CC BY
19
ББК 81.2 Н.М. ЦУЗИЕВА
Ц-96
МУЦОИСАИ КАТЕГОРИЯМ ШУМОРАИ ИСМ ДАР ЗАБОЩОИ АРАБИ ВА ТОЧ,ИКИ
Яке аз аломатх,ои барчастаи грамматикии исм категорияи шумора ба хдсоб меравад. Шаклх,ои танх,о ва чамъро дар аксари забонх,ои дунё дучор меоем, аммо шакли дутоии исмро дар забонх,о кам истифода мебаранд, яъне истеъмоли шакли дутоии исм дар тули таърихи дуру дароз аз байн рафта, дар микдори ками забонх,ои дунё боки мондааст. Аз он чумла дар забони арабй, ки шакли дутоии исм дар грамматика хеле фаровон истифода мешавад.
Агар дар забони точикй аломати грамматикии шумораи чамъи исм суффиксх,ои чамъбандии -х,о, -он (-гон,-ён, -вон) бошад, мисол: хонах,о, китобх,о, охуён, бачагон ва г., пас дар забони арабй тарзи чамъбандии исмх,о ба воситаи суффикси чамъбандии -от (^1 -барои чинси занона ) ва -ун ё -ина (й - барои чинси мардона) сурат мегирад, ки ин намуди чамъбандиро дар забони арабй чамъи солим меноманд. Мисол:
- мошинах,о (чамъи занонаи солим)
- муаллимон (чамъи мардонаи солим)
Ин тарзи чамъбандй, ки дар хдр ду забон х,ам истифода мешаванд, зохиран, мох,ияти грамматикии худро нигох, доштаанд:
- Я-а-иш! ¿р Аа^ V 3 ' I 3 <—3 ' ¿Щ"'?^ 3 ' ¿и3 ' ^ о^Д 3 (4,
с. 7) .. .. ... ..._.._. • _ .. .. ,
Дар калимах,ое, ки зерашон хат кашида шудааст, суффиксх,о хдмчун ифодагари маънии чамъ дар забони арабй баромад кардаанд.
- Бо умеди ин дуоро шунида «шифо ёфтан» беморон ва нимбеморон аз дех,оти атроф х,ар паго^ ба ин чо гирд меомаданд (1,.с 9).
Дар ин чумла калимах,ои «беморон ё нимбеморон» бо воситаи суффикси -он шакли чамъ гирифтаанд.
Инчунин калимаи «атроф» бидуни суффиксх,ои чамъбандии забони точикй маънои чамъро ифода мекунад, зеро ин калима чамъи шикастаи арабй буда, шакли танх,ои он «тараф» мебошад ва маънои «тарафх,о»-ро дода истодааст. Дар забони арабй чамъи шикастаро хеле васеъ истифода мебаранд, ки бо ёрии флексияи дохилй, яъне тагйирёбии шакли дохилии калима ба амал меояд. Ин тагйирёбй асосан бо садонокх,о рух медихдд, онх,о ё кам мешаванд ё изофа, ё садонок бо хдмсадо чойи худро тагйир медихдд ва ё як садонокро дигар садонок метавонад, ки иваз намояд:
ои^ - - рохдо - - хона^о;
- ¿-¿Ё - китоб^о;
"jSL - - дустон;
Дар баъзе маврид калиманои арабй дар шакли чамъ ба забони точикй ворид шyда бошанд нам, онноро дар шакли танно истифода мебаранд ва ба он суФФикси чамъбандии -но ё ин ки худи шакли чамъбандии арабиро намрон мекyнанд, ки ин аз нигони забоншиносй галат дониста мешавад, зеро онно калимаи чамъро дyкарата чамъ менамоянд: ахбор - ахборот; аъзо - аъзоён; атроф - атрофно; ачдод - ачдодон ва гайра.
Дар забони арабй ин гуна чамъбандиро чамъулчамъ меноманд, ки коиданои грамматикии худро дорад.
Аслан, усули чамъбандии забони арабй дар калиманои точикй кам ба назар мерасанд, ки бо суффикси -от омада бошанд: денот, сабзавот, богот... лекин ин гуна калимано на маънои чамъро дороанд, балки маънии чомеъро мединанд. Суффикси чамъбандии исми забони арабй <Jj - ин факат дар микдори ками калиманои точикй дучор мешаваду халос: мусофирин, нозирин, мазлумин.
Шумораи танно дар нолати аз суффикснои чамъбандй холй будани исм зонир мегардад, ки ин нолат дар намаи забонно як хел аст, чунончи дар забони арабй: китоб -бог -
олим - f-^ мошин - »J-?-писар -Sj
Шакли таннои исм на факат предмети ягона, як предмет, балки мафнуми предметнои зиёдро дода метавонад:
Касби асосии анолии ин дена денконй буда, бештаринашон камзамин ва безамин буданд. (1, с.8).
Дар ин ду мисол калимаи анолй дар чумлаи забони точикй ва калимаи мц*%ар чумлаи забони арабй аз суффикснои чамъбандй ва флексияи дохилй (чамъи шикаста) озод аст ва ин гуна калимано бевосита мазмуни чамъро ифода кардааст. Ин намуди исми чамъ, ки дар сурат танно ва дар маънй чамъро ифода мекунанд, дар дигар забонно низ ба назар мерасанд, масалан,
- дар забони англисй: people;
- дар забони немисии миёна: liut;
- франсузй: gens;
- италиявй: genti;
- лотинии кадим: popul ва намон тарзе ки мушонида менамоем, дар забоннои фавкуззикр калимано мафнуми чамъро доранд ва тарчумаи нар якеи онно халк ё одамон мебошад (5, с.323).
Аз мисолнои фавкуззикр бармеояд, ки дар забоннои ниндуаврупой исм дар шакли шумораи танно истода, исми чамъро ифода мекунад ва баръакси нол исми дар шумораи чамъ вокеъбуда шакли таннои исмро мефанмонад. Инчунин дар як гуруни забоннои ниндуаврупой исмное мавчуданд, ки суффикси чамъ-бандй доранд ва маънои исми чамъро мединанд, вале исми танно мебошанд. Ин
холатро дар забони англисй ва русй мушохида кардан мумкин аст, ки онхо предмети чуфт мебошанд:
Ножницы - scissors ; Весы - scales; Очки - spectacles; Брюки - trousers Х,арчанд ин калимахо дар шакли чамъ омада бошанд хам, исми танхо махсуб дониста мешаванд, зеро забонхои русиву англисй навъи дутоии катего-рияи морфологии шуморахоро дар исм доро нестанд.
Дар забони арабй барои ифодаи шакли дутогии исмхо ё предмети чуфт суффикси махсусро истифода мебаранд, зеро дар забони арабй шумораи дутоии исмхоро, дар катори шуморахои чамъ ва танхои исмхо, васеъ истифода мебаранд. Х,ангоми ба шакли танхои калима хамрох намудани суффикси -они ё айни (,ùi) шакли дутогии исмхои забони арабй хосил мешавад: MUS ^jbm
- jH^jâ
-
Таърихан дар забонхои хиндуаврупой барои ифодаи предмети чуфт шумораи дутой истифода бурда мешуд. Баъди аз байн рафтани шумораи дутой ба чои он шумораи чамъро кор мефармуданд. Дар забони точикй аз ду ва зиёда предметро ба гурухи чамъ дохил мекунанд ва баъзан барои таъкид намудани микдори предмет шумораи ду низ ифода мегардад:
- Дар руи хавлй - дар байни ду ошхона як деги калони мис шинондагй буда...(1, с.14). _
Дар забони точикй як микдори калимахо низ дучор мешаванд, ки дар шакли шумораи дутоии забони арабй омадаанд, ба монанди: кавсайн, зулфайн, тарафайн ва г., аммо хамчун аломати грамматикии шумора алохида кайд карда намешаванд, зеро ин микдори калимахои арабй кам буда, бештар дар забони точикй ба шакли танхои ин калимахо суффикси чамъбандии -хо (-он) хамрох мекунанд ва дар шакли кавсхо, тарафхо, зулфон ифода мегарданд.
Бархе аз ин гуна калимахо шакли танхоро кабул мекунанд, новобаста аз он ки ифодагари предмети чуфт мебошанд, ки мисоли равшани онро дар мисолхои забони русиву англисй дида будем: кайчй, тарозу, айнак, шим ва г.
Суффиксхои чамъбандии забони точикиро танхо исм кабул мекунад ва дар холати бо ягон хиссаи нутки дигар (сифат) омадани суффиксхои чамъбандии -хо (-он) ба исм табдил меёбад: сурх - сурххо, калон- калонхо ва г.
Дар забони арабй ба гайр аз феъл ва харф (пешоянду пасоянд, пайвандак, хиссача ва нидо) бокимондаи вожахо ба гурухи исм дохил мешаванд ва онхо дар се шакл: танхо, дутой ва чамъ ифода меёбанд:
а) сифат, ки вазифаи муайянкунандаро ичро мекунад, дар забони арабй бо муайяншаванда хамеша дар шакли танхову дутой ва чамъ мутобикат мекунад, аммо дар забони точикй ин гуна мувофикат ба назар намерасад:
Sj?-2>- дарахти баланд j^j^ ду дарахти баланд
дарахтони баланд V? - донишчуи богайрат jl^V" jt&L - ду донишчуи богайрат jjV'?'" - донишчуёни богайрат
- Бинобар ин ба ман лозим буд, ки ба хаминхо туй карда дихдм, хешовандон ва ошнохои соктарегиам бошанд, ба хамин чо меоянд ва омаданд (1, с.28).
- Сабза ва себаргахои лаби чуй ва дигар алафхои худру ба назари кас хим-хим тофта чашми одамро мебуранд (1, с.28).
Чи тавре ки дар иборахо ва чумлахои боло мушохида намудем, сифат дар забони точикй бо исм аз чихдти шумора мувофикат намекунад.
Дар забони точикй ва арабй ибора агар аз исму исм, яъне хам муайяншаванда ва хам муайянкунанда исм бошанд, он гох муайяншаванда дар ду шакл (танхову чамъ) дар забони точикй ва дар се шакл (танхо, дутой ва чамъ) дар забони арабй омада метавонад ва муайянкунанда дар холати танхоияш бокй мемонад:
- дари мактаб - Vj^l mW
- ду дари мактаб - ^j^l Ш
- дархои мактаб - ^j^l £Jj?l
- Мо аз болои заминхои кишт, ки пур аз барфи яхбаста буд, яхмолаккунон рафта ба болои руд расидани худро нафахмида мондем (1, с.25).
Баръакси мисолхои фавкуззикр исмхои муайянкунанда дар шакли чамъ меоянд ва исми муайяншаванда маънии исми чамъро медихад:
- дари хонахо - ь-jP
- хонаи дехконон ¡^l -
Дар шакли чамъ омадани хам исми муайяншаванда ва хам исми муайянкунанда дар забони точикй ва забони арабй кам ба назар мерасад, зеро дар холати набудани суффикси чамъбандй дар исми муайянкунанда онро хамчун исми танхо тасаввур кардан мумкин аст:
- хонахои дехконон - j^^l
- дархои хонахо - PjP Mlji'
- Зеро онхо ба туйхои одамхо рафта бисёр хурмат диданд... (1, с.20). ^t^JI ülk^i iJ ^i Iii U...(4, с.77)
б) исм бо шумора омада, бидуни суффиксхои чамъбандй мафхуми чамъро мефахмонад ва ин гуна холатро дар хар ду забон мушохида намудан мумкин аст:
'Aiiiai - панч китоб (-хо);
i^^iijj - нух мактуб (-хо);
jUla ¿121 - ду хома (-хо);
Дар мисолхои забони точикй суффикси чамъбандй доштан ё надоштани исм ибораро хеч тагйир намедихад, барои он ки мавчудияти шуморахои микдорй дар шумораи чамъ карор доштани исмро нишон медихад. Аммо дар забони арабй шакли чамъ гирифтани исм бо шуморахои аз 3 то 10 омада хатмист, зеро коидаи шуморахои забони арабй инро такозо мекунад ва шуморахои 1 ва 2 бояд бо исм аз руи шумора ва чинсият мутобикат намоянд.
в) чонишинхо, ки ба шахсу шумора чудо мешаванд, дар забони арабй онхоро ба гурухи исм дохил мекунанд ва шаклхои танхо, дутой ва чамъ доранд:
Вай - JÄ ; Он ду кас (онхо) - Онхо - ^
Х,амин тарик, категорияи грамматикии шумора дар забони точикй шаклхои танхову чамъ ва дар забони арабй шаклхои танхо, дутой ва чамъро доро
мебошанд. Категорияи шумора аз руи шаклхои грамматикй аз хамдигар фарк кунанд хам, лекин вазифаи грамматикиашон якранг аст, яъне исми танхоро бо воситаи суффиксхои чамъбандй чамъ менамоянд.
Калидвожа^о: муцоисаи категорияи шумора дар исм%ои арабй ва тоцикй, суффикснои цамъбандй, цамъи мардонаи солим, цамъи занонаи солим, цамъи таксир.
Пайнавишт:
1. Айнй С. Ёддошт%о, цилди 1. - Душанбе: Адиб, 1990.- 352 с.
2. Грамматикаи забони адабии %озираи тоцик. Цилди 1. Фонетика ва морфология.-Душанбе: Дониш, 1985. - 356с.
3. Гранде Б.М. Курс арабской грамматики в сравнительно-историческим освещении.-М: Восточная литература РАН, 2002.
4. Ма%фуз, Нациб. ал-Лиссу ва-л-килобу. - Лубнон: Дору-л-цалам, 1973.- 220с.
5. Пауль Г. Принципы истории языка. Перевод с немецкого / под редакцией А.А. Холодовича.- М.:Иностранная литература, 1960.
Reference Literature
1. Aini, S. Reminiscences. Part 1. -Dushanbe: Writer, 1990. -352pp.
2. Grammar of Modern Tajik Language. Part 1. Phonetics and Morphology. -Dushanbe: Knowledge, 1985. -356pp.
3. Grande B.M. The Course of Arabic Grammar in Comparative-Historical Elucidation. -M.: Oriental Literature. Russian Academy of Sciences (RAS), 2002.
4. Mahruz, Nabjib. Thief and Dogs. -Lebanon:Dorie-l-kalam, 1973. -220pp.
5. Paul G. Principles of Language History. Translation from German under the editorship of A.A.Kholodovich. -M.: Foreign Literature, 1960.
Сопоставительный анализ категории числа имен существительных в таджикском и
арабском языках
Ключевые слова: категория числа, существительные арабского и таджикского языков, суффиксы множественного число, правильное множественное число, мужской род, женский род, ломаное множественное число
Сравнительное изучение языков является одной из актуальных проблем современного языкознания. Исходя из этого, автор посвятил свою статью сравнительному изучению грамматической категории числа имен существительных арабского и таджикского языков. Особое внимание уделено употреблению форм двойственного числа и ломаному множественному числу, которые не встречаются в таджикском языке.
Correlative Analysis of the Category of Number of Nouns in Tajik and Arabic
Key words: category of number, the singular, the plural, dual number, suffixes of the plural, regular plural of masculine gender, broken plural
Comparative studies of languages is one of the actual problems of modern linguistics. Proceeding from this consideration, the author devoted her article to the comparative study of the grammatical category of number of nouns in Arabic and Tajik languages. Special attention
is paid to the usage of the forms of dual number and broken plural which are absent in the Tajik language.
Роцеъ ба муаллиф:
Цузиева Нодира Муродовна, сармуаллимаи кафедраи грамматикаи забони
арабии Донишгохи давлатии Хуцанд ба номи акад. Б.Гафуров (Цум^урии Тоцикистон, ш. Хуцанд), e-mail: kuzieva.nodira@mail.ru
Сведения об авторе:
Кузиева Нодира Муродовна, старший преподователь кафедры грамматики арабского языка Худжандского государственного университета им. акад. Б. Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), e-mail: kuzieva. nodira@mail. ru
Information of the author:
Kuziyeva Nodira Murodovna, senior teacher of the department of the Arabic Language under Khudjand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan Republic, Khudjand), e-mail: kuzieva.nodira@mail.ru
