CC BY
40
УДК 811.21/22 ББК 81.2 - 8я73
«ОРФОГРАФИЯМ ЗАБОНИ ТОЦИКЙ. МУ^ИМТАРИН КОИДА^О» (1940) ВА МАКОМИ ОН ДАР ТАШАККУЛИ ИМЛОИ ЗАБОНИ ТОЦИКЙ
"ОРФОГРАФИЯ ТАДЖИКСКОГО ЯЗЫКА. ВАЖНЕЙШИЕ ПРАВИЛА" (1940) И ЕЁ МЕСТО В ФОРМИРОВАНИИ ОРФОГРАФИИ ТАДЖИКСКОГО ЯЗЫКА
«ORTHOGRAPHY OF THE TAJIK LANGUAGE. THE MOST IMPORTANT RULES» (1940) AND ITS PLACE IN THE FORMATION OF TAJIK LANGUAGE
SPELLING
Хомидова Замирахон .Абду^афизовна,
н.и.ф., дотсенти кафедраи умумидонишгоуии забони тоцикии ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд)
Хамидова Замирахон Абдухафизовна,
к.филол.н., доцент общеуниверситетской кафедры таджикского языка ХГУ им. акад. Б.Гафурова (Таджикистан, Хуцанд)
Khomidova Zamirakhon Abduhafizovna,
candidate of philalogical sciences, Associate Professor of the all-University the department of the Tajik language under KhSU named after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khujand) E-MAIL:zamirakhon. khomidova@mail. ru
Вожа^ои калиди: имлои забони тоцики, алифбо, алифбои кириллиасоси тоцики, тауияи имло, орфографияи забони тоцики(1940)
«Орфографияи забони тоцики. Мууимтарин цоидауо» (1940) нахустимлои забони тоцики бо алифбои кириллиасос ба шумор рафта, барои тауия гардидани имлоуои солуои баъди заминаи мусоид фароуам овардааст. Муаллифи мацола кушиш ба харц додааст, ки аз нигоуи илми забоншиносии имруза бурду бохти цоидауои имлои мазкурро мавриди арзёби царор диуад. ^ангоми таулил баъзе цоидауои имлои 1940 бо цоидауои тауияшудаи солуои баъди муцоиса гардида, дар ин замина камбудиву нуцсонуои онро собит месозад. Дар мацола тазаккур ёфтааст, ки бештари муцаррароти имлои мавриди назар то имруз бидуни тагйирот дар имлои забони тоцики барцой буда, ин шауодат аз он медиуад, ки мураттибон зимни тауияи аввалин цоидауои имло бо хатти имруза раванди дурустро пеш гирифтаанд.
Ключевые слова: орфография таджикского языка, алфавит, кириллическая графика таджикского языка, арабская графика, латинская графика, орфография таджикского языка 1940 года
Статья посвящена анализу особенностей подготовки и принятия первого пособия "Орфография таджикского языка. "Важнейшие правила" (1940). Пособие было разработано в первый период возникновения орфографии таджикского языка после перехода с латиницы на кириллицу. После скрупулезного изучения указанного издания автор приходит к выводу, что большинство положений "Орфографии таджикского языка" без изменений функционирует в современном таджикском языке, что свидетельствует о научном подходе специалистов к этой работе в 1940 году. Также
отмечается, что в процессе составления первой "Орфографии таджикского языка" интересы таджикского языка не всегда ставились во главу угла, поэтому большинство сегодняшних орфографических проблем восходит к первой орфографии таджикского языка на кириллице.
Key words: orthography of the Tajik language, alphabet, Cyrillic script of Tajik, Arabic script,
Roman type, orfography of the Tajik language being the pattern of 1940
The article dwells on the peculiarities related to preparation and adoption of the first «Orthography of the Tajik Language», its most important rules (1940) considered as the first period of Tajik spelling after the transition of the alphabet from Latin into Cyrillic. After the scrupulous study of the introduced orthography the author comes to the conclusion that the bulk of the provisions from «Orthography of the Tajik Language» have been functioning without alterations in Modern Tajik of today; the fact testifying to a right scientific approach of experts towards this cause in 1940. It is noted either that in the process of the elaboration of the first «Orthography of the Tajik Language» the interests of the language in question did not always reign supreme; due to this the majority of today s unsolved orthographical problems are traced back to the first work concerned with Tajik spelling in Cyrillic.
Табдили алифбои лотиниасоси точикй ба алифбои кириллиасоси точикй дар назди мутахассисони бахши сохтмони забони адабии точикй вазифаи тахия ва танзими мухимтарин коидахои имлои забони точикиро ба миён гузошт ва хдлли муваффаконаи онхо бояд дар мачмуъ ба раванди дурусти амалкарди забони адабй оварда мерасонид. Аз ин ру, дар баробари тахдя ва нашри "Лоихаи алифбои нави кириллиасоси забони точикй" бахши таъриху забоншиносии Базаи точикистонии Академияи илмхои СССР коидахои орфографияи забони точикиро омода ва манзури чоп намуданд. Тахия ва кабули «Орфографияи забони точикй. Мухимтарин коидахо» (1940) ("ОЗТ"-1940) мархилаи аввалини ташаккули имлои забони точикй бо алифбои нави кириллиасоси точикй махсуб меёбад.
«ОЗТ» (1940) то ба хол ба таври бояду шояд мавриди омузиш карор нагириф-тааст ва дар маколаю асархои ба бахши сохтмони забони адабии точикй бахшида-шуда бурду бохти он арзёбй нагардидааст. Махз бо дарназардошти матлаби зикршуда атрофи ин санадхои коидахои имло баррасии хешро дар ин макола пешниход менамоем, то муайян гардад, ки он дар ташаккули имлои имрузаи мо чй макомеро касб намудааст.
«ОЗТ» (1940) бо муаррифиномаи Институти илмй-тадкикотии мактабхои КИМ (Коммисариати ичроияи марказй)-и Точикистон огоз ёфта, аз 12 бахши асосй ва мушаххас иборат мебошад.
Бахш (фасл) -и 1-ум, ки «Орфографияи баъзе садонокхо» номгузорй гардидааст, аз 10 модда (§§1-10) иборат буда, масоили мухими имлои як гурух садонокхоро мавриди таъкид ва таъйин карор додааст.
Аз чумла дар моддаи 1 (§1)-ум имлои харфи «е» оварда шудааст ва дар таъйин кардани тарзи навишти он талаффузро меъёри асосй пазируфтаанд. Масалан: а) харфи е дар огози калима ва ё хичо, инчунин, баъди аломатхои сакта (ъ) ва чудой (ь) йе (йотбарсар), яъне й ва е-ро дар якчоягй ифода мекунад, кор фармуда мешавад: елим, Евгений, Ефим, объект, Егор, Европа, хонае, кучае, пьеса, объект ва гайрахо; б) баъди овози хамсадо е хамгуни э талаффуз мешавад ва е навишта мешавад. Масалан,
бед, мех, тег, мева, тема, студент, проспект, китобе, марде ва дафтаре; в) дар калимахои сактадор новобаста аз талаффуз хамеша «е» навишта мешавад: меъда, шеър, толеъ, неъмат, феъл, васеъ, вокеъ (4, с.5-6).
Мукаррароте, ки дар охир зикр намудем, гурез аз меъёри талаффузи эътироф-кардаи муаллифони «ОЗТ» (1940) махсуб ёфта, дугунагии бархурди эшонро нисбати имлои навишти «е» нишон медихад.
Моддаи (§) 2-юм ба имлои навишти «харфи ё» бахшида шуда, истифодаи он дар ду мавкеъ: 1) дар огози калима ва ё хичо ва 2) баъд аз «аломати сакта ва чудой» -ъ, ь «овози йо, яъне й ва о-ро, ки яклухт гуфта мешавад», мукаррар гардидааст: Ёдгор, Ях,ьё, сайёх, сайёра, мухдйё, ихтиёр, иштиёк, ёлка, приёмник ва г. Бо нишондоди «ОЗТ» (1940) район ва майор мувофики имлои аслии онхо навишта мешаванд. Инчунин дар кисмати «ёдоварй» зикр гардидааст, ки калимахои «советй ва интер-натсионалй» новобаста аз талаффузи «ё» бо «о» наздик будан, бо «ё» китобат мегар-данд: самолёт, пулемёт, развёрстка, режиссёр, слёт, чертёж, актёр ва гайра (4, с.6).
Дар моддаи (§) 3-юм, ки ба имлои «и» бахшида шудааст, чанд лахзаи чолиб ба назар мерасад ва зикри онхо пурахамият арзёбй мегардад: а) овози и дар аввал ва байни калима новобаста аз дарозу кутох шуданаш ба харфи и навишта мешавад. Масалан: иморат, иклим, нихол, бин, бино, ифода, икбол, режим, пионер, пик, пир, жир, ид, тир ва гайрахо. Дар ин чо зикр кардан бамаврид аст, ки «и»-хои калимахои мазкур ва хамшабехи онхо дар алифбои лотинии точикй ба 1 ва I ифода мегардиданд; б) дар ин санад, ки огози ташаккули имлои алифбои кириллиасос махсуб меёбад, тарзи навишти калимахои иктибосии арабии масдари «муфоъала» ба тарзи «муфоъила» мукаррар карда шуд. Масалан: мубориза, мунозира, мусохиба, мубохиса, муболига, муколима, муносибат, мухосира ва гайрахо. Тазаккур бояд дод, ки дар коидахои баъдии имлои забони точикй ин падида борхо мавриди бахс карор гирифтааст. Дар мукаррар кардани ин коида талаффузи ин калимахо чун меъёр кабул карда шудааст; в) овози ы-и русй низ дар заминаи талаффузи точикиаш ба «и» ифода гардида, танхо дар охири калима ба «а» мубаддал мешавад: Виборг, виставка, музика ва гайрахо; консервы - консерва, маневры - маневра ва гайрахо (4, с.6). Ин мукаррароти калимахои русй-интернатсионалй то хол побарчост.
Дар моддаи 4 (§ 4) харфи о мавриди танзим карор гирифта, мукаррар гардидааст, ки баъзан «садоноки о дар охири калима ояд, баъд аз он илова шудани харфи й мумкин аст». Ин шарх басе соддалавхона арзёбй мегардад, зеро набояд фаромуш кард, ки ин овоз дар решаи ин кабил калимахо таърихан чой дошта, тавзехи дигареро такозо мекунад. Масалан, по - пой, чо - чой, намо - намой ва гайра (4, с.7).
Аз тафсир ва тавзехи «ОЗТ» (1940) бармеояд, ки харфи «у» дар калимахои амсоли шуд, буг, сум, кум, буз, бур, гул «овози у-и кутохтар» ва дар калимахои мисли хукук, хукумат, культура, дур, дуд «у-и кашидатар»-ро ифода мекунад. Ин коида кариб бидуни тагйир ва ё такмил дар коидахои имлои баъдй зикр мегардад.
Банди 6 (§ 6)-ум ба муайян кардани имлои э бахшида шуда, мувофики ин мукар-рарот «харфи э дар калимахое, ки овози э шунида мешавад, дар сари калима ва ё хичо кор фармуда мешавад. Масалан, Эрон, Эргаш, экипаж, поэма, элемент, поэтика, эълон, экономика, эътибор, симэлак ва монанди ин» (4, с.7). Ба назар мерасад, ки мавкеи талаффузи э сахех муайян нашудааст, зеро дар банди 1 (§1)-ум ва кисми «б» зикр гардидааст, ки «баъд аз овозхои хамсадо овози е монанди овози э шунида мешавад» (4, с.6), вале харфи е навишта мешавад.
Банди 7 ва 8 (§§7 ва 8)-ум ба имлои йотбарсардои ю ва я ихтисос дода шудааст. Х,арфи ю ду вазифаро ичро мекунад: а) барои ифодаи овози йу, яъне й ва у: Юсуф, Юнус, афьюн, союз, революция, бюро, юндй, юнучка, июль, юмор ва гайрадо; б) барои ифодаи овози йу, яъне овози й ва у: йурга, Йулдош, дуйум, сейум ва монанди индо. Аз тавзеди «ОЗТ» (1940) бармеояд, ки ин кабил калимадо дар забони точикй микдоран кам буда, аз ин сабаб «барои он дарфи махсус кабул карда нашудааст» (4, с.7-8).
Имлои у дар ин аснод (банди 10) хеле сода ва одй бидуни дарназардошти мансубияти забонии вожадои дорои у муайян карда шудааст. Масалан, «дарфи у дар калимадои руда, мурча, гуфтугу, сухтор, сузан, улмас, чуй ва бу барин калимадо кор фармуда мешавад». Таъкид мегардад, ки «годо ба чои худ кор нафармудани садоноки у, датто ба маънои калима халал мерасонад. Масалан, гул-гул, сум-сум, шух-шух, куш-куш ва монанди ин» (4, с.8). Инчунин вижагидои истифода ва навишти у ба таври зер муайян гардидааст:
а) дар охири баъзе калимадои бо у тамомшаванда дарфи й илова кардан имконпазир аст. Масалан, ру-руй, му-муй, бишу-бишуй, су-суй, чу-чуй ва гайрадо;
б) дар дичои баста пеш аз дарфи х дамеша у ва дар дичои кушода голибан дарфи у навишта мешавад. Масалан: судбат, мудтарам, Мудсин, удда, мудлат, мудим, мудиб, мудаббат, зудур, мудочир ва гайрадо;
в) дар баъзе вожадо пеш аз х-и дичои кушода дарфи у меояд. Масалан: кудистон, рудй ва гайрадо;
г) дар калимадои сактадор (ъ) пеш аз аломати сакта дарфи у навишта мешавад. Масалан, шуъба, муътадил, мамнуъ, шуъла, муътабар ва монанди ондо (4, с.9).
Тазаккур додан бамавкеъ аст, ки дар «ОЗТ» (1940) дангоми муайян кардани имлои у ба меъёри таърихй ва баромади забонии вожадо муроот карда нашудааст ва дангоми мисол овардан калимадои иктибосй ва вожадои аслй омезиш ёфтаанд. Барилова, дар муайянкунии у-и дароз дар ду мавкеъ - пеш аз х ва ъ дар дичои кушодаю пушида шахсро ба фикре меорад, ки чаро дар ин кабил калимадо у дароз аст, на кутод. Меъёри асосй талаффуз аст, ё чизи дигар.
Дар мавриди бадси у-и дароз ва у-и кутод мо дар маколаи дигар оид ба ин мавзуъ таваккуф ходем кард, зеро ин мавзуъ аз масоили доги бадси солдои охири имлои точикй мадсуб меёбад.
Фасли дуюми «ОЗТ» (1940) «Орфографияи баъзе дамсадодо, бесадодо ва нимсадодо» унвон гирифта, имлои марбути ондоро муайян ва таъйин намудааст. ^обил ба ёдоварист, ки дар ин кисмат асосан принсипи таърихй меъёри асосй пазируфта шудааст. Аз чумла, дар банди 12 (§12)-ум тарзи навишти як гуруд калимадо дар охири дичояшон «в» дамчун «ф» талаффуз шавад дам, чун «в» навишта мешавад. Маъмулан, ин кабил калимадо иктибосй (русй ва интернатсионалй) буда, ин сифати ондо дар «ОЗТ» (1940) зикр наёфтааст. Масалан, афтор-автор, афтобус-автобус, афтомобиль-автомобиль, актиф-актив, состаф-состав, дафсала-давсала, Комилоф-Комилов ва гайрадо. Дар кисмати «ёдоварй» таъкид гардидааст, ки дар баъзе вожадо (дар байн ва охири дичодо) овози бечаранги ф чун в талаффуз мегардад, вале баръакси коидаи боло ф навиштан шарт мебошад. Масалан, авсона-афсона, авгон-афгон, чавс-чафс, гавс-гафс ва гайрадо. Инчунин дар иддае аз калимадо ф ба мисли п талаффуз гардад дам, ф навишта мешавад. Масалан, гуспанд-гусфанд, нисп-нисф ва гайрадо (4, с.9). Айни дамин матлаб дар муайян кардани имлои дарфдои д, к, г, ц, х ва
х, ба назар мерасад (масалан, обот-обод, озот-озод, кант-канд, калит-калид, кабут-кабуд, зуттар-зудтар ва гайрахо (4, с. 11).
^азоват бояд кард, ки дар таъйин кардани мукаррароти фавк ду меъёр чун асос пазируфта шудааст:
1) бидуни бахс кабул кардани тарх ва имлои навишти як гурух вожахои иктибо-сии русию интернатсионалй дар мисоли вожахои автор, автобус, актив, состав ва гайрахо;
2) бо дарназардошти меъёри таърихй, на талаффуз навиштани калимахои амсоли хавсала, чафс, гафс, афсона, афгон, гусфанд, нисф ва гайрахо.
Банди 17 (§17)-ум ба «Орфографияи баъзе калимахо» ихтисос ёфта, имлои иддае аз калимахо аз руи талаффузашон таъин карда шудааст: бахмал, амбор, замбур, думба, гумбаз, тамбал, амбур, тамбур, замбар, шамбе, нагора, болга, гоз (4, с.12). Бо мурури замон дар мукаррар кардани имлои ин кабил калимахо тачдиди назар сурат гирифтааст. Масалан, дар «^оидахои имлои забони точикй» (2011) («^ИЗТ» - 2011) омадааст, ки «хамсадои н пеш аз б ба сурати м талаффуз шуда, аммо тибки меъёр н навишта мешавад: анбор, анбур, занбар, занбур ва гайра» (3, с.17-18).
Дар банди 18 (§18)-уми «ОЗТ» (1940) ба зухуроти ташдид имлои вокей ва мукаррароти сахех пешниход гардидааст, танхо тавзехи он муглак баён гардидааст, яъне «дар калимахо як хамсадои дар байни ду садонок омадагй, бошиддат ва ё дарозтар талаффуз меёбад ва дар навиштан бо ду харф навишта мешаванд. Масалан, муддат, модда, пилла, содда, баккол, аввал, арра, коммунист, миллион, сессия, программа, аппарат ва монанди ин» (4, с.12). Тавре ки аз иктибос бармеояд, муаллифони «ОЗТ» имлои навишти калимахои ташдиддорро дуруст таъйин кардаанд, вале коидаи манзуркарда ин зухуроти забониро дуруст бозгу карда натавонистааст. Инчунин дар ёдоварии ин банд имлои калимахои арабие, ки дар таркибашон ташдид доранд, зимни истифодаи онхо дар иборахо нишон дода шудааст ва мукаррарот дар «^ИЗТ»(2011)(3) низ оварда шудааст. Дар «ОЗТ» (1940) мукаррар гардидааст, ки «калимахои монанди зид, фан, хал, хат ва монанди инхо дар охирашон бандак ва ё суффикс кабул кунанд, харфи охиронашон такрор шуда меояд. Масалан, зидди душман, масъалаи фаннй, халли масъала, кори хаттй ва монанди ин» (4, с.12;3, с.19-20).
Добили зикр аст, ки баъди табдили алифбои лотинии точикй ба хатти кириллиасоси точикй масъалаи имлои калимахои иктибосии русию интернатсионалй ба майдони бахс кашида шуд. Азбаски «ОЗТ» (1940) аввалин коидахои имлоии расмии баъди кабули алифбои кириллиасоси точикй махсуб меёбад, мавкеи он дар таъйини коидахои имлои калимахои русию интернатсионалй пурахамият арзёбй мегардад. Дар байни калимахои мазкур гурухе бо талаффузи вижа ва дорои овозхои мутафаррики хеш чудо мешаванд ва замони иктибос шуданашон ба забони точикй бо дарназардошти мукаррароти имлои забони точикй китобат мешаванд. Аз чумла, дар бандхои 20 (§20), 21 (§21), 23 (§23) ва 24 (§24, ёдоварй) -ум имлои калимахои русию интернатсионалй муайян карда шудааст, ки зикри онхо хеле бамаврид хохад буд:
1) харфи ц танхо дар калимахои советй-интернатсионалй ба кор бурда мешавад. Масалан: цикл, цемент, циркуль, концерт, доцент, лекция, процесс, интернационал, комсомолец ва монанди ин;
2) таркиби шч (щ) ифодагари овози щ-и алифбои русй махсуб ёфта, дар забони точикй бо хамин шакл - шч истифода мегардад. Масалан, Шчорс, Шчедрин, Мешчанин, помешчик, баршчина, боршч ва монанди ин;
3) калимах,ои иктибосии советй ва интернатсионалй, ки ба забони точикй даро-мадаанд ва дар таркибашон аломати чудой - ь доранд, муроот карда шуда, дар шак-ли забони русиашон навишта мешаванд. Масалан, большевик, бюллетень, табель, автомобиль, руль, роль, альбом, консультант ва монанди ин. Инчунин мукаррар карда мешавад, ки дар ин кабил калимадо дар вакти калимасозй аломати чудой (ь)-и охири калима дазф мегардад. Масалан: автомобилсозй, табелчй, автомобилй ва гайрадо;
4) калимадои русй-интернатсионалии ъ-дор мувофики навишти русиашон коби-ли кабул мебошанд. Масалан, съезд, объект, субъект, разъезд ва гайрадо (4, с.13-14).
Дар бораи имлои калимадои «ы»-дори русй бошад, мо дар огози макола таваккуф намуда будем.
Фасли сеюми «ОЗТ» (1940) (с.15-20) ба таъйин кардани имлои исмдо бахшида шудааст ва аз банддои 26-28 (§26-28) иборат мебошад. Дар ин фасл ба масъаладои зерини имло таваччуд зодир гардидааст:
1) чамъбандии исмдо бо суффиксдои -хо, -он, -гон, -ён, -вон амалй мегардад ва бо исмдо якчоя навишта мешаванд. Масалан, хона-хонадо, гусфанд-гусфандон, колхозчй-колхозчиён, оду-одувон, абру-абрувон ва г.;
2) суффикси -гон голибан барои чамъбандии исмдои чондори бо а тамом-шаванда истифода мегардад. Масалан, талаба-талабагон, парранда-паррандагон, нависанда-нависандагон ва г.;
3) суффикси -ён бештар дар чамъбандии исмдои чондори бо о, у, й хатмшуда иштирок мекунад. Масалан, бобо-бобоён, доно-доноён, ростгу-ростгуён, хубру-хубруён, модй-модиён ва г.;
4) суффикси -он беш аз дама дар чамъбандии исмдои чондори бо дамсадо тамомшаванда истифода мегардад. Масалан, мард-мардон, мург-мургон, дарахт-дарахтон, чашм-чашмон ва г.;
5) суффикси -вон дар охири исмдои бо у хатмшуда омада, шумораи чамъро ифода мекунад. Масалан, оду-одувон, абру-абрувон, бозу-бозувон ва монанди ин;
6) -хо дамчун суффикси чамъбандй барои исмдои чондору бечон умумй мадсуб меёбад. Масалан, калам-каламдо, газета-газетадо, одам-одамдо, абру-абрудо ва монанди ин (4, с.15-16);
7) исмдои хос (§27): номдои инсон, падар, фамилия, тахаллус, ифтихорй, чугрофй, дайвондо, ташкилоту муассисадо, исмдои хоси шакли иборадошта (Союзи Республикадои Советии Социалистй, Аскари Сурх, Комиссариати Халкии Маорифи Точикистон, Флоти Сурх ва г.), ихтисорадо (Совнарком ва г.) ва гайрадо бо дарфи калон навишта мешаванд;
8) исмдои хос (фамилиядо)-и дар таркиби худ «зода» доранд, кисматдои он бо дефис чудо карда мешаванд. Масалан, Радмат-зода, Х,аким-зода ва гайрадо;
9) умуман, фамилиядо дар забони точикй бо роддои зерин сохта мешаванд: а) бо илова кардани суффикси -й: Х,айдарй, Адрорй, Радимй, Дедотй ва г.; б) бо илова кардани суффиксдои русии фамилиясози -ов, -ова, -ев, -ева: Каримова, Гладкова, Чураева, Набиев, Юлдошева, Куйбишева ва гайра (4,18-20);
10) имлои исмдои сохта (§28) дар «ОЗТ» (1940) ба таври зайл муайян карда шудаанд: а) суффиксдое, ки аз сифат исми абстракт месозанд, -й, -гй мадсуб меёбанд. Масалан, сурх-сурхй, хурсанд-хурсандй, баланд-баландй, чавон-чавонй ва монанди ондо ва баъди садонок -гй меояд: бегона-бегонагй, бечора-бечорагй, дангоса-
дангосагй ва гайрахо; б) суффиксхои -чй ва -чигй, -ист, -истка, -ка, -истон, -дон, -изм,
-изация, -иш, -ор, -ок ва гайрахо якчоя навишта мешаванд. Масалан, колхозчй, табелчй, абрешимчигй, миллатчигй, тракторист, машинистка, пионерка, кухистон, каламдон, большевизм, коллективизация, хониш, гуфтор, хурок ва гайра. Ин чо чанд мисоли иктибосии русй ва интернатсионалй манзур шуда, суффиксхои онхо низ дар катори пасвандхои точикии -истон, -дон, -ор, -иш, -ок ва гайрахо арзёбй гардидаанд, ки тахлили галат мебошад. Зеро калимахои мазкур (тракторист, машинистка, пионерка, большевизм, коллективизация ва амсолашон) дар шакли русиашон ба забони точикй ворид шудаанд, аз ин ру, бархурди мусаннифони «ОЗТ» (1940) кобили кабул нест (4, с.18-20).
Фасли IV ба имлои сифат бахшида шудааст ва дар он мухимтарин коидахои имлои сифат таъйин гардидааст. Аз чумла, сифатхои мураккаби зерин бо дефис навишта мешаванд. Масалан, илмй-тадкикотй, политикй-экономикй, оммавй-маданй, маданй-маишй ва г. Сифатхои таъкидй бошанд, хамеша якчоя навишта мешаванд. Масалан, супсурх, сипсиёх, сапсафед, топтоза, топторик, лублунда, лублуч, кабкабуд ва гайрахо (4, с.20-21). Добили зикр аст, ки ин коида дар имлои забони точикй борхо тагйир ёфтааст.
Дар хусуси имлои шумора фасли V «ОЗТ» (1940) бахшида шудааст ва мухим-тарин мукаррароти он зикр гардидааст, ки аз инхо иборат мебошанд. Аз чумла: 1) шуморахо аз калимахои дигар чудо навишта мешаванд. Масалан, панч китоб, дах талаба ва монанди инхо; 2) шуморахои мураккаб то хазор якчоя навишта мешаванд. Масалан, ёздах, дувоздах, хафдах, хаждах, хафтод, хаштод, дусад, чорсад, нухсад; 3) шуморахои таркибии бо пайвандаки -у (-ю) алокаманд шудаанд, чудо навишта мешаванд. Масалан, бисту як, хаштоду панч, яксаду сию шаш, хазору нухсаду чил ва гайрахо; 4) шуморахои касрй бо дефис навишта мешаванд. Масалан, се-чор, хафт-хашт, понздах-бист (4, с.21); 5) аз нумеративхо -та якчоя навишта мешавад. Масалан, дута калам, панчта талаба ва гайрахо (4, с.21).
Дар кисмати имлои чонишинхо (§VI) халлу фасли масъалахои зерин мукаррар гардидааст:
а) чонишинхои шахсй чудо навишта мешаванд. Масалан, ман омадам, онхо (вайхо, онон) омаданд;
б) чонишини шахси дуюми чамъ шумо дар ифодаи макоми хурмату эхтиром бо харфи калон навишта мешавад. Масалан, Ман ба Шумо, падари азиз, ду мактуб фиристода будам;
в) чонишинхои мураккаб пайваст навишта мешаванд. Масалан, онкадар, хамин-кадар, хамонкадар, чихел, чигуна, читарз, читавр, якчанд, харкас, харки, харчи, хеч-кас, хечкадом, хечвакт, хечкучо ва гайрахо. Добили зикр аст, ки дар шаклгирй ва такмили имлои забони точикй коидаи фавк ба тагйирот мувочех гардидааст (2, с.25-26;1, с.25;3, с.35-36);
г) бандакчонишинхо бо калимахо якчоя навишта мешаванд: а) бандакчонишин-хои сохибй: -ам, -ат, -аш, -амон, -атон, -ашон. Масалан, рафикам, рафикат, рафикаш, рафикамон, рафикатон, рафикашон; б) агар калима бо садонокхо ё й тамом шуда бошад, бандакчонишинхои сохибй шакли -ям, -ят,-яш, -ямон, -ятон, -яшон-ро меги-ранд. Масалан, бобо-бобоям, чой-чоям, чо-чояш ва гайрахо. Добили зикр аст, ки дар «ОЗТ» (1940) бандакчонишинхои сохибй ба ду гурух тасниф гардида, сипас, имлои
онхо муайян карда шудааст: а) бандакчонишинхои навъи I (танхо дар охири феълхо меоянд); б) бандакчонишинхои навъи II (дар охири хдмаи калимахо меоянд): -ам, -й, -аст, -ем, -ед, -анд. Масалан, хондаам, хондай, хондааст, хондаем, хондаед, хондаанд. Ин чо мураттибон се истилохро бо хам омезиш додаанд, ки галати махз аст: бандакчонишинхо, бандакхои феълй ва хабарй.
Инчунин дар хамин чо тазаккур рафтааст, ки аст бо феъл якчоя ва аз калимадои дигар чудо навишта мешавад. Масалан, рафтааст. Ин талаба аст (4, с.23).
Дар банди феъл (VII) мухимтарин коидахои имлои он зикр гардидааст. Аз чумла: а) «феъл бо пешоянди префиксшудагй сохта шуда бошад, пешоянд хамрох навишта мешавад. Масалан, даргирифт, баркашид, дармонд ва монанди ин; б) феълхои мураккаб аз якдигар чудо навишта мешаванд: во шудан, гап задан, гуфтугу кардан, дуст доштан, омада монд, хохад шуд, хикоя карда дод, дасту по задан ва монанди ин»(4, с.24). Ин чо тавзех бамаврид аст, ки гурухи калимахо аз чониби мураттибони «ОЗТ» (1940) сахван феълхои мураккаб номида шудаанд. Дар асл бошад, хдмаи онхо феълхои таркибй буда, дар сохтори феълхо категорияи хосаро ташкил медиханд.
Банди 29 (§29)-ум ба имлои сифати феълй тахсис гардида, дар он чанд нуктаи мухими ин мавзуъ зикр ёфтааст: 1) сифатхои феълй бо суффикси-а, -агй ба итмом мерасанд. Масалан, мевахои пухта (пухтагй), мевахои пухтаистодагй, мевахои мепух-тагй; 2) «сифати феълии мураккаб, агар танхо аз ду калима сохта шуда бошад, якчоя (китоби хондашуда, хаёти азсаргузаронида ва м.ин), агар аз ду зиёд калимахо сохта шуда бошанд, кисми аз феъл иборатбудагии он якчоя ва кисмхои дигари он чудо навишта мешаванд (галабаи бадаст даровардашудагй, корхои ичро кардамешудагй, музди ба ивази мехнат мегирифтагй ва монанди ин)» (4, с.24).
Имлои феъли хол дар банди 30 (§30)-юм баррасй гардида, хукми мукарраротро ба худ касб намудааст. Тибки он: 1. «Феъли хол аз калимахои дигар чудо навишта мешавад. Масалан:Руяшро ба тарафи бог гардонида менишаст; 2.а) «феъли холи мураккаб аз ду калима сохта шуда бошад, якчоя навишта мешавад. Масалан: Писарчаро ба тарафи Соро нигохкунанда барох андохт; б) феъли холи мураккаб аз ду зиёд калимахо сохта шуда бошад, чудо навишта мешавад. Масалан: Руяшро ба тарафи бог нимгардон карда, менишаст; в) феъли холи мураккаб аз такрори як феъл сохта шуда бошад, аз якдигар бо нимтире чудо карда навишта мешавад. Масалан: давида-давида, давон-давон ва монанди ин» (4, с.25).
Дар бахши зарф (фасли VIII) оид ба имлои ин категорияи хиссахои нутк коидахои зарурй пешниход шудааст, ки мухимтарини онхо иборат аз: 1) «зарфхое, ки аз такрор шудани калима ба вучуд меоянд, доимо бо дефис навишта мешаванд. Масалан: рафта-рафта дуруст мешавад, охиста-охиста, тез-тез, кам-кам, ду-ду, се-се аз пеши дар мегузаранд ва м.ин»; 2) «зарфхое, ки ба воситаи пешоянд-префикс ва суффикс ё худ ба воситаи яке аз онхо сохта шудаанд, хамеша якчоя навишта мешаванд. Масалан, баназдикй, бакуллй, бахубй, бакарибй, батезй, босаводона, бошуурона, бетарафона, торафт, дутогй ва м.ин»; 3) «зарфхои мураккаб доимо якчоя навишта мешаванд. Масалан, пасфардо, динашаб, хартарафа, дигархел, хархел, инчо, ончо, хеччо, дучандон, дукаратй ва монанди ин» (4, с.25).
Фасли IX ва X ба имлои пешоянду пайвандакхо бахшида шуда, мухимтарин хусусиятхои имлоии онхо муайян гардидааст. Мувофики ин мукаррарот вижагихои зерин бояд муроот карда шаванд: 1) пешояндхо аз калимахои дигар чудо навишта мешаванд. Масалан: ба кор, аз кор, то Варзоб, бе айнак ва гайрахо; 2) пасоянди -ро, -а, -я ба калима якчоя навишта мешаванд (4,26). Дар робита ба матлаби охир хаминро
ба таври интикод матрах бояд сохт, ки фасли IX «Пешояндхо» номгузорй шудааст, вале дар охири ин фасл имлои пасоянди -ро (-а, -я) манзур гардидааст. Месазид, ки номи фасл «Пешоянду пасоянд» унвон мегирифт. Сониян, камбудии чиддии ин бахш, ки ба имлои пасоянди -ро (-а, -я) ихтисос дода шудааст, ба тахрири илмй ниёз дорад. Зеро -а,-я шаклхои лахчавй ва махдуд буда, наметавонанд хадафи таъйин кардани имло карор гиранд.
Дар фасли Х «Пайвандакхо» имлои онхо ба таври зер муайян карда шудааст: а) пайвандакхо чудо навишта мешаванд. Масалан: ва, хам, хамчун, балки, агар, ки, ё, аммо, вале, лекин, гуё ва гайрахо; б) пайвандакхои тобеъкунандаи мураккаб якчоя навишта мешаванд. Масалан: тохоло, зероки, ёки, чунки, чароки, ёинки, вактоки, токи, ваё ва гайрахо; в) пайвандакхои мураккабе, ки ба воситаи изофат (и) ба хамдигар алокаманд мешаванд, чудо навишта мешаванд. Масалан: барои онки, бовучуди онки ва гайрахо; г) пайвандакхои -у, -ю бо калима якчоя навишта мешаванд (4, с.27).
Барои «Х,иссачахо» ва «Нидо» дар «ОЗТ» (1940) фаслхои XI ва XII чудо гардида, дар онхо имлои ин хиссахои ёридихандаи нутк муайян карда шудааст:
1) хиссачахои -мй, -ку, -канП, -чй, -а, -я, -дия ба воситаи дефис навишта мешаванд. Масалан, дируз наомадед-а. Ту ба мактаб меравй-мй? Гап занед-канй!;
2) хиссачахои магар, не, ха, бале, оре, охир, хатто, танхо, фацат, нахот, нахотки аз калимахо алохида навишта мешаванд. Масалан, нахотки ту инкадар дер биёй. Х,атто у хам наомадааст;
3) хиссачаи на бо хиссачахои фацат, танхо якчоя навишта мешавад. Масалан, мо натанхо хонданро, балки кор карданро хам дуст медорем;
4) хиссачаи на агар вазифаи пайвандакро ичро кунад, аз калимахо чудо навишта мешавад. Масалан:на меояд, на хат мефиристонад. На ман меравам, на ту (4, с.27-28).
Дар робита ба хиссачахо хаминро таъкид бояд кард, ки хиссачаи -мй худ хоси лахча буда, мансуби шеваи шимолй мебошад ва аввали солхои 40-уми асри ХХ мавкеи чашмрас дар забони адабй надошт. Аз ин ру, онро ба имлои забони адабй ворид намудан барвакт ба назар мерасад;
5) нидохо аз калимахо чудо навишта мешаванд: эх, уф, ох, вой, ура, эй, кошки, вижиррас, гужжас, гулдуррос ва гайрахо. ^орй-Ишкамба: - Вой, хонем сухт! - гуфта, фарёд мекашад (Айнй) ё
Ура! Эй, бозувони панчаи мехнат,
Ура! Эй, навчавон, ки фурсати кор аст (Пайрав).
6) нидохои мураккаб ба воситаи дефис навишта мешаванд: цах-цах ва гайра (4, с.28).
Добили зикр аст, ки истилохи «нидохои мураккаб» дар мавкеи худ истифода
нашудааст. Ба назар мерасад, ки ин чо бояд сухан дар бораи нидохои такрор равад.
Х,амин тавр, агар аз баррасй ва тахлили фавк хулоса намоем, ба чунин натича хохем расид:
а) «ОЗТ»(1940) кушиши аввалин дар тахия ва мураттаб намудани мукаррароти имлой дар заминаи алифбои кириллиасоси точикй махсуб меёбад, ки беш аз хафтод сол мавриди истифода карор дорад;
б) аксари мукаррароти «ОЗТ»(1940) то имруз бидуни тагйирот дар имлои забони точикй барчой буда, ин гувохи он аст, ки дар тахияи аввалин коидахои имлой бо хатти имруза раванди дуруст пешаи мураттибон будааст;
в) дар «ОЗТ» (1940) баъзе истилохоти забоншиносй ба таври сахех ва дакик хазм нашудааст, зеро мисолхо ба ин зухуроти забонй тавъам нестанд.
Яке аз даврахои мухимми ташаккули имлои забони точикй дар заминаи алифбои кириллиасос тахия намудани имлои забони точикй мебошад ва он то имруз идома дорад. Дар тахияи аввалин коидахои имлои забони точикй (1940) ба имлои забони русй такя гардида, то хадди имкон хамгунии коидахои имлои ин забонхо муроот карда шудааст ва дар баъзе мавридхо имконияту манофеи забони точикй сарфи назар шудааст. Масалан, алифбо ва микдори харфхо, номи харфхо, тарзи навишти калимадои русию байналмилалй ва амсолашон аз хамин гуна коидахои бахснок ба хисоб мераванд. Барилова, имлои бисёр масоили бахсноки кунунй аз хамин давра огози хешро мегирад: хох галат бошанд ва хох сахех.
Пайнавишт:
1. Имлои забони тоцикй. - Душанбе: Ирфон, 1999. - 36с.
2. Коидахои асосии имлои забони адабии тоцик.- Душанбе: Ирфон,1972.- 32с.
3. Коидахои имлои забони тоцикй.- Душанбе: Шарци озод, 2011.- 48 с.
4. Орфографияи забони тоцикй. Мухимтарин цоидахо. - Сталинобод-Ленинград: НашрдавТоц, 1940. - 28с.
Reference Literature:
1. Orthography of the Tajik Language. - Dushanbe: Cognition, 1999. - 36pp.
2. Principal Rules of Tajik Literary Language Spelling. - Dushanbe: Cognition, 1972. - 32 pp.
3. Rules of Tajik Language Orthography. - Dushanbe: Freedom of the Orient, 2011. - 48 pp.
4. Orthography of the Tajik Language. The Most Important Rules. - Stalinabad - Leningrad: Published in Tajikistan, 1940. - 28 pp.
