CC BY
75
М. Ёрмирзоева
ОМУЗИШИ ИСМДОИ ^ОМЕЪ ДАР ЗАБОНШИНОСИИ ТО^ИК
Калидвожа^о: ис.щои цомеъ, категориям грамматики, забони ада бй,хусусият\ои морфологи
Забоншиносии то^ик ба маънои пуррааш ма^ дар солх,ои х,оки\шя1и 11 1уравй инкишоф ёфта, то имруз зинах,ои пай дар пайи ташаккулро тай намуда меояд. Дар пн давра забоншиносони то^ик бо гадцикогу таыпщоти i уногун^анбаи хеш тавонистанд, ки бисёр масоил ва проблемами марбути вазъи инкишоф ва амалкарди забони адабии готикиро дар гули беш аз х,азор сол х,адафи гад к, и к, rçapop додаю асару маколах,ои шоистаро ба табъ расонанд. Дар баробари пн забоншиносони то^ик имконият пайдо карданд, ки асарх,ои чамъбастию иазариявии шоистаро дар солх,ои 80-90-уми асри XX тах,ия ва тадвин куианд. Мах,з дар х,я\шп давра «Грамма-тика»-и академй (иборат аз се чилд, 1985-1989), «Шеваи ^анубии забони готики» (иборат аз панц чилд) ба чоп расиданд, ки то имруз ах,амияти баланди илмию бунёдй дораид.
Дар пн раванд дар забони адабии х,озираи то^ик х,иссах,ои нутц низ ба таври мушаххас мавриди омузиш rçapop гирифтаанд, ки исм аз чу мл а и онх,омах,суб меёбад.
Дар забоншиносии то^ик исм ба х,аиси яке аз х,иссах,ои путк„ хусусият ва isn^ai их,ои он, мавцеи он дар системаи х,иссах,ои путк„ калимасозии он, категориями исм, бахусус категориями грам-матикии он ба таври а ми к, х,адафи тахдил, гах,к,и к, ва омузиши олимони забоншиноси то^ик rçapop гирифтаанд.
Дар радифи тад^1щотх,ои О.Ч,алолов, Ш.Ниёзй, Б.Ниёз-мух,аммадов, P. I аффоров, Н.Маъсумй забоншинос Ш. Рустамов пах,лух,ои гуногуни исмро мавриди омузиши амик rçapop дода, асари чамъбастии «Исм»-ро таълиф намудааст, ки дар исмттти-носии го^ик мавцеи мух,имро ишгол менамояд. Ч,олиби цайд аст,
ки профессор Ш. Рустамов асару маколах,ои зиёдеро ба табъ расо-нидааст.
Исм х,ам мисли х,амаи х,иссах,ои мустацили нутц дорой категориями грамматикй мебошад, ки категорияи шумора яке аз онх,ост. Категорияи шумора аломати бар^астаи грамма-тикиест, ки исм бо он аз дигар х,иссах,ои путк, фарц мекунад. Шаклх,ои танх,ову ^амъи исм ифодах,ои грамматикии ин категория мебошанд. Аломатх,ои грамматикии шумораи ^амъи исм иасваидх,ои ^амъбаидии «-х,о» ва «-он» (-ён, -вон, -гон) ба шу-мор мераванд, ки барон чамъбандии х,ама гуна исмх,о истифода мешаванд. Дар баробари оих,о як гурух, исмх,ое х,астаид, ки бидуни пайваст кардани насвандх,ои ^амъбандй дар шакли ганх,о омада, мафхуми ^амъро ифода менамоянд ва дар осори забонши-носй оих,оро исмхои чомеъ меноманд. Вожаи чомеъ арабиасл буда, маънои лугавиаш ^амъкунанда, фарох,амовараида, як^оякунанда аст. Ви^агих,ои махсуси лугавию грамматикии исмх,ои '(оме!) тако ю менамоянд, ки онх,о х,амчун гур^х,и махсуси исм ба х,исоб гирифта шаванд.
Ро^еь ба исмх,ои чомеъ Ш.Ниёзй дар «Исм ва сифат дар забоин го1(икй»( 1954), Б.Ниёзмух,аммдов «Грамматикаи забоин то^икй»(1956), О.Ч,алолов «Категорияи цамъ ва баъзе масъалах,ои забони х,озираи то^ик »(1961), Р.Раффоров «Забои ва услуби Рах,им Ч,алил»(1966), Ш.Рустамов «Исм» (1981) фикру мулох,изах,ояшонро и^молан цайд кардаанд.
Забоншинос Ш.Ниёзй дар рисолаи «Исм ва сифат дар забони то^икй» хусуиятх,ои умдаи ду х,иссаи нутц-исм ва сифатро ба риштаи га х,к,и к, кашида, баъзе ви^агих,ои исмх,ои чомеъро зикр иамудааст. Мавсуф исмх,ои чомеъро на дар боби алох,ида, балки дар зери сарлавх,аи «Шумора дар исм» оварда, танх,о як хусусияти исмх,ои чомеъро иишои додааст: «Исмх,ое, ки бо суффикси «-бор», «-сор», «-зор» омадааид мах,алли бисёр будани иредметро ифода мекуиаид, яъие маънои чомеъ доранд» ( 7,11 ). Аз баррасии муаллиф бармеояд, ки иасваидх,ои мазкур хусусияти калимасозй доранд. Онх,о дар як маврид ба мах,алу макони ашё далолат намуда, дар мавриди дигар бисёрию фаровоиии оих,оро иишои медих,анд. Дар мавриди дуюм, ки маънии зиёдии ашёро ифода месозаид, хусусияти чомей иайдо менамоянд. Чунин исмх,о барон
ифодаи мафхуми ^амъ боз х,атман пасвандх,ои ^амъбандй мегиранд, ки ин ба мо асос медщад биг^ем, ки чунин исмх,о ^омеанд. Масалан, някде ки зардолу мегуем, як дарахт ё навъи меваи донакдорро мефах,мем. Агар ба ин вожа пасванди калимасози «-зор»-ро илова намоем (зардолузор) дорой ду маънй мегардад, ки яке макони ин дарахт, дигаре ба зиёдии он далолат мекунад.
Дар рисола пасвандх,ои « х,о» ва «-он» ва мавцеи истифодаи оих,о шарх, ёфтааст. Поёнтар муаллиф мисоли «Ба монанди ту х,одих,о ба мулки мо х,азоронаид- Озод»-ро оварда, исми хос ба маънои исми Чомеъ кор фармуда шуданашро нишон дода, таъкид мекунад, ки дар ин маврид пасванди чамъро гирифта метавонад (7,12).
Ба назар мерасад, ки хулосаи муаллиф тасх,ех, мехох,ад, зеро вожаи «х,одих,о», ки пасванди ^амъбандй гирифтааст, на маънои Чомеъ, балки мафх,уми чамъро ифода иамудааст. Набояд фаромуш кард, ки исмх,ои ^омеъ дорой шакли морфологии ^амъ иестанд.
Дар «Грамматикаи забони то^икй» китоби дарсй барои мактабх,ои олй (к,исми 1) нем ба гурух,хои зерни ЧУДО шудааст: исмх,ои конкрет, абстракт, ^омеъ. Инчунин ин гурухдои нем ба таври мухтасар маънидод карда шуда, зимни он исмх,ои ^омеъ чун «Исмх,ое, ки одамои предмет ва х,одисаро х,амчуи ма^муи Чудонашаваида мефах,монанд: мардум, рама, х,айвонот» шарх, ёфтааид (3,33).
Муаллифони ин дастури таълимй исмх,ои бо пасвандх,ои «-ворй» (чиииворй, озуцаворй) ва «-ино» (Ах,мадино, холамино) сохташударо ба гурух,и исмх,ои чомеъ мансуб мешумораид(3,49). Хулосаи опх,о ро^еъ ба пасванди якум дуруст аст, зеро вожах,ое, ки бо ин пасванд сохта шудаанд -чиииворй.озукаворй на як ашё, балки ма^муи ашёх,ои х,а\Р(ипс, мафх,уми ^омеиятро ифода мекунанд. Вале пасванди «-ино» нишондих,андаи ^амъбандй буда, на исми чомеъ, балки аз шумораи таих,ои нем шумораи ^амъ месозад. Умдатарин хусусияти исмх,ои ^омеъ дар шакли тапх,о зухур намудан аст, вале калимах,ое, ки пасванди «-иио»-ро гпрнфтаанд, ин хусусиятро надораид.
Аз солх,ои сиюм ва чилум cap карда, як цатор китобх,ои дарсии забони готики таълиф шудаанд, ки дар опх,о оид ба исмх,ои Чомеъ таърифу тавсифх,ои гуногуи баён шудааст. Аз чу мл а дар китоби дарсии «Грамматикаи забони тоники» барои синфх,ои 5-
6 муаллифон ро^еъ ба исм андешаронй намуда, исмх,ои ^омеъро чунин шарх, додаанд: «Баъзе исмх,о дар шакли танх,о маънои бисёриро медих,анд, чунин исмх,о, исми чомеъ номида мешаванд. Чунончи: мардум, халц, iypyx,» (2,30).
Исмх,ои ^омеъ мафхуми чомеиятро ифода намоянд х,ам, пасванди чамъбандй (-х,о ва -он)-ро к, я Г) у л менамоянд, ки яке аз хусусиятх,ои морфологии оих,о мах,суб меёбад. Дар китоби дарсии мазкур ин нукта низ дарч ёфтааст: «Исмх,ои ^омеъ аломати Чамъро низ мегиранд: мардумон, халцх,о»(2,30).
Омузиши исмх,ои ^омеъ аз як т ад к, и кот то тадцикоти дигар иурратар ва мукаммалтар мегардад. Аз думла, забоншинос О.Ч,ололов дар рисолаи «Категорияи дамъ ва баъзе масъалах,ои забони х,озиран тодик» нисбат ба i адцико i х,ои боло ба масъалаи ис\1х,ои ^омеъ га.\.тили амицтареро ба ан^ом расонидааст. Мавсуф исгилох,и исмх,ои ^омеъро бо ибораи истилохиииредметхои fvh иваз намуда, гуфтааст: «Дар забони то^икй предметной FyH (чомеъ) мав^уданд, ки оих,о дорой шакли морфологии чамъ иес-танд. Ин гуна калимах,о ^амъбасти коллективй ва ё гунии инсои-х,о, ^онварон ва предметх,оро ифода мекуианд, бинобар ин шакли муфради чунин предметно аксар дорой маънии гуий мебошанд». Ба ацидаи мавсуф «агар семантикаи баъзе калимах,ои Fyn зох,иран маълум нашавад, дар ибора ва чу мл а равшаи мегардад» (11,59).
Муаллиф ба х,айси далел мисолх,ои зерииро овардааст: Ба ин ля ткапи мо <\азор офарин, Надида чахон ж щк пспо чунин.
(Х,.К)суфй)
Армияи советй посбоии ватаии мо аст (11,59).
Бино бар гуфти ОДалолов калимаи «лашкар» дар х,ама х,ола г исми чомеъ будани худро иишои дода тавонад, калимаи «армия» бошад, дар дохили чумла чомеъияти худро ифода кардааст. Тазаккур бояд дод, ки вожаи «армия» куввах,ои мусаллах,и иизо-мии давлатиро ифода намуда, бо исмх,ои ^омеи артиш. лашкар. кушун х,аммаъно аст. Аз ин ру, чун исмх,ои чомеъ беруи аз мати низ чомеияти худро иишои дода метавонад.
О.Ч,алолов калимах,ои иктибосии арабии аз цабили «Чамъият, ^амоат, аксарият»-ро исмх,ои ^омеъ шуморида, зикр намудааст, ки онх,о шаклаи муфрад бошанд х,ам, мазмуиан бисёрй ва гуниро ифода мекуианд. (11,62)
Х,амчунин муаллиф зироат(гандум, дав), моеъ(об, шир, равган)-ро низ ба i ypyx,ii исмх,ои домеъ дохил намудаст.Ин ацида низ боиси дастгирист, зеро <шх,о шаклан таих,о бошанд х,ам, аз рун маъно зиёдиро ифода менамоянд.
Вожаи FyH (дамъшуда, гирдомада) ва домеъ (дамъкуианда, фарох,амовараида) аз '(их.яги маъно ба х,ам наздиканд. Аз ин ру, О.Ч,алолов бар ивази мстилох,и исмх,ои домеъ иурра предметной FyHpo корбаст намуда, истилох,и тозаро рун кор овардааст. Баъдан ин истилох, мустаъмал ва забонзад нагардид.
P. I аффоров дар «Забои ва услуби Рях, и vi Ч,алил» мух, и м-тарин хусусиятх,ои грамматикии х,иссах,ои нугцро мавриди гах,к,и к, rçapop дода, баъзе пах,лух,ои исмх,ои ^омеъро низ баррасй наму-дааст. Агар забоншинос Ш. Ниёзй иасвандх,ои «-сор, -бор, -зор»-ро иасвандх,ои исмх,ои домеъ номида бошад, Р. Наффоров тапх,о иасванди «-зор»-ро ба ин гурух, шомил кардааст: «Суффикси -зор чунон ки маълум аст мах,алли бисёр ва фаровонии пред-метх,оро ифода менамояд. Ин маъно бештар ба гунии предмет алоцамаид буда, шумораи дамъи он бо суффикси «-он» ва «-х,о» ифода мешавад»( 4,113).
Мавсуф дойр ба истифодаи иасванди арабии «-от», (мавдудот, хаёлот)дар забоин тодикй таваедуф намуда, цайд мекунад, ки дар забоин имруза ба маънои исмх,ои домеъ кор фармуда мешавад. Инчунин иасванди «-от» дар баъзе к ял и мах,ои готики аз цабили сябзявот, дех,от низ бя мяънои мязкур корбяст шудяянд (4,113).
Родеъ бя пясвянди дамъбандии арабии «-от», «-дот», «-вот» профессор В.С.Расторгуева низ таъкид мекунад, ки ин пасвандх,о дар забони тодикй исмх,ои домеъ месозаид: «Бо пасвандх,ои дамъбандии «-от», «-дот», «-вот» баъзе вожах,ои эронй низ дамъ-бандй мегарданд: 6ofot- аз 6of, дех,от- аз дех,.
Вожах,ои бо пасвандх,ои «-от», «-дот», «-вот» сохташуда исм-х,ои домеъро ифода менамоянд: х,айвонот, мевадот, сабзавот » (13,537).
Забоншинос Ш.Рустамов дартадцикоти худ «Исм» (цисмаги III-и ин рисола)то дое афкори мавдударо оид ба исмх,ои домеъ дамъбаст намуда, менависад, ки «Исми домеъ дар шакли танх,о маънии бисёриро ифода мекунад. Аз х,амин пук/гаи назар исми домеъ ба исми дамъ, ки шаклх,ои махсуси ифода дорад, мутаносиб
ба шумор меравад. Аммо исми '(омеь аз исми ^амъ на танх,о аз Чих,аги шакли грамматикй, балки аз ^их,аги маънову муносибати грамматикй х,ам фарк, мекунад» (9,54). Аз чумла, мавсуф дар хусуси баъзе шаклх,ои чамъи арабие, ки дар забони тоники мавцеъ доранд, менависад: «Баъзе шаклх,ои ^амъи арабй бо суффикси -от\\-ёт дар забони то^икй х,амчун исми чомеъ зох,ир мешаванд» (9,55).
Х,аминро гуфтан лозим аст, ки бештари шаклх,ои ^амъи арабй дар забони тоники лексиконида шудаанд ва бо иасванди Чамъсозии забони то^икй аз нав чамъ баста мешаванд. Аз ни рУ чун исмх,ои чомеъ зухур менамоянд.
Ш.Рустамов иасванди «-ино»-ро дар цатори пасвандх,ои Чамъсоз номбар кардааст. Ин нукта бори дигар собит менамояд, ки пасванди «-ино» на исми чомеъ, балки шумораи ^амъро ифода менамояд (9,75).
Ро^еъ ба мувофиь^п и хабар бо исмх,ои ^омеъ, ки мубтадо шуда омадаанд, муаллиф ба чунин ацида меояд, ки агар мубтадо бо исмх,ои ^омеи шахе ифода шуда бошад, хабар дар ду шакл: тапх,о ва ^амъ омода метавонад (мардум омад, мардум омаданд), вале агар мубтадо исми чомеи гайришахс бошад, хабар х,атман дар шакли тапх,о меояд (пода омад).
Афкори Ш.Рустамов оид ба вижагихои исмх,ои ^омеъ дар «Грамматикаи забони адабии х,озираи то^ик», ки боби «Исм» аз ба ралами у гааллуц дорад, ииъикос ёфтааст.
Исмх,ои чомеъро дар забони форей исми чамъ номидаанд. Мух,аммад Ч,авод дар «Дастури забони форей» исмх,ои ^омеъро ба гурУх,и исми муфрад шомил намуда, исми муфрадро дар навбати худ ба ду гурух, та к, с и vi иамудааст. I "урух,и дуюми исми муфрадро исми чамъ номидааст: «Исме, ки зох,иран муфрад бошад, яъне аломати ^амъ надошта бошад, вале ботинан наметавои онро бар як фард шло к, кард, балки ба беш аз як фард гуфта шавад ва онро дар истилох,и дастури забон исми чамъ гуяпд: лашкар, гала, и^тимоъ» (6,197).
Муаллиф хусусиятх,ои зернин исми ^амъ (исмх,ои ^омеъ-ЁМ)-ро овардааст:
- шарти асосии исми ^амъ ин аст, ки натавонем х,амон исмро ба вох,идаш низ и глок, кунем, яъне натавонем ба як сарбоз лашкар биг^ем ва ба як гусфанд, гала;
-исми ^амъро аз ин чих,ат чузви дастаи муфрад ба х,исоб овардем, ки онро аз назари сохтмон бояд муфрад донисг ва нишонаи он ин аст, ки метавон онро чамъ бает: лашкарх,о, i алах,о (6,197).
Аз зикри чанд пук,1 аи фавц мусаллам мегардад, ки баъзе Bii'jai их,ои исмх,ои чомеъ мавриди баррасии амщ царориагирифтаву омузиши он иурраю х.ама^опипа ба рох, монда нашудааст.
Калимасозй як шохаи илми забоншиноей буда, калимаро аз лих,ози сохтораш меомузад. Калимасозй яке аз рох,х,ои бойшавии таркиби лугавии забои аст. х,ар як х,иссаи путк, рох,х,ои ба худ хоси калимасозй дорад. Дар исм шаш рох,и калимасозй мушох,ида мешавад: морфологй, морфологй-сиитаксисй, сиитаксисй-морфологй, лугавй-сиитаксисй, лугавй-маъной, ихтисорах,о.
Исмх,ои чомеъ низ дар калимасозй фаъол буда, аз рун сохт сода, сохта, мураккаб ва таркибй мешаванд. Тавре ки iyiíuan таъ-кид гардид иасваидх,ои «-бор», «-сор», «-зор» иасваидх,ои исмх,ои Чомеаид ва бо усули калимасозии морфологй аз исм исми чомеъ месозанд: чуйбор, кух,сор, лолазор.
Исмх,ои чомеи «галагов» ва «авомуииос» аз руи сохт мурак-кабаид. х,ар ду вожа аз ду реша «гала» ва «гов», «авом» ва «нос» таркиб ёфта, бо усули калимасозии синтаксисй-морфологй ба вучуд омадааст.
Усули калимасозии лугавй-маъной ба омонимх,о ва сермаъ-ной вобаста буда, ба маънох,ои гуногун истифода шудаии х,амон як калима мушох^ща мешавад. х,одисаи омоним ва сермаъной дар исмх,ои чомеъ низ дида мешавад. Чунончй, вожаи «хайл» ду маънои гуногун: галаи аснх,о ва iypyx,n саворонро ифода менамояд.
Маводи забонии насри даврах,ои гуногун баёнгари ин во ценят х,асганд, ки исмх,ои чомеъ хусусияти услубй доранд: як i урух,и муайяни исмх,ои чомеъ (чавк„ фавч, аном) ганх,о бауслуби адабй-китобй хос буда, iypyx,n дигари онх,о (\алк„ мардум) ба услуби гуфтугуй хосанд.
Исмх,ои чомеъ дорой хусусияту вичагих,ои хос буда, омузиши х,амачонибаро гакозо менамоянд. Бар замми он хусусияту вичагих,ои исмх,ои чомеъ, ки аз чоиибияк цаюрзабоишииосоииточик ба таври муцаддимавй иишои дода шудааид, гах,лил ва баррасии амицро гацозо менамоянд. К,обили зикр аст, ки дар таркиби лугавии забони адабии х,озираи точик исмх,ои чомеъ фаровон ба назар мерасад. Аз Чумла дар «Фарх,аш и забони точикй» наздик 140 адад исмх,ои чомеъ
маънидод карда шудаанд. Дар э^однёти устодони сухан исмх,ои Чомеъ ба таври фаровон истифода шудаанд ва ин раванд имкон медих,ад, ки вичагй ва \усусиятх,ои хоси исмх,ои чомеъ ба тахдил ва омузиш кашида шаванд.
ПАЙНАВИШТ
1. Грамматикаи забони адабии ^озирай то^ик, Ч-Г -Душанбе: Дониш,1985
2. Грамматикаи забони тоники. Барои синф^ои 5-6,ы.1,-Сталинобод, 1960
3. Грамматикаи забони тоники. Китоби дарсй барои мактаби олй, к;. 1-Сталинобод 1956
4. Гаффоров Р. Забон ва услуби Рах,им Ч,алил.- Душанбе, 1967
5. Забони адабии х,озираи то^ик, к;.1. Лексикология, фонетика ва морфология. -Душанбе: Ирфон, 1973
6. Мух,аммад Ч,авод Шариат. Дастури забони форси. -Тех,рон, 1371
7. НиёзйШ. Исмва сифат дар забони тоники. -Сталинобод: Наука. АФ РСС Точ-,1954
8. Рустамов Ш. Таснифоти х,иссах,ои нутк; ва мавцеи он.- Душанбе: Ирфон, 1972
9. Рустамов Ш. Исм. - Душанбе: Дониш, 1981
10. Расторгуева B.C. Краткий очерк грамматики таджикского языка\\Таджикско -русский словарь.-Москва, 1954,с.537
11. Ч,алолов О. Категорияи ^амъ ва баъзе масъала^ои забони х,озираи то^ик. - Сталинобод, 1961
История изучения собирательных существительных в таджикском языкознании
М. Ермирзоева
Ключевые слова: собирательные существительные, грамматическая категория, литературный язык, морфологические особенности
В статье предпринята попытка критического обзора научной литературы, посвященной изучению собирательных существительных в современном таджикском языке. Автор выделяет неисследованные аспекты рассматриваемой темы и обосновывает
— 58 - НОМАИ донишгох )
актуальность изучения собирательных существительных, в частности, их стилистические особенности.
The History of Collective Nouns Study in Tajik Linguistics M. Yermirzoeva
Key words: collective nouns, grammatical category, literary language, morphological peculiarities
The author of the article makes an endeavour to give a critical generalization of the scientific literature devoted to collective nouns in Modern Tajik. The author brings to the foreground all the unexplored aspects of the theme in question, she substantiates the actual necessarty of the studying collective nouns; special attention being paid to the latters ' stylistic peculiarities.
