, дар забони анлисй бошад сабаб баъд аз натича чойгир шудааст.
Акнун ба маводи забони англисй руй меоварем, ки бо колабхои масдарй ифода ёфтаанд. К^олабхои масдарй дар чумлахо барои ифодаи сабабу натича хизмат мекунанд. Чи тавре ки А.Ганшина ва Н.М.Василевсакая кайд мекунанд, масдари забони англисй метавонад ба вазифаи синтаксисии холи натича ояд, хосатан вакте ки дар чумла зарфхои enough, so, too ё чонишинхои ишоратии «such» истифода бурда шуда бошад [4, 260]. Хрлатхое низ ба назар мерасанд, ки дар чумла вохидхои ишорашуда ба назар намерасанд:
1. It was too dark to distinguish anything (4, 260)
2. The rest of the conversation is not important enough to be here related(4, 260).
Дар чумлаи аввал «to distinguish anything» натича, вале «it was too dark» сабабро ифода мекунад. Чумлаи мазкур ба забони точикй ба таври зер тарчума мешавад:
Аз сабаби он ки хеле торик буд, %ец чизро аз %ам фарц кардан имконнопазир буд.
Чи хеле ки аз тарчума мебинем, дар забони точикй ба чои колаби масдарй масдарй чумлаи содда истифода бурда шудааст. Метавон чунин хулоса кард, ки дар забони точикй низ алокаи сабабу натича ифодаи худро на дар шакли чумла бо колаби масдарй меёбад, балки он метавонад тавассути чумлаи мураккаби тобеъ бо воситаи пайвандаки таркибии тобеъкунандаи «аз сабаби он ки» баён шавад.
Дар мисоли дуюм гурухи предикативй сабабро ифода ва колаби масдарй бошад натичаи амалро ифода карда истодааст. Чумлаи мазкур ба забони точикй чунин тарчума карда мешавад: Азбаски боцимондаи су%бат ин цадар %ам му%им нест, он %оцати таваццуф карданро надорад.
Аз тарчума бармеояд, ки дар ин долат колаби масдарии забони англиисй ба забони точикй бо ёрии шакли тасрифии феъл тарчума карда мешавад. Бинобар ин, чумлаи содаи забони англисй, ки муносибати сабабу натичаро тавассути колаби масдарй бо чумлаи сода ифода карда истодааст ба забони точикй чун чумлаи мураккаби тобеъ тарчума карда мешавад. Кисмати якуми он сабаб ва кисмати дуюм натичаро ифода мекунад. Мутаносибан дар колаби масдарии забони англисй байни забондои мукоисашаванда монандй аз чидати сохт ба назар намерасад. Муносибати сабабу натича ифодаи худро бо родди гуногун меёбад. Агар дар забони англисй тавассути чумлаи содда бо колаби масдарй ифода ёбад, дар забони точикй он чумлаи мураккаби тобеъ аст.
Маводи забони англисй аз он шадодат медидад, ки муносибати сабабу натича метавонад ифодаи худро бо ёрии чумладои сода, ки дорои колаби синтаксии герундий мебошанд, ёбад. Мисол:
1. The woman, on hearing him speak, quickly looked up, examined the side of his face, and recognized the soldier (7, 126).
2. On being told that Jon was about to do something (8, 154).
3. I step across now to beg your forgiveness a thousand times for having been led by my feelings to express myself too strongly for a stranger (7, 17).
Дар чумлаи якум колаби герундиалии «on hearing him speak» (шунидани суханони у) ба назар мерасад, ки ба сабаби ичрои амал ишора менамояд, натичаи амали мазкур «looked up», «examined» ва «recognized» мебошанд. Инро дар долати дигаргунсозии чумлаи мазкур дарк кардан мумкин аст:
As the women heard him speak, she quickly looked up, examined the side of his face, and recognized the soldier.
Чумлаи болоии бо колаби герундиалй ба забони точикй чунин тарчума карда мешавад: Бо шунидани суханони у он зан якбора ба боло ниго% кард, як цониби руи уро синча кард ва аскарро шинохт.
Чй хеле ки аз тарчума дида мешавад, колаби герундиалй ба забони точикй тавассути колаби масдарй ифода ёфтааст, ки ба сабабе ишора дорад ва натичаи он бо ха-бари чида тарчума карда шуда аст. Мутаносибан дар ин чо метавон дар бораи изоморфизм сухан кард, яъне аз руи маъно монандй ба назар мерасад, вале аз руи ифодаи муносибати сабабу натича байни забондои мукоисашаванда алломорфизм аст.
Дар мисоли дуюм низ колаби герундиалй «on being told» мавчуд аст, ки ба сабаб ишора дорад ва натичаи амал бо герундий ифода ёфта шарди худро бо ёрии гуруди предикативй «Jon was about to do something» баён мекунад.
Дар тарчумаи забони точикии чумлаи мазкур муносибати сабабу натича бо ёрии колаби масдарй бо гуруди предикативй ифода меёбад:
Баробари гуфтани ин сухан Цон ким - кадом кореро ба сомон расонидани шуд. Чумлаи соддаи мазкурро метавон ба чумлаи мураккаби тобеъ бо муносибати сабабу натича ифода кард:
Аз сабаби он ки ин суханон гуфта шуданд, Цим ким-кадом кореро ба сомон расонидани шуд.
Дар мисоли сеюм низ колаби герундиалй «for having been led by my feelings...» ба назар мерасад, ки сабабро ифода менамояд ва натичаи он гуруди предикативии «I step across now to beg your forgiveness a thousand times» ба шумор меравад. Чумлаи додашударо ба забони точикй метавон чунин тарчума кард:
Аз сабаби нисбати як шахси ношинос дагалона из%ор кардани %иссиётам ман %оло ба он тараф гузашта аз шумо %азор бор узр мепурсам.
Аз тарчума дида мешавад, ки дар ин чо колаби герундиалй ба забони точикй тавассути колаби масдарй ифода ёфтааст.
Х,амин тавр, дар забондои англисй ва точикй воситадои имплитситии ифодаи сабабу натича ба назар мерасанд. Воситадои мазкур дар дар ду забон хусусиятдои ба худ хосро дорад. Бо вучуди аз руи маъно монанд будан ондо аз чидати ифода гуногунанд. Дар дар ду забон колабдои синтаксисии шаклдои гайритасрифии феъл, аз чумла колаби масдарй ва колаби герундиалй метавонанд барои ифодаи муносибати сабабу натича хизмат кунанд. Азбаски дар забони точикй герундия ба назар намерасад, колаби герундиалй ба забони точикй тавассути колаби масдарй ва гуруди предикативй ифода меёбанд.
Тавзе^от:
* имплитситй - тарзи ифода тарици ни%ой, номуайян ё дар назар дошта мешавад.
* герундий - шакли гайритарсифии феъл, ки ба забони тоцикй тавассути масдар ё исми феълй ифода меёбад.
Пайнавишт
1. Дидковская Л.А. Причинно-следственные отношения в сложном предложении и тексте. (на материале англ.яз.ХУШ-ХХ в.). - АКД. М., 1985. -24 с.
2. Новикова Н.Л. Способы выражения причинно-следственных отношений в синтаксических единицах. Канд. дисс. - Саранск, 1989. -193с.
3. Норинский В.А. Структурно-семантические особенности причинно - следственного периода (на материале соврем. анг. яз.). -АКД. Киев, 1987. -22с.
4. Ganshina M.A., Vasilevskaya N.M. English Grammer. -M.: Higher school Publishing house, 1964.
5. Айни С. Ёддошт%о (цисми 1 ва 2). -Душанбе: Адиб, 1990. -352с.
6. Икромй Ц. Духтари оташ. -Душанбе: Ирфон, 1968. -527с.
7. Hardy T. Far from the Madding Crowd, pan books Ltd. -London, 1967
8. Galsworthy J. A modern comedy. -Moscow, 1976. -367p.
Reference Literature:
1. Didkovskaya L.A. Cause-Effect Relations in Compound Sentence and Text (on the Material of the English Language of the XVIII-th - the XX-th Centuries). Synopsis of candidate dissertation in philology. -M., 1985. - 24pp.
2. Novikova N.L. Ways of Expressing Cause-Effect Relations in Syntactical Units. Candidate dissertation. - Saransk, 1989. - 193 pp.
3. Norinsky V.A. Structural-Semantic Peculiarities of Cause-Effect Period (on the Material of Modern English) - Synopsis of candidate dissertation in philology. - Kiev, 1987. - 22 pp.
4. Ganshina M.A., Vasilevskaya N.M. English Grammar. - M.: Higher School Publishing-House, 1964.
5. Ayni, Sadriddin. Reminiscences (parts 1 and 2). - Dushanbe: Man-of-Letters, 1990. - 352pp.
6. Ikromi, Jalil. The Daughter of Fire. - Dushanbe: Cognition, 1968. - 527pp. (in Tajik).
7. Hardy T. Far from the Madding Crowd. Pan Books Ltd. - London, 1967.
8. Galsworthy, John A. Modern Comedy. -M., 1976. - 367pp.
