CC BY
355
ББК 81.2 Н.М. ЦУЗИЕВА
Ц-96
МУЦОИСАИ КАТЕГОРИЯМ ШУМОРАИ ИСМ ДАР ЗАБОЩОИ АРАБИ ВА ТОЧ.ИКИ
Яке аз аломатх,ои барчастаи грамматикии исм категорияи шумора ба хдсоб меравад. Шаклх,ои танх,о ва чамъро дар аксари забонх,ои дунё дучор меоем, аммо шакли дутоии исмро дар забонх,о кам истифода мебаранд, яъне истеъмоли шакли дутоии исм дар тули таърихи дуру дароз аз байн рафта, дар микдори ками забонх,ои дунё бокй мондааст. Аз он чумла дар забони арабй, ки шакли дутоии исм дар грамматика хеле фаровон истифода мешавад.
Агар дар забони точикй аломати грамматикии шумораи чамъи исм суффиксх,ои чамъбандии -х,о, -он (-гон,-ён, -вон) бошад, мисол: хонах,о, китобх,о, охуён, бачагон ва г., пас дар забони арабй тарзи чамъбандии исмх,о ба воситаи суффикси чамъбандии -от (^1 -барои чинси занона ) ва -ун ё -ина (^ - барои чинси мардона) сурат мегирад, ки ин намуди чамъбандиро дар забони арабй чамъи солим меноманд. Мисол:
- мошинах,о (чамъи занонаи солим)
- муаллимон (чамъи мардонаи солим)
Ин тарзи чамъбандй, ки дар хдр ду забон хдм истифода мешаванд, зохиран, мох,ияти грамматикии худро нигох, доштаанд:
с. 7) " " ..................“ ' ' “ " " ’
Дар калимах,ое, ки зерашон хат кашида шудааст, суффиксх,о хдмчун ифодагари маънии чамъ дар забони арабй баромад кардаанд.
- Бо умеди ин дуоро шунида «шифо ёфтан» беморон ва нимбеморон аз дех,оти атроф х,ар паго^ ба ин чо гирд меомаданд (1,.с 9).
Дар ин чумла калимах,ои «беморон ё нимбеморон» бо воситаи суффикси -он шакли чамъ гирифтаанд.
Инчунин калимаи «атроф» бидуни суффиксх,ои чамъбандии забони точикй маънои чамъро ифода мекунад, зеро ин калима чамъи шикастаи арабй буда, шакли танх,ои он «тараф» мебошад ва маънои «тарафх,о»-ро дода истодааст. Дар забони арабй чамъи шикастаро хеле васеъ истифода мебаранд, ки бо ёрии флексияи дохилй, яъне тагйирёбии шакли дохилии калима ба амал меояд. Ин тагйирёбй асосан бо садонокх,о рух медихдд, онх,о ё кам мешаванд ё изофа, ё садонок бо хдмсадо чойи худро тагйир медихдд ва ё як садонокро дигар садонок метавонад, ки иваз намояд:
- рохдо
- *-6^ - хона^о;
- китоб^о;
- дустон;
Дар баъзе маврид калимахои арабй дар шакли чамъ ба забони точикй ворид шyда бошанд хам, онхоро дар шакли танхо истифода мебаранд ва ба он суФФикси чамъбандии -хо ё ин ки худи шакли чамъбандии арабиро хамрох мекунанд, ки ин аз нигохи забоншиносй галат дониста мешавад, зеро онхо калимаи чамъро дукарата чамъ менамоянд: ахбор - ахборот; аъзо - аъзоён; атроф - атрофхо; ачдод - ачдодон ва гайра.
Дар забони арабй ин гуна чамъбандиро чамъулчамъ меноманд, ки коидахои грамматикии худро дорад.
Аслан, усули чамъбандии забони арабй дар калимахои точикй кам ба назар мерасанд, ки бо суффикси -от омада бошанд: дехот, сабзавот, богот... лекин ин гуна калимахо на маънои чамъро дороанд, балки маънии чомеъро медиханд. Суффикси чамъбандии исми забони арабй j - ин факат дар микдори ками калимахои точикй дучор мешаваду халос: мусофирин, хозирин, мазлумин.
Шумораи танхо дар холати аз суффиксхои чамъбандй холй будани исм зохир мегардад, ки ин холат дар хамаи забонхо як хел аст, чунончи дар забони арабй:
китоб - MliS бог -
олим - fjl^ мошин - “Jb^> писар -ijj
Шакли танхои исм на факат предмети ягона, як предмет, балки мафхуми предметхои зиёдро дода метавонад:
Касби асосии ахолии ин деха дехконй буда, бештаринашон камзамин ва безамин буданд. (1, с.8).
jjj*1'; j luliuil i_ij*j|
Дар ин ду мисол калимаи ахолй дар чумлаи забони точикй ва калимаи м^Ідар чумлаи забони арабй аз суффиксхои чамъбандй ва флексияи дохилй (чамъи шикаста) озод аст ва ин гуна калимахо бевосита мазмуни чамъро ифода кардааст. Ин намуди исми чамъ, ки дар сурат танхо ва дар маънй чамъро ифода мекунанд, дар дигар забонхо низ ба назар мерасанд, масалан,
- дар забони англисй: people;
- дар забони немисии миёна: liut;
- франсузй: gens;
- италиявй: genti;
- лотинии кадим: popul ва хамон тарзе ки мушохида менамоем, дар забонхои фавкуззикр калимахо мафхуми чамъро доранд ва тарчумаи хар якеи онхо халк ё одамон мебошад (5, с.323).
Аз мисолхои фавкуззикр бармеояд, ки дар забонхои хиндуаврупой исм дар шакли шумораи танхо истода, исми чамъро ифода мекунад ва баръакси хол исми дар шумораи чамъ вокеъбуда шакли танхои исмро мефахмонад. Инчунин дар як гурухи забонхои хиндуаврупой исмхое мавчуданд, ки суффикси чамъ-бандй доранд ва маънои исми чамъро медиханд, вале исми танхо мебошанд. Ин
холатро дар забони англисй ва русй мушохида кардан мумкин аст, ки онхо предмети чуфт мебошанд:
Ножницы - scissors ; Весы - scales; Очки - spectacles; Брюки - trousers Х,арчанд ин калимахо дар шакли чамъ омада бошанд хам, исми танхо махсуб дониста мешаванд, зеро забонхои русиву англисй навъи дутоии катего-рияи морфологии шуморахоро дар исм доро нестанд.
Дар забони арабй барои ифодаи шакли дутогии исмхо ё предмети чуфт суффикси махсусро истифода мебаранд, зеро дар забони арабй шумораи дутоии исмхоро, дар катори шуморахои чамъ ва танхои исмхо, васеъ истифода мебаранд. Х,ангоми ба шакли танхои калима хамрох намудани суффикси -они („j!) ё айни („j) шакли дутогии исмхои забони арабй хосил мешавад:
^ijij -
JjljL - „jlijL
Таърихан дар забонхои хиндуаврупой барои ифодаи предмети чуфт шумораи дутой истифода бурда мешуд. Баъди аз байн рафтани шумораи дутой ба чои он шумораи чамъро кор мефармуданд. Дар забони точикй аз ду ва зиёда предметро ба гурухи чамъ дохил мекунанд ва баъзан барои таъкид намудани микдори предмет шумораи ду низ ифода мегардад:
- Дар руи хавлй - дар байни ду ошхона як деги калони мис шинондагй буда...(1, с.14).
Дар забони точикй як микдори калимахо низ дучор мешаванд, ки дар шакли шумораи дутоии забони арабй омадаанд, ба монанди: кавсайн, зулфайн, тарафайн ва г., аммо хамчун аломати грамматикии шумора алохида кайд карда намешаванд, зеро ин микдори калимахои арабй кам буда, бештар дар забони точикй ба шакли танхои ин калимахо суффикси чамъбандии -хо (-он) хамрох мекунанд ва дар шакли кавсхо, тарафхо, зулфон ифода мегарданд.
Бархе аз ин гуна калимахо шакли танхоро кабул мекунанд, новобаста аз он ки ифодагари предмети чуфт мебошанд, ки мисоли равшани онро дар мисолхои забони русиву англисй дида будем: кайчй, тарозу, айнак, шим ва г.
Суффиксхои чамъбандии забони точикиро танхо исм кабул мекунад ва дар холати бо ягон хиссаи нутки дигар (сифат) омадани суффиксхои чамъбандии -хо (-он) ба исм табдил меёбад: сурх - сурххо, калон- калонхо ва г.
Дар забони арабй ба гайр аз феъл ва харф (пешоянду пасоянд, пайвандак, хиссача ва нидо) бокимондаи вожахо ба гурухи исм дохил мешаванд ва онхо дар се шакл: танхо, дутой ва чамъ ифода меёбанд:
а) сифат, ки вазифаи муайянкунандаро ичро мекунад, дар забони арабй бо муайяншаванда хамеша дар шакли танхову дутой ва чамъ мутобикат мекунад, аммо дар забони точикй ин гуна мувофикат ба назар намерасад:
“Jj£ 4j?-2i- дарахти баланд j^J^ jljJ^^1- ду дарахти баланд “J^ Jl^^l- дарахтони баланд igjaJa C_ilL - донишчуи богайрат
jljjl^ - ду донишчуи богайрат
- донишчуёни богайрат
- Бинобар ин ба ман лозим буд, ки ба хаминхо туй карда дихам, хешовандон ва ошнохои соктарегиам бошанд, ба хамин чо меоянд ва омаданд (1, с.28).
- Сабза ва себаргахои лаби чуй ва дигар алафхои худру ба назари кас хим-хим тофта чашми одамро мебуранд (1, с.28).
Чи тавре ки дар иборахо ва чумлахои боло мушохида намудем, сифат дар забони точикй бо исм аз чихати шумора мувофикат намекунад.
Дар забони точикй ва арабй ибора агар аз исму исм, яъне хам муайяншаванда ва хам муайянкунанда исм бошанд, он гох муайяншаванда дар ду шакл (танхову чамъ) дар забони точикй ва дар се шакл (танхо, дутой ва чамъ) дар забони арабй омада метавонад ва муайянкунанда дар холати танхоияш бокй мемонад:
- дари мактаб - VJ^I Lib
- ду дари мактаб - 4^Jaa3I ЬЬ
- дархои мактаб - ^J^I LIJjI
- Мо аз болои заминхои кишт, ки пур аз барфи яхбаста буд, яхмолаккунон рафта ба болои руд расидани худро нафахмида мондем (1, с.25).
Баръакси мисолхои фавкуззикр исмхои муайянкунанда дар шакли чамъ меоянд ва исми муайяншаванда маънии исми чамъро медихад:
- дари хонахо - PjP LU
- хонаи дехконон £^I LJu -
Дар шакли чамъ омадани хам исми муайяншаванда ва хам исми муайянкунанда дар забони точикй ва забони арабй кам ба назар мерасад, зеро дар холати набудани суффикси чамъбандй дар исми муайянкунанда онро хамчун исми танхо тасаввур кардан мумкин аст:
- хонахои дехконон - j-^ijl LjIj
- дархои хонахо - (AjP LIJjI
- Зеро онхо ба туйхои одамхо рафта бисёр хурмат диданд. (1, с.20).
" ціліші за Ui U...(4, с.77)
б) исм бо шумора омада, бидуни суффиксхои чамъбандй мафхуми чамъро мефахмонад ва ин гуна холатро дар хар ду забон мушохида намудан мумкин аст:
- панч китоб (-хо);
i^Vl^J - нух мактуб (-хо);
jUB jljjj - ду хома (-хо);
Дар мисолхои забони точикй суффикси чамъбандй доштан ё надоштани исм ибораро хеч тагйир намедихад, барои он ки мавчудияти шуморахои микдорй дар шумораи чамъ карор доштани исмро нишон медихад. Аммо дар забони арабй шакли чамъ гирифтани исм бо шуморахои аз 3 то 10 омада хатмист, зеро коидаи шуморахои забони арабй инро такозо мекунад ва шуморахои 1 ва 2 бояд бо исм аз руи шумора ва чинсият мутобикат намоянд.
в) чонишинхо, ки ба шахсу шумора чудо мешаванд, дар забони арабй онхоро ба гурухи исм дохил мекунанд ва шаклхои танхо, дутой ва чамъ доранд:
Вай - Ja ; Он ду кас (онхо) - l^; Онхо - ^
Х,амин тарик, категорияи грамматикии шумора дар забони точикй шаклхои танхову чамъ ва дар забони арабй шаклхои танхо, дутой ва чамъро доро
мебошанд. Категорияи шумора аз руи шаклхои грамматикй аз хдмдигар фарк кунанд хдм, лекин вазифаи грамматикиашон якранг аст, яъне исми танх,оро бо воситаи суффиксх,ои чамъбандй чамъ менамоянд.
Калидвожа^о: муцоисаи категорияи шумора дар исм%ои арабй ва тоцикй, суффиксхои цамъбандй, цамъи мардонаи солим, цамъи занонаи солим, цамъи таксир.
Пайнавишт:
1. Айнй С. Ёддошт%о, цилди 1. - Душанбе: Адиб, 1990.- 352 с.
2. Грамматикаи забони адабии %озираи тоцик. Цилди 1. Фонетика ва морфология.-Душанбе: Дониш, 1985. - 356с.
3. Гранде Б.М. Курс арабской грамматики в сравнительно-историческим освещении.-М: Восточная литература РАН, 2002.
4. Ма%фуз, Нациб. ал-Лиссу ва-л-килобу. - Лубнон: Дору-л-цалам, 1973.- 220с.
5. Пауль Г. Принципы истории языка. Перевод с немецкого / под редакцией А.А. Холодовича.- М.:Иностранная литература, 1960.
Reference Literature
1. Aini, S. Reminiscences. Part 1. -Dushanbe: Writer, 1990. -352pp.
2. Grammar of Modern Tajik Language. Part 1. Phonetics and Morphology. -Dushanbe: Knowledge, 1985. -356pp.
3. Grande B.M. The Course of Arabic Grammar in Comparative-Historical Elucidation. -M.: Oriental Literature. Russian Academy of Sciences (RAS), 2002.
4. Mahruz, Nabjib. Thief and Dogs. -Lebanon:Dorie-l-kalam, 1973. -220pp.
5. Paul G. Principles of Language History. Translation from German under the editorship of A.A.Kholodovich. -M.: Foreign Literature, 1960.
Сопоставительный анализ категории числа имен существительных в таджикском и
арабском языках
Ключевые слова: категория числа, существительные арабского и таджикского языков, суффиксы множественного число, правильное множественное число, мужской род, женский род, ломаное множественное число
Сравнительное изучение языков является одной из актуальных проблем современного языкознания. Исходя из этого, автор посвятил свою статью сравнительному изучению грамматической категории числа имен существительных арабского и таджикского языков. Особое внимание уделено употреблению форм двойственного числа и ломаному множественному числу, которые не встречаются в таджикском языке.
Correlative Analysis of the Category of Number of Nouns in Tajik and Arabic
Key words: category of number, the singular, the plural, dual number, suffixes of the plural, regular plural of masculine gender, broken plural
Comparative studies of languages is one of the actual problems of modern linguistics. Proceeding from this consideration, the author devoted her article to the comparative study of the grammatical category of number of nouns in Arabic and Tajik languages. Special attention
is paid to the usage of the forms of dual number and broken plural which are absent in the Tajik language.
Роцеъ ба муаллиф:
Цузиева Нодира Муродовна, сармуаллимаи кафедраи грамматикаи забони арабии Донишгохи давлатии Хуцанд ба номи акад. Б.Гафуров (Цум%урии Тоцикистон, ш. Хуцанд), e-mail: kuzieva.nodira@mail.ru
Сведения об авторе:
Кузиева Нодира Муродовна, старший преподователь кафедры грамматики арабского языка Худжандского государственного университета им. акад. Б. Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), e-mail: kuzieva.nodira@mail.ru
Information of the author:
Kuziyeva Nodira Murodovna, senior teacher of the department of the Arabic Language under Khudjand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan Republic, Khudjand), e-mail: kuzieva.nodira@mail.ru
