CC BY
504
72 ~С НОМАИ донишгох
З.Хомидова ЯК НАЗАР БА БАХ.СИ ИМЛО
Вожатой калидй: имлои забони тоцикии адабй, калимахои ицтибосй, овошиносии забони тоцикй, таърихи амалкарди забон, алифбо
Имло чун зухуроти ичтимой дар радифи рушду нумуи забони адабй, ташаккулу такомули хат ва алифбо дар таърихи фархангии халкияту миллиятхо хадафи дигаргунию тагйирот карор мегирад. Дар таърихи имлои забони точикй аз огози ташаккули забони точикии адабй (форсй хамчунин) то ба имруз даврахои гуногунро сипарй намудани онро каламдод кардан тачассум ва инъикоси вок,еияти таърихй махсуб меёбад. Добили зикр аст, ки ташаккули имло ба хат ва алифбои забон робитаи ногусастанй ва бунёдй дорад. Имлои забони точикии адабй маншаи хешро аз татбики алифбои арабй барои забони мо ва дар ин замина эчоди алифбои арабиасоси форсии точикй гирифта, то имруз (замони Истиклол) дар шаклу вижагихои хоси алифбохои мухталиф (лотиниасос, кириллиасос) аз тагйиру такомул бебахра набудааст.
Бояд кайд намуд, ки 3 сентябри соли 1998 бо карори Хукумати Чумхурии Точикистон (№355) «Имлои забони точикй» кабул карда шуд, ки дар он тагаироту такмилоти чидцй ба имлои забонамон ворид гардид. Дар мадди аввал, тартиб ва микдори харфхо тагйир ёфт: а) харфхои хамшабех дар пахлуи хамдигар чой гирифтанд (г-f, к-к, у-у. ч-ч); б) аз алифбо чор харфи ба савтиёти забони точикй номувофик берун кашида шуда, микдори харфхои алифбои точикй аз 39 ба 35-то кохиш ёфт; в) тибки мукаррароти коидахои «Имлои забони точикй» «Дар калимахои иктибосй ба чои харфи ц харфи ç (пеш аз садонок ва дар дохили калима, пас аз хамсадо) ва т£ (дар дохили калима, дар байни ду садонок) навишта мешавад: семент, сирк, сезар, сиклон, консерт, лексия, дотсент, конститутсия ва гайра» (1,11); г)таркиби овозии калимахои иктибосии аврупой«ба овозхои
с _ УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 73 ~
забони точикй рост наояд, дар он харфи номувофик, (ё зиёдатй) бо харфи мувофики точикиаш иваз карда (ё партофта) мешавад: помешик. Шоре, жемпер, Биковский, вазалин, панел, сужет, ноябр, Ниютон, фелетон, автомобил ва i айрахо» (1,12); f) харфи «ъ» (акнун на «аломати сакта») ба хайси фонемаи мустакил пазируфта шудааст, зеро дар як даста калимахои иктибосии арабй хусусияти маыю i агйирдихиро доро мебошад. Масалан, даъво-даво, раъд-рад, рафъ-раф, навъ-нав, баъд-бад, саъд-сад ва i айрахо. Дар тавзехи хамин матлаб зикр намудан бамаврид аст, ки дар «Коидахои асосии имлои забони адабии точик» (с. 1972) «ъ» ба гурухи «бесадохо» (ь, ъ) дохил карда шудааст» (2,21).
Дар кнематн «Имлои аломатхо» («Коидахои асосии имлои забони адабии точик» (с. 1972) дар бораи «ъ» маънидоди духура пешниход гардида, беш аз 27 сол чун «коидаи тасвибшуда» мавриди истифода карор дошт ва мураттибону мубохисони имло ин коидаи гайриилмиро дарк карда натавонистаанд. Мувофики имлои соли 1972 «§15. Аломати сакта (ъ): а) дар калимахои точикй хамсадои халкиро ифода мекунад: аъзо, баъд, манъ, феъл, маълум, шамъ ва гайра; б) дар калимахои навъи зерин инчунин барои чудо кардани хичо низ хизмат мекунад: анъана, масъала, масъул, Масъуд, машъал, суръат ва гайра; в) дар калимахои советию интернационалй пеш аз харфхои е. ю навишта мешавад: съезд, объект, адъютант ва гайрахо» (3,11).
Тавре ки аз иктибоси фавк бармеояд, мураттибони «Коидахои имло...»(с. 1972) ба чанд галати илмй рох додаанд: 1) дар моддаи «а) дар калимахои точикй хамсадои халкиро ифода мекунад» навиштани муаллифони «Коидахо...» гахрир мехохад, зеро «ъ» ин хусусияти калимахои икгибосии арабй махсуб меёбад вадарнатичаи икгибоси калимахои арабии дар таркибашон «ъайн» дошта дар савтиёти забони точикй ин овоз мавкеъ пайдо карда, хукуки комили истифодаро ба даст овард. Махз дар хамин замина савтиётшиноси маъруфи точик, профессор Т.Хаскашев, ки раисии комиссияи давлатии баррасии лоихаи имлои забони точикй (с. 1995)-ро ба ухда дошт, ба хулоса омада буд, ки «агар фонемаи «ъ»-ро ба руйихати фонемахои точикй дохил накунем, мо таркиби фонемагии калимахои типи навъ, шамъ, лаъл, шуъла, баъд, раъд, лаълй ва амсоли онхоро. ки бешубха унсурхои хазинаи лугати забони точикй мебошанд, дуруст муайян карда наметавонем» (4,74); 2) дар ягон калимаи аслии точикй (ё таърихан баромади эронидошта) овози «ъ» ба назар
— 74 ~С НОМАИ донишгох )
намерасад ва он ба забони мо танхо тавассути калимахои иктибосй ворид гардид, ки дарки ин матлаб барои ахли зиё хатмй мебошад; 3) матолиби зикршудаи «Коидахои асосй...» (с. 1972) оид ба вазифаи хичочудокунии «ъ» дар як гурух калимахои навъи анъана, масъала, масьул, Масьуд, машъал, суръат ва монанди онхо хеле соддалавхонаю беасос ба назар мерасад, зеро дар ин гурух калимахо таърихан овози «ъ» як чузъи таркиби овозии онхо махсуб меёбад. Масалан, суръат, машъал, анъана ва гайрахо. Пас, «ъ» танхо вазифаи хичочудокунй дорад гуфтани муаллифони «Коидахои асосй...» бидуни тахкики илмй чун коида пазируфта шудааст; 4) коидаи «дар калимахои советию интернационалй (тарзи навишти имлои соли 1972 нигах дошта шудааст - З.Х,.) пеш аз харфхои е, ю («ъ» - З.Х,.) навишта мешавад» (3,11) бидуни зарурат ба имлои забони точикй дохил намудани ин талаботи тарзи навишти калимахои съезд, объект, адъютант ва амсолашон дар забони русй мебошад. Ва имруз ба хамагон возех аст, ки чунин бархурд нисбати калимахои советию интернатсионалй ё русию байналмилалй дар заминаи сиёсати забонии давр рахандозй мегардид, ки баъди пошхурии ИЧД1С ва ба Истиклолияти комил сохиб шудани Точикистон галат будани ин раванди носолими бархурд нисбати калимахои иктибосй собит гардид. Мисоли равшани ин аз алифбои забони точикй хорич намудани харфхои ц, щ, ы, ь махсуб меёбад.
Х,амин тавр, дар «Коидахои асосии имлои забони адабии точик» (с. 1972) бахши Ш-и он «Имлои аломатхо» тахассус ёфта, «ъ» ва «ь» хамчун аломатхо номгузорй шудаанд, ки дар мавриди «ъ» галати махз мебошад. Мураттибон низ бидуни ихтиёр онро дар «Коидахо...» аввал хамсадо ва баъд аломат, яъне хусусияти хичотаксимкунй доштани онро махсус таъкид кардаанд (3,11).
Дар робита ба истилохи «забони адабии точик» дар таркиби унвони «Коидахои асосии имлои забони адабии точик» хаминро бояд кайд намуд, ки дар «Коидахои имло.. .»-и солхои 1998 ва 2011 дар шакли сахеху дуруст, яъне «забони адабии точикй» омадааст. Хдмин истилох дар «Имлои забони точикй», ки соли 1940 баъди гузаштан ба алифбои кириллиасос ё сирилликасоси забони точикй дар шакли сахех - «Орфографияи забони точикй. Мухимтарин коидахо» зикр ёфтааст (5).
Дар робита ба истифодаи дурусти ин истилох (забони точик ё забони точикй?) олими маъруфи точик, профессор Д.Саймиддинов
_УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 75 ~
изхор мекунад, ки «пас аз солхои бисти асри XX (баъди Инкилоби Октябр ва таъсиси ИЧ,ШС - ЗД.) дар иртибот ба он бахсхое. ки атрофи забони точикй сурат шрифта буданд, дар матбуоти даврй аз чониби адибону равшанфикрони он замон номи забони точикй дар бештар маврид дар шакли «забони точик» муаррифй мешавад, ки ин колаб дар мукобили колаби меъёрй ва суннатии номи «забони точикй» галат мебошад. Аммо ин галати машхур дар корбурди забони мо аз он солхо то ба имруз идома дошта, гуё вокеан, номи ин забон на «забони точикй», балки «забони точик» буда бошад» (6,5). Муаллифи мавсуф зимни тахлил. баррасй ва киёси истилохлои «забони точик ё забони точикй» ба хулосахои собит меояд.
Саволе ба миён меояд, ки имлои навишти харфхои ы. ц. щ. ь дар давраи тахияи аввалин имлои (орфографияи) забони точикй, ки баъди таъвизи алифбои лотиниасоси точикй ба алифбои русиасоси забонамон (с. 1940) сурат гирифт, чй коидахо кабул гардида буд? Кобили зикр аст, ки дар «Орфографияи забони точикй. Мухимтарин коидахо» имлои харфхои мазкур (ы,ц,щ,ь) ба таври хоса халлу фасл гардидааст ва хусусияти дубахра доранд: а) дар мавриди талаффузи баъзеи онхо хусусиятхои савтиёти забони точикй ба назар шрифта шуда, зимни он калимахои «советй-интернационалй» (истилохи дар «Орфографияи забони точикй...», 1940 - З.Х-) бо талаботи конунхои калимахои иктибосй пурра мувофикат намудаанд. Аз чумла, «ы»-и русй хамеша бо «и» навишта мешавад. Масалан, Виборг, виставка, музика ва гайрахо. Ё табдили «ы» дар охири калима ба садоноки «а»: консервы - консерва, маневры - маневра ва монанди инхо (5); б) баъзе харфхои мансуби забони русй, ки тавассути калимахои иктибосии русй-интернатсионалй ба забони точикй рох ёфтаанд, дар талаффузи русиашон бо харфхои ба асл наздик навишта шудаанд. Аз чумла, «овози «щ»-и алфавити русй дар точикй хар вакт бо якчоягии ду овоз - «шч» навишта мешавад. Масалан, Шчорс, Шчедрин, мешчанин, помешчик, баршчина, боршч ва монанди ин» (5,13). Хамин матлаб дар «Имлои забони точикй» (с. 1998) бо дарназардошти талаффузи точикии ин кабил харфхо ба таври сахех ва вокей хал гардидааст. Тибки талаботи «Имло.. .»-и соли 1998 «агар таркиби овозии калимаи иктибосй (калимахои иктибосии аврупой - З.Х.) бо овозхои забони точикй рост наояд, дар он харфи номувофик (ё зиёдатй) бо харфи мувофики точикиаш иваз карда (ё партофта) мешавад: помешик, жемпер, Биковский, сужет. Шоре,
— 76 -< НОМАИ ДОНИШГОХ 3
ноябр, Ниютон, фелетон ва гайра» (1,12); в) навишти баъзе харфхо ба таври тахмилй айнан аз имлои забони русй ба имлои забони точикй кучонида шудаанд. Масалан, «агар дар калима яке аз овозхои йотбарсар (ё,я,ю) пас аз овози хамсадо омада бошад, дар байни онхо аломати чудой (ь) монда мешавад. Масалан, дуньё, бурьё, бирьён, хаштьяк, дахьяк, афьюн ва монанди ин» (5,13). Талаботи ин коида то кабули «Имлои забони точикй» (с. 1998) мавриди муроат ва истифода карор дошт ва танхо баъди кабул ва тасвиби «Имлои забони точикй» (с.1998) аз коидахои имло барканор карда шуд (1,12). Айни хамин бархурд нисбати харфи «ц» сурат гирифтааст. Истифодаи нахустини ин харф дар «Орфографияи забони точикй...» (с. 1940) муайян гардида, новобаста аз он ки борхо имлои забони точикй дар заминаи алифбои кириллиасоси точикй мавриди бахс, такмил ва тачдиди назар карор дошт, ин коида бо андаке тагйирот то кабули «Имлои забони точикй» (с. 1998) аз талаботи имлои забонамон махсуб меёфт. Дар «Орфографияи забони точикй...» (с. 1940) котеъона муайян гардида буд, ки «харфи «ц» факат дар калимахои советй-интернационалй ба кор бурда мешавад. Масалан, цикл, цемент, циркуль, концерт, доцент, лекция, процесс, интернационал, комсомолец ва монанди ин» (5,13).
Кобили зикр аст, ки коидахои имлои забони точикй дар заминаи алифбои имрузаи кириллиасоси точикй як давраи томи таърихи амалкарди забони точикиро дарбар шрифта, борхо хадафи бахс ва такмилу тачдид гардида, имруз як шакли мукаммал ва то чое тасбитшударо сохиб шудааст. Соли 2011 «Коидахои имлои забони точикй» аз чониби Хукумати Ч,Т ба тасвиб расид, вале бахси атрофи масоили имло бо хамин хотима намеёбад, зеро забон дар раванди рушду нумуи худ барои такмил ва тагаири масоили имло замина омода месозад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Имлои забони точикй. - Д.: Ирфон, 1999.
2. Маниёзов А., Мирзоев А. Лугати имло. - Д.: Маориф, 1991.
3. Коидахои асосии имлои забони адабии точик. - Д.: Ирфон, 1972.
4. ХаскашевТ. Фонетикаи забони адабии точик. -Д.: Маориф, 1989.
5. Орфографияи забони точикй. Мухимтарин коидахо.-Сталинобод-Ленинград: Нашр.Дав.Точ., 1940.
6. Саймиддинов Д. Забони точик ё забони точикй?//Ч,умхурият. 21 январи соли 2012.
Q УЧЕНЫЕ ЗАПИСКЙ~ - 77 -
Анализ дискуссии, связанной с орфографией таджикского языка на данном этапе З.Хомидова
Ключевые слова: орфография таджикского литературного языка, заимствованные слова, фонетика таджикского языка, история функционирования языка, алфавит
В статье рассматривается вопросы становления и развития орфографии таджикского языка в историческом ракурсе.
Автор считает, что формирование орфографии языка неразрывно связано с формированием письменности. В истории таджикского языка было несколько переходов и реформ относительно таджикского графики: арабское письмо, латиница и кириллица.
Поэтому формирование таджикской орфографии всецело зависело от перехода с одной графической основы на другую.
В статье также проанализированы заимствованные слова и их развитие с точки зрения орфографии.
The Analysis of the Discussion Connected with Tajik Language Spelling at the Present Stage Z.Homidova
Key words: spelling of the Tajik literary language, borrowed words, phonetics of the Tajik language, history of language functioning, alphabet
The given article deals with the questions concerning the spelling of the Tajik language, its formation and development in historical foreshortening.
The author considers that the formation of language spelling is indissolubly connected with a formation of writing. There were some transitions and reforms in the history of the Tajik language concerning the Tajik graphics: Arabic, Latin and Cyrillic alphabets.
Thus, the formation of the Tajik spelling entirely depended on transition from one graphic basis to another
Borrowed words and their development are also analyzed in the article from the point of view of spelling.
