CC BY
257
З.Хомидова
АНЧ.УМАНИ НАХУСТИНИ ИЛМЙ-ЗАБОНШИНОСЙ ВА ХДЛЛИ МАСОИЛИ ИМЛО
Вожатой калидй: анцумани нахустини илмию забонишносии Тоцикистон (1930), сохпшони забоны, My60.4uca.40 дар бораи имло, алифбои лотинии тоцикй
Анчумани нахустини илмй - забоншиносии Точикистон, ки 22-юми августа соли 1930 дар Сталинобод дойр гардида, то огози мох,и сентябр идома ёфт, дар хаёти илмй ва фархангии точикон аз руйдодхои беназир махсуб меёфт. Бо эътирофи яке аз пажухишга-рони ин давраи инкишофи забони точикии адабй профессор Т. Ваххобов. «анчумани мазкур дар халлу фасли масоили сохтмони забони точикии адабй дар солхои 20 ва аввали солхои 30, бахусус, дар муайян намудан ва муназзам сохтани роху равиши кунунии инкишофи забони точикии адабй, инчунин, принсипхои ташаккули истилохот, имло, савтиёт ва амсоли онхо дар заминаи сиёсати забонии давр сахми муассире доштааст» (4,6).
Мусаллам аст, ки барои дойр кардани нахустин Анчумани илмй-забоншиносии точик корхои зиёди ташкилй гузаронида шуда буд. Аз чумла, 21 апрели соли 1930 чаласаи муштараки мушовараи Комиссариати халкии маорифи Ч,Т (Наркомпрос) ва Раёсати КМ алифбои нави точикй дойр гардид, ки дар он масъалаи «Дойр кардани Анчумани умумиточикии илмй-забоншиносй дар шахри Сталинобод» мавриди баррасй карор гирифт. Ч^аласаи муштарак карор намуд, ки 5 июли соли 1930 анчумани мазкур бо рузномаи зер дойр карда шавад:
1) забони адабии вохид ва масоили истилохот;
2) коидахои имло дар заминаи алифбои нави точикй;
3) халлу фасли нихойии масоили бахсноки алифбо (7,25).
Барои омода намудани масоили рузномаи анчуман се комис-
сия созмон дода шуд, ки аз инхо иборат буданд:
а) забони адабии вохид ва масоили истилохот - Дяков (раис), Семёнов (муовин), Айнй, Неъматуллоев, Х,ошимов;
б) алифбои нави лотинии точикй - Мусавй (раис), Андреев (муовин), Мунзим, Климчитский;
в) имло - Аббос Алиев (раис), Бектош (муовин), Сухарева (7,26).
Баъдтар, 17 июни соли 1930 дар Мачлиси машваратии тадвири
Анчумани илмй-лингвистй ба хайати комиссияхо тагйирот ворид карда мешавад. Аз чумла, комиссияи имло аз ашхоси зерин таъйин мегардад: Бектош, Сухарева, Камбарзода. Муинзода ва Хдсанов (раис) (8,53).
Пеш аз он ки дар бораи халлу фасли масоили имлои забони точикй бо алифбои нави лотинии точикй дар Анчумани нахустини илмй-забоншиносии Точикистон (1930) сухан ронем, зарур мешуморем, ки дар бораи «Коидахои имло»-и Сухарева (5) ва нуктахои асосии он, дар мадди аввал, масоили бахсноки имлои тозаташаккул шарх ва баррасии хешро баён созем, зеро:
а) «Коидахо»-и мазкур нисбатан мукаррароти комил дар бахши тахияи имлои забони точикй ба алифбои нави лотинии точикй дар замони нашр шуданаш махсуб меёбад;
б) «Коидахо»-и мазкур харчанд бо номи як муаллиф - Сухарева нашр шуда бошанд хам, дар тахрир. такмил ва тахрири он сахми як гурух зиёиёни точик, аз кабили устод Айнй, Мунзим ва Обид Исматй калон аст;
в) дар Кенгоши точикони Узбекистон (1929) ва Анчумани нахустини илмй-забоншиносии Точикистон (1930) халлу фасли имло дар заминаи он сурат шрифта, карорхои ин анчуманхо аз «Коидахо» сарчашма мегиранд.
Ба акидаи мусаннифи «Коидахо» миёни ин коидахо (ки дар хамин китобча навишта мешавад)» як тозагй ин, ки ба назар бармехурад, масъалаи чои навиштани ё-и дароз ва кутох бошад (I ва 1)» ва масъалаи дигар вови дароз ва кутох аст (и ва й)» (5,6). Муаллиф ба хайси мисол барои ё-и дароз ва ё-и кутох ин, замин, дид, шир, мир, Шариф, медид ва амсолашонро меорад ва пешниход мекунад, ки асосан дар навишт имлои онхо бо «¡» (и)-и кутох муайян карда шавад. Дар мавриди й-и дароз ва и-и кутох мисолхои ту, туро, буд, товус, кабуд, чун оварда шуда, пешниход магардад, ки «агар мо хамаи инхоро бо харфхои кутох (и, 1) нависем, ба дароз хондан (ба
мавкеи худаш) хеч моней нест» (5,4-7). Чизи мухими дигар он аст, ки дар алифбои дар «Коидахо» манзургардида се «у» - и, й, й мавчуд аст (5,14), вале дар мукаддима ва матни «Коидахо» оид ба мавкеъ ва истифодаи «й» (вови мачхул) харфе навишта нашудааст, ки ин гурези муаллиф аз бахси вови мачхул (й) мебошад.
Баъдтар дар робита ба масъалаи алифбои нави лотинии точикй бахси атрофи «и, й, й, 1,1» (яъне анвои и-хо ва ¡-хо) матрах гардид. Аз чумла, дар чаласаи комиссияи алифбои нави точикй, ки дар таърихи 12 июни соли 1930 (суратчаласаи №5) дойр шуда буд, профессор М.С.Андреев ва СКлимчитский дар бораи алифбои нави лотинии точикй маъруза намуданд. Ба акидаи онхо «аз хама масъалаи мухим ифодаи се «у» - и, й, й ва се «и» -1,1, е» дар алифбои лотинй мебошад. Аз руи тадкикоти пешакй профессор М.С.Андреев, ки дар байни донишчуёни точикй Тошканд дар талаффузи овозхои зикршуда гузаронидааст, ба хулосахои зер меояд, ки аксари онхо то имруз ахамияти хешро доро мебошанд:
1) хамаи лахчахои шимолй, аз чумла Бухоро, Самарканд, Уротеппа ва Хучанд вови мачхул (й) ва вови маъруф (й)-ро фарк мекунонанд;
2) лахчахои чанубй ва кисмати зиёди манотики амалкарди ин лахчахо вови мачхул ро талаффуз намекунанд, ба истиснои Кар I го]:
3) дар як кисмати нохияхои шимол аз Конибодом то Бричмулло, инчунин, вови мачхул ба назар намерасад ва калимахои дорой вови мачхул (й) (дуст, руз) бо «и» талаффуз мекунанд.
Профессор М.С.Андреев дар заминаи баррасй ва тадкикоти хеш хулоса мекунад, ки овози вови мачхул аз алифбо хорич карда шавад (8,14). Дар чавоби саволи Чдбборй, ки «Кулоб хадафи тадкикоти шумо карор гирифт ва оё вови мачхул дар он чо чой дорад?», чавоб дода, иброз менамояд, ки «дар он чо вови мачхул нест ва аз 20 манотики мавриди тадкикот дар аксари чойхо (11 мавзеъ) вови мачхул талаффуз намешавад» (8,15).
Баъди музокира ва мубохисахо Комиссияи алифбо, ки чаласахои он аз 7 то 18 июни соли 1930 идома ёфтаанд, дар бораи масъалахои бахсноки «и»-хо ва «1»-хо ба хулосахои зерин омаданд:
а) «й» (вови мачхул) дар лахчахои шимолй овози фарккунанда ва хос ба шумор меравад, вале дар лахчахои чанубй ин хусусиятро молик набуда, талаффузи вежа надорад. Аз ин рз дар алифбои лотинии точикй ба овози «й» ифода ёфта, баёнгари хам «вови
мачхул» ва х,ам «вови маъруф» махсуб меёбад;
б) «и» ифодагари овози «у»-и кутох буда, дар лахчахои точикй хамгун талаффуз мегардад;
в) овози «ï» дар забони зиндаи (гуфтугуии) точикй аз лихози микдорй ноустувор буда, маъмулан ба овози i-и кутох мегузарад. Сохибони забон (махсусан бесаводон) тафовути микдорию сифатии талаффузи ï (и-и дароз) ва i (и-и кутох)-ро на хамеша дарк карда метавонанд. Аз ин ру. барои ифода о ва i як харф дар алифбо кабул карда шавад: i. Дар мавриди joji nisbat, joji masdari ва шакли кутохшудаи феъли замони хозира дар шахси дуюм asti «1»-и дароз истифода бурда шавад (4,219-220).
Дар такризи худ профессор Е.Э.Бертелс ба маводи комиссияи забони точикй, ки дар боло хулосахои он овардаю тахлил гардид, ба ду нуктаи он таваччух намуда, навиштааст:
1) аз алифбои нави лотинй хорич намудани û ба максад мувофик буда, точиконеро, ки rûz (руз) талаффуз мекарданд, метавонанд дар оянда низ хамон тавр талаффуз кардан гиранд;
2) масъалаи ё-и маъруф хеле чигил ва мушкилтар аст, зеро дар ибтидои таълим барои хонанда фарк намудани i ва I хеле мушкил аст. Пешниходи комиссия дар мавриди i ва 1ва дар мавкеи joji nisbat ва joji masdari навиштани I мо талабагонро дар холате мегузорем, ки онхо бояд пеш аз омузиши асосхои саводнокй категорияхои мушкили грамматикиро аз бар кунанд. Барои муаллим низ фахмо-нидани коидаи ифодаи як овоз дар ду шакл - i ва I хеле мушкил буда, месазад, ки бо дарназардошти баромади этимолога дар ин холат-хо танхо I истифода гардад ё тамоман партофта шавад (4,231-232).
Масъалахои бахсноки забони точикии адабиро бояд Анчумани нахустини илмй-забоншиносй халлу фасл менамуд ва ба ин васила самтхои рушду инкишофи онро муайян месохт.
Анчуман муваффак гардид, ки масъалахои асосии бахси атрофи забони адабй, алифбои нави лотинии точикй ва имлоро баррасй намуда, зимни он карорхои хешро ба тасвиб расонад, ки минбаъд барои танзими раванди амалкарди забони точикии адабй хуччати асосй махсуб меёфт.
Кобили зикр аст, ки халли масоили бахсноки алифбои нави лотинии точикй боиси халлу фасли масъалаи имло мегардад. Дар Анчумани нахустини забоншиносии Точикистон дар бораи алифбои нави лотинии точикй Р.Х,ошим ва С.Климчитский
маъруза карда, асосан карорхои Анчумани точикони Узбекистан ва комиссияи алифбои нави лотинии точикиро дастгирй намуданд. Бахе асосан дар атрофи вови мачхул, вови маъруф ва замма, аз як тараф ва анвои i (i, 1), аз тарафи дигар сурат гирифт. Гурухи мубохисон (масалан, Бектош, Х,.Каримзода, Мунзим, Осимй ва дигарон) тарафдори он буданд, ки дар алифбои нави лотинии точикй вови мачхул ва вови маъруфро чун фонемахои мустакил эътироф карда, барои ифодаи онхо харфхои 0 (вови маъруф) ва й (вови мачхул) махсус гардонида шавад (8,18; 1).
Гурухи дигар (О.Исматй, Нурмухаммадзода, Улугзода ва дигарон) пешниход мекунанд, ки агар мардуми Миёнкол (Самарканд, Бухоро, Уротеппа, Панчакент, Хучанд ва гайрахо) вови мачхулро дуруст талаффуз кунанд, мардуми Кухистон ин овозро талаффуз карда наметавонанд. Барилова, мардуми Миёнкол вови маъруфро аз вови мачхул тафрика карда наметавонанд. Аз ин ру, бар ивази ду шакл - вови маъруф (й) ва вови мачхул (й) якеро интихоб кардан айнй матлаб мешавад, зеро точикони Миёнкол онро чун вови мачхул ва точикони Кухистон, аз чумла, сохибони шеваи чанубй онро чун вови маъруф талаффуз мекунанд (1; 4,32-33,245-258).
Анчуман афкори гурухи дуюмро маъкул донист (2; 6,3). Дар карори анчуман оид ба алифбо омадааст, ки «дар кисми мухими шевахои точикй овози вови мачхул (й) мавчуд нест ва ин вов бо вови маъруф (й) мувофик мебошад. Барои аз миён бардоштани ин душворихо минбаъд овозхои й ва й бо як шакл, бо шакли й ниш он дода шаванд. Ва ин шаклро ба хосиятхои шевахо мувофик карда, кор фармудан мумкин хохад шуд» (6,4).
Инчунин, анчуман дар карори хеш масъалаи I ва i-po хал намуда, мукаррар кард, ки «шаклхои i ва I дар алифбои нави точикй нигох дошта шаванд ва чои навиштани 1-й дароз дар вакти дуруст кардани коидахои имло таъйин карда шавад» (6,4).
Анчуман дар баробари масъалахои дигари рузномаи хеш бахси атрофи имлоро чамъбаст ва маводи марбути онро барраей намуда, бо чанд хулосахои дар хамон давра бунёдй меояд, ки аз инхо иборат мебошанд:
1) дар муайян кардани коидахои имло танхо хусусиятхои як лахчаро ба инобат гирифтану аз вежагихои лахчахои дигар гурез кардан нашояд. Бинобар ин, хамаи лахчахоро ба инобат гирифта.
коидахои имлоии сарфии муштаракро муайян кардан лозим аст;
2) «азбаски забони адабии точик (-й-З.Х,.) то як дарача хамаи хусусиятхои лахчахоро ба худ акс кунонидааст», зимни таъйин кардани мукаррароти коидахои имло пеш аз хама ба забони адабии мавчуд такя бояд кард;
3) «азбаски забони точик (-й-З.Х,.) ду лахчаи асосй ва як катор шевахои дарунй дорад, бинобар ин, имлои точикиро дар асоси соф савтй ниходан мумкин нест. Бинобар ин, имлои нави точик (-й-З.Х,.) дар принсипи шаклй нихода мешавад»;
4) «забони адабии точик аз лахча ва шевахои гуногун истифода мекунад, конуни тахаввулоти савтй дар он собит нест, балки дар хар ранг намоён аст. Бинобар ин, дар навишти ин дигаргунихо ба дарачае, ки конунхои савтй имконият медиханд, принсипи шаклиро риоя кардан лозим меояд» (6,3).
Тавре ки зикр гардид, дар хамин анчуман имлои то чое муназзам ва мукаддимотии забони точикй дар шакли вохид тахия гардида, баъдан то табдили алифбои лотинй ба алифбои кириллиасоси точикй мавриди истифода карор гирифт ва дар ташаккули имлои забони точикй дар заминаи алифбои нави кириллиасос сахми хешро гузошт. Мо кушиш менамоем, ки ташаккули нуктахои асосии имлои забони точикиро дар заминаи «Коидахо...»-и Сухарева ва «Карор дар бораи имлои нави точикй»-и Анчумани илмй-забоншиносй (1930) нишон дихем.
«Карор...» баъд кисмати мукаддимавй (1,2,3,4) дар бораи «4.Тахаввулоти савтй дар забони адабй (дар овоздорхо)» коидахоро пешниход мекунад ва дар онхо тагйироти овозиро дар калимахо (агар-гар-ар; Афредун-Фаредун, уштур-шутур, акнун-кунун, гузор-магзор, бар-бурдан, шумор-шумурдан, озар-озурдан, мох-мар, кон-кар, дин-дир, абру-абрувон, Монй-Мониён, био-биё, киам-киям, наомадан-наёмадан, мао-маё, по-пой, чу-чуй, чо-чой, ру-руй ва гайрахо) нишон медихад. Тибки мукаррароти «Карор...» «дар охири хичохо ду сомити пайдархам омада метавонанд. Лекин дар аввали хичо (калима - З.Х,.) пайдархам омадани ду сомит мувофики имло мумкин нест. Ба таври истисно дар калимахои хоричй пайдархам омадани ду сомит кобили кабул хисобида мешавад: профессор, пролетар» (6,4).
Дар банди 6,7-и «Карор...» таъкид гардидааст, ки калимахои маънодор аз якдигар чудо навишта мешаванд, хамаи часпакхо.
аз чумла сарчаспак (префикс ва пешванд), думчаспак (суффикс ё пасванд), миёнчаспак (инфекс ё миёнванд) чузъхои калима махсуб ёфта, якчоя бо реша ва ё решало навишта мешаванд.
Дар «Карор...» якчоя навиштани калимахои мураккаб (сарпуш, мурдашуй) нишон дода шудааст.
Кобили зикр аст, ки мураттибони «Карор...» дар истифодаи истилохоти забоншиносй ва муайян кардани категориями грамматикй ба камбудию нуксонхо рох додаанд, вале имлои муайянкардаи онхо кобили таваччух арзёбй мегардад. Аз чумла:
1) дар «банди 10» хонаи кудакон ба гурухи калимахои мураккаб зикр гардидааст, ки он ибораи изофй махсуб меёбад;
2) «майда-чуйда» калимаи мураккабе маънидод гардидааст, ки «як чузъи он холо маънои мустакили худро гум накардааст» ва тибки «Карор...» бо нимтире навишта мешавад (3,32). Ин чо низ истифодаи истилохи калимаи мураккаб дар ташрехи «майда-чуйда» сахех нест, зеро ин вохиди забонй ба гурухи сифатхои таъкидй дохил мешавад;
3) дар «банди 13» «хохам хонд, бояд мехондам» ва амсолашон баргалат феълхои мураккаб номида шудаанд, хол он ки феълхои таркибй мебошанд;
4) «гули сурх ва «навбог» баргалат таркибхои сифатдори роста ва чаппа номгузорй шудаанд, ки имлояшон сахех аст: «гули сурх» чудо ва «навбог» якчоя навишта мешавад. Зикр бояд кард, ки «гули сурх» ибораи изофй ва «навбог» калимаи мураккаб мебошанд;
5) шуморахои «чилу се» ва «бисту як» мураккаб таъриф шудаанд, ки сахехаш «шумораи таркибй» мебошад;
Инчунин, дар «Карор...» имлои «калимахои бегона» (калимахои иктибосй» муайян карда шудааст. Мувофики он калимахои иктибосие, ки дар забони точикй пурра хазм шудаанд, «ба коидахои умумии точикй итоат мекунанд. Аз чониби дигар, калимахои иктибосии хазмнашуда ва ё дорой доираи махцуди истифода дар дохили як фан мебошанд, ба имлои аслиашон мемонанд» (6,5).
Дар анчом бояд ёдоварй кард, ки Анчуман бо «Карор дар бораи имлои нави точикй»-и хеш комёб гардид ва тавонист мавзуоти бахспазири имлои нави лотинии точикиро дар робита ба кабули алифбои нави лотинии точикй муайян ва то чое халлу фасл ва ба хукми конун дарорад. Дар хамон давру замон ин «Карор...» барои танзиму мураттаб намудани забони точикии адабй накши вежа дошт.
Тафовути он аз «Коидахои имло»-и Сухарева дар он зохир мегардад, ки хеле ихчам ва мухтасар буда, нуктахои асосй ва бахсноки имлои забони точикиро халлу баррасй намуда, онхоро ба сатхи мукаррароти имлой мерасонад. «Коидахои имло»-и Сухарева бошад, дар сафхоти хеш усули коидахои имлои забонхои аврупой, дар мадди аввал, забони русиро сарчашмаи асосии назариявии хеш карор додааст.
Ихтисорахо:
1. КМ алифбои нави точикй - Кумитаи марказии алифбои нави точикй.
2. «Коидахо...» - Сухарева O.A. К°иДа^ои имло. - Самарканд-Тошканд, 1929.
3. «Карор...» - Ч,амъбаст ва карорхои Анчумани нахустини илмй-забоншиносии Точикистон//Рахбари дониш, 1930, №10-12.
4.ЦГА РТ - Центральный государственный архив РТ
ПАЙНАВИШТ:
1. Дар нахустин Анчумани илмии Точикистон. Баромадхои О.Исматй, Нурмухаммадзода, Улугзода//Точикистони сурх, 29 августи 1930.
2. КаР°Ри Анчумани нахустини забоншиносии Точикистон дар масъалаи алифбо // Точикистони сурх, 3 сентябри 1930.
3. Коидахои имлои забони точикй. - Душанбе: Шарки озод, 2011.
4. Масоили сохтмони забони точикии адабй дар солхои 20-30 садаи XX. Китоби 1. Нахустин Анчумани илмй-забоншиносии точик (мавод, тахия, андузиш). Баргардон, тахия ва муаллифи мукаддима д.и.ф., профессор Т.Ваххобов. - Хучанд: Ношир, 2010.
5. Сухарева, O.A. Коидахои имло / O.A. Сухарева. - Самарканд-Тошканд: Нашриёти Точик, 1929.
6. Ч,амъбаст ва карорхои Анчумани нахустини илмй-за боншиносии Точикистон//Рахбари дониш, 1930, №10-12.
7. ЦГАРТ, ф.486, оп.1, ед.З.
8. ЦГАРТ, ф.486, оп.1, ед.5.
Первый научно-лингвистический съезд и решение вопросов орфографии
З.Хомидова
Ключевые слова: первый научно-лингвистический съезд Таджикистана (1930), языковое строительство, дискуссии об орфографии, таджикский латинизированный алфавит и т. д.
В статье впервые анализируются процесс перехода на новую латинизированую таджикскую графику и формирование на её основе новой таджикской орфографии. Автор, исследуя основные положения «Орфографических правил» А.Сухаревой (1929) и «Орфографических правил таджикского языка» (принятых на Первом научно-лингвистическом съезде, проходившем в 1930 г.), приходит к выводу, что основы нынешной орфографии таджикского языка были заложены в этих орфографических правилах. Б свете принятия новой орфографии и дискуссий о наличии или отсутствии отдельных звуков в таджикском языке теоретические раскладки первого научно-лингвистического съезда приобретают особую актуальность.
The first Scientifico-Linguistic Congress and Solution of Orthographic Issues
Z. Homidova
Key words: the first scientifico-linguistic congress of Tajikistan (1930), linguistic construction, discussions on orthography, Tajik Latinized alphabet
For the first time there is raised the question deeding with the process of transition to the new Latinized Tajik script and formation of new Tajik orthography on its base. Researching the principle provisions of A. Sukhctreva's "Orthographic Rule" (1929) and "Orphographic Rules of the Tajik Language" adopted at the first scientifico-linguistic congress in 1930 the author of the article comes to the conclusion that the grounds of the contemporary spelling of the Tajik language were lend by those orthographic rules. In the light of adoption of the new orthography and a discussion of absence and presence of separate sounds in the Tajik language theoretical ratings of the first scientifico-linguistic congress acquire especial cictucdness.
