CC BY
12E-mail: zabonho@mail.ru
About the author:
Turdi-Akhanova Iroda Abdumalikovna - Tajik State University of commerce, candidate of philological sciences, the Head of Languages department, 734055, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Dehoti street1/2. Tel: (+992) 934444579, E-mail: zabonho@mail.ru
УДК 81.1
АСИММЕТРИЯИ ГРАММАТИКИ ДАР ТАРЧУМАИ МАТН^ОИ БАДЕЙ
Максудов У. О.
Донишкадаи политехникииДонишгощ техникии Тоцикистон ба номи академикМ.Осими
Мувофики иттилои матншиносон ва ахли калам, омузиши матн аз доираи илми забоншиносй андаке хорич шуда, аммо аглаби забоншиносон ахамияти тахкики онро аз лихози забоншиносй низ таъкид мекунанд. Масалан, мухаккикон Мусхелишвилй Н.Л. ва Шрейдер Ю.А. пешниход мекунанд, ки матн ба хайси як ибораи лугавй метавонад вазифаи аломатй ва алокаро ичро намояд. Вазифаи аломатй - имкони истифодаи матн чун аломати вохиди гайризабонй пешбинй шуда, дар холати мушаххас, ифода ё маънои матн мебошад. Дар мавриди вазифаи алока ё робита бошад, олимон хадс мезананд, ки мухотаб аз забони матн хуб огах буда, метавонад онро бо мазмун возех намояд ва маълумоте ба даст орад [9, с. 79].
Лотман Ю.М. перумони накши забон дар инкишофи сохтории матн таъкид мекунад, ки тафсири ходисае дар матн - баёнгари маънои дубораи он дар системаи забонй буда, дорои сабку услуби хоса аст. Х,ангоми ба воситаи вохидхои забонй такрор ёфтани мухтавои ходиса, он бетагйир сохтори ягонаро ба худ касб мекунад ва далели ба матн мубаддал шудани ходиса эхтимоли инкишофи онро меафзояд. Гузашта аз ин, системаи робитахои забонй ба таври ногузир ба тафсири робитахои чахони вокей мегузарад» [5, с.307-308].
Леута се вазифаи асосии матнро, ки Лотман таъкид кардааст, ба таври зайл тахлил мекунад: 1) Вазифаи аввали матн - интиколи иттилооти доимй мебошад. 2) Он бештар сатхй буда, тавассути усулхои оддии тахлил ба осонй фахмида мешавад. 3) Мухотаб матнро рамзкушой мекунад ва паёми аслиро кабул мекунад [4, с.168-169]. Маълум аст, ки дар ин холат рамзе, ки фиристонанда матнро бо он рамзгузорй мекунад ва рамзе, ки мухотаб барои кушодани паём истифода мебарад, ягона аст.
Ахамияти ин система бо он муайян мегардад, ки чй гуна матн бидуни талаф ё тахриф аз гуянда ба мухотаб интикол мешавад. Яъне, тамоми система ба фахмиши кулл равона шудааст ва хар гуна ихтилофи рамзии гуянда ва мухотаб манбаи нофахмй буда, чун монеа мавриди назар карор мегирад.
Храмин тарик, дар мавриди вазифаи асосии матн сухан ронда, метавон ба хулосае расид, ки матн -воситаи интиколи гайрифаъоли иттилоот буда, ба хайси миёнарав байни гуянда ва мухотаб мебошад. Хамчунин, вазифаи мухими он бидуни талафот ва тахриф расонидани пайшми аслй ва мазмуну мухтавои он аст.
Агар дар байни рамзхои матни асл ва тарчума мукотибаи як ба як ба назар нарасад, тарчума хусусияти муодили шартй касб мекунад. Яъне, матни тарчума маънои муайянро маънидод нахохад кард. Дар ин хол, тавзехи матни асл бо тарчумаи баръакс, ки омили афзоиши маъно гардидааст, кохиш меёбад. Бахтин М.М. перомуни масъалаи тарчумаи матн дар маколаи «Масъалаи матн» менависад, ки хар гуна системаи аломатро метавон рамзрезй кард, яъне ба системахои дигари аломатхо (забони дигар - Максудов У.О.) баргардон кард. Аммо матн (дар киёс бо забон чун системаи воситахо) харгиз комилан тарчума нашуда, балки забони ягонаи матнхо вучуд надорад [2, с.309].
Матн ба акидаи Леута дастгохест, ки дар он забонхо ба хам бармехуранд ва аз шиддати ихтилоф маънои нав хосил мекунанд [4, с. 169].
Ба гуфтаи Лотман «дар амалиёти мураккаби тавлиди маъно, забон аз ифодаи маънояш ногусаста мебошад [5, с.17-18].
Маъноро матн дар мачмуъ ифода мекунад, зеро он дар матнхои бадей равшан мегардад.
Чунончи дар боло кайд гардид, ман шомили аломат ва вохидхои мухталифи забонй ва конунхои грамматикй буда, омузиши жарфи он аз лихози грамматикй басо мухим аст. Аз ин лихоз, тахкики пахлухои грамматикй ва нобаробарии он дар забонхои точикй ва англисй бо истифода аз методи тахлили киёсй хоизи ахамият аст.
Дар Точикистон масъалахои мукоисаи грамматикаи забонхои англисй ва точикиро як катор олимону пажухишгарон ба сомон расонидаанд. Аз чумла, Малохат Шахобова, Мукаррама Крсимова, Парвона Чдмшедов, Каримчон Усмонов, Матлуба Азимова ва шогирдони эшон пахлухои мухталифи грамматикаи забонхои англисй ва точикиро мавриди тахкик карор додаанд.
Дар аксари забонхои дунё, хоса забонхои гурухи хиндуаврупой исм дорои категорияхои мухталифи морфологй ва синтаксисй мебошад. Аз чумла, дар забонхои точикй ва англисй
категориями шумора, муайянй ва номуайянй, падеж, чинсият аз чониби олимон баррасй шудааст. Масалан, забоншиноси шинохтаи точик Шарофиддин Рустамов доир ба исм ва категориями грамматикии он к;айдх,ои чолиб дорад. Ш. Рустамов чунин мехисобад, ки категориями грамматикй дорои ду пахлуянд: а) дохилй - маънои грамматикй; б) зохирй - тарзи грамматикй. У дар такя ба олимони рус категорияи грамматикиро дар муттахидии маъной-грамматикй ва воситаи грамматикии ифодаи он маънидод кардааст [10, 52].
Категорияи чинсиятро Шарофиддин Рустамов дар китобаш «Исм» халлу баррасй намуда, кайд мекунад, ки категорияи номбурда дар забони точикй мавчуд набуда, балки тащо бо рохми ифодаи чинсияти табий инъикос мегардад, яъне ба тарики калимасозй (зан, духтар, бача), мансубияти этникй (коргарзан, сохибхоназан, узбекбача, армандухтар), калимахои иктибосии арабй бо суффикси «-а» (муслима, муъмина, муаллима) ва исмхои иктибосии русй бо суффикси «-ка» (пионерка, санитарка, комсомолка, машинистка) ва лексикаи аслй (номи одам, хайвонот ва паррадагон: зан, мард, модагов, модахук, нарашер, мокиён) ва f. [10, 54].
Дар забони англисй низ айнан чунин ходиса ба назар мерасад, ба истиснои чинси миёна (neuter): ба тарики калимасозй (woman, girl, boy), мансубияти этникй (schoolboy, business-lady, girlfriend), лексикаи аслй (man, lioness, house-wife, hostess, heroine, waitress, fireman, fisherman, nurse, secretary), чинси миёна (table, cup, picture, cat, wolf, dog, it) чинси мардона (masculine): Mr., bridegroom, son, uncle, ox, he, him; чинси занона (feminine): Mrs., Ms., granny, saleswoman, businesswoman, she, her.
Яке аз масъалахои бахсталаби категорияи грамматикии исм - категориями шумора, муайянй ва номуайянй ба шумор рафта, дар ин маврид Шарофиддин Рустамов, Малохат Шахобова, Каримчон Усмонов ва дигарон фикру мулохизахои чолиб каламдод намудаанд.
Рустамов Ш. кайд мекунад, ки категорияи шумора дар ягонагии грамматикии шакли танхо ва чамъи исм зохир мешавад ва махз ин вахдати грамматикй ва воситаи грамматикии ифодаи исм аз категориями семантикй ва функсионалй фарк дорад [10, с.53].
Хамзамон, дар забони англисй категорияи шумораи исм ба кавли профессор Каримчон Усмонов яклухтй ё чодопазирии предметхои номбаршавандаро ифода мекунад [11, с.29]. Бояд тазаккур дод, ки дар забонхои точикй ва англисй исм дорои ду шумора мебошад: танхо ва чамъ. Шумораи танхо дар морфемаи сифрй ва чамъ дар суффикс ё морфемахои гуногуни чамъсоз зохир мегардад.
Дар бобати категорияи шумора дар исми забони англисй олимон ва мухаккикони ватаниву хоричй кайдхои зиёд намудаанд.
Категорияи муайянй ва номуайянй низ дар забонхои англисй ва точикй аз чониби олимону мухаккикони мухталифи бахши забоншиносй зикр шудааст. Масалан, дар мавриди категорияи номуайянии исм Рустамов Ш. кайд мекунад, ки дар холи артикли «-е» (обе нушидам) бо исмхои шумориданашаванда якчоя омадан, маънои тафрикаи шакли танхои исм, яъне чузъро аз кулл чудо кардан аст [10, с.61]. Аммо дар забони англисй артикли номуайянй бо исмхои шумориданашаванда хамрох намеояд. Дар бобати омузиш ва тахкики вижагихои категорияи муайянй ва номуайянии исм Каримчон Усмонов дар монографияи хеш фикру андешахои чолиб кайд намудааст. Мувофики андешаи Рустамов Ш. артикли «-е» бо ду хадаф корбаст шуда, аммо аз лихози маънои грамматикй фарк мекунад. Гурухр мерафтанд, гурухе меомаданд (Ц. Икроми). Дастае аз мотамдорон куртщоы кабуди дароз пушида буданд (Ц. Икроми). Артикли «-е» дар баробари номуайянй ягонагии предметро низ ифода мекунад. Агар исмхо шумурдашаванда бошанд, маънои ягонагй боз хам равшантар мегардад [3, с.96]. Дар забони точикй шумораи «як» бо исм якчоя омада, на танхо ягонагии исм, балки номуайянии онро низ ифода мекунад. Як шаб. Абдусаттор аз уавлиаш барои гуштхари баромад (Айни). Аммо баъзан шумораи «як» бо исм ва артикли «-е» хамрох омада, номуайяниро таъкид мекунад, ба шарте агар исм ба хайси шуморидашаванда наояд. Мадрасаи Бадалбек дар як баландие воцеъ шуда буд... (Айни). Ман як рузе бо як щмрощ худ аз Когон ба шщр омадан мехостам (Айни).
Категорияи падеж дар забони англисй бахснок мебошад, зеро бархе аз олимон лозим донистаанд, то ки дар тахкикоти хеш казияи мазкурро кайд намоянд. Масалан, профессор Усмонов К. дар баррасии ин масъала зикр мекунад, ки падеж - чихати ифодаи муносибатхои мухталифи предметм, исм ва амал хидмат мекунад [11, с.32]. Мисол, the student's answer - муносибати сохибй матрах шудааст; to see Mahbuba муносибати обектии амал ва предмет зохир шудааст; to write with a pencil -байни амал ва предмет муносибати олотй ба назар расидааст. Дар забони точикй категорияи падеж ба чашм намерасад, ба чузъ бандаки изофй ва пасоянди «-ро». Мусаллам аст, ки дар забони англисй 2 навъи падеж мавчуд аст: падежи умумй (common case) ва падежи сохибй (possessive case). Мутаносибан, ин ду навъи падеж дар забони точикй хангоми тарчума ба воситаи бандаки изофии «-и» маънидод мешавад: the student's book - китоби донишчу; the dog's tail - думи саг. Дар мисоли боло падежхои умумй ва сохибй бо як бандаки изофии «-и» ифода шудааст. Аммо дар мавриди пасоянди «-ро» профессор К. Усмонов кайд мекунад, ки он бештар муносибати обектиро миёни исму феъл ё чонишин баркарор мекунад: Ман китобро мефурушам. - I sell the book. Ман уро мебинам. - I see him.
Дар забони точикй пасоянди «-ро» нишонаи пуркунандаи бевоситаи муайян буда дар забони англисй муодил надорад [11, 34].
Дар мавриди категорияи муайянй сохиби «Грамматикаи мукоисавии забонхои англисй ва точикй» чунин изхори акида мекунад, ки он муносибати мусохибро нисбати предмет ифода карда, дар нутки гуянда дар ду навъ инъикос мегардад: а) шунаванда аз он предмет огох аст, яъне муайян аст; б) шунаванда аз он предмет вокиф набуда, он номуайян мебошад. Категорияи муайяниро аз руи шаш омил ва номуайяниро тибки се омил тавсиф намудааст [11, с.35].
Чихати таъйини зухуроти асимметрияи категорияхои грамматикии исм дар забонхои англисй ва точикй намунахои гуногун аз тарчумахои осори бадей матрах мешавад:
Цадвали 1.1.
Матни асл TapHjMa
Агар Шумо Ленинободи моро дида бошед, бояд натз донед, ки аз тарафи шимол шахрро дарёи Сир давр зада мегузарад ва аз он канори дарё, аз худи лаби об дашти санглохе сар мешавад, ки хеле пахновар буда, рафга-рафга дар таки кухи Мугул ба охир мерасад [16, 02000000]. If you've been to Leninabad, you know that the Syr Darya borders the northern side of the city, and that its broad, rocky shore extends all the way to the root of the Mughul Mountains.
Дар чумалаи аввал, чонишини «моро» дар матни тарчума аз таваччухи тарчумон дур мондааст, ки шояд ин ходисаи асимметрияи морфологй зери таъсири тарчумаи семантикй ё функсионалй чунин анчом ёфтааст. Вожаи «шахрро» дар чумла ба вазифаи пуркунанда омадааст ва аз сабаби бори дувум зикр шудани Ленинобод хангоми тарчума бо исм ва артикли муайянй «the city» бадал шудааст. Калимаи «санглохе» бо артикли «-е» ифода шуда, аммо дар тарчума бидуни артикли номуайянй чун «rocky shore» маънидод гаштааст. Асимметрияи категорияи шумораи исм байни вожахои «кУх» ва «Mountains» ба назар расида калимаи аввал дар шакли танхо ва сонй дар шакли чамъ омадааст. Тарчумаи чумлаи мазкур аз он шаходат медихад, ки тарчумон аз усули тахвил (тагйир)-и тарчума (переводческая трансформация) хуб истифода намудааст.
Цадвали 1.2.
Матни асл TapHjMa
Кухи Мугул на пирях дорад ва на шаршарахои пургалогула, на бешазор дорад ва на сайди дурусте [16, 2]. For most of the year, there are no forests, wildlife, waterfalls, or even glaciers in these mountains.
Дар чадвали 1.2. зухуроти асимметрияи категорияи шумора дар исм байни иборахои «Кухц Мугул» ва «these mountains» ба назар расида, ибораи матни асл дар шакли танхо ва муодили он чамъ маънидод шудааст. Хамзамон, калимоти «бешазор», «пирях» - «forests» ва «glaciers» дар холати асимметрияи грамматикй карор гирифта, вожахои точикй мувофики услуби бадей имкон дорад дар шакли танхо оянд, аммо дар забони англисй зери таъсири хиссачаи инкории «по» акси хол ба назар мерасад. Лекин маънои ибораи «For most of the year» дар матни асл дида нашуда, онро мутарчим шояд чихати равшанй андохтан илова намудааст.
Цадвали 1.3.
Матни асл Tap^jMa
Аммо бахорон, ки хама чоро сабза пушида, хазор ранг гул мешукуфад, кух хеле серодам мешавад. Аксари «сайёхон» аз бачагони шахр иборат буда, аввал онхо барои бойчечак, баъд аз чанд руз барои лолаи сурх ва сонй баро ревоч (чукрй) кухбарой мекунанд [16, 2]. However, in the spring, the mountains explode with green grass and wild flowers. Thousands of people, mostly city teenagers, flock toward them in search of first snowdrops, and later for tulips and rhubarb.
Дар чумлаи боло шумора ва шуморидашавандаи «хрзор ранг гул» бо ибораи англисии «wild flowers» дар холи асимметрияи грамматикй карор гирифта, ба илова тахти таъсири тахвили тарчума ибораи «хеле серодам» бо ибораи чумлаи нави «housands of people»» ва «бойчечак» - «first snowdrops»» аз лихози категорияхои шумора ва падежи умумй ба хам мукобил мебошанд. Зеро ибораи «wild flowers» (гулхои сахрой) аз чихати маъно ва мувофикати категорияи грамматикй созгор нест ё худ «хеле серодам» бо ибораи «housands of people»» (уазорон мардум) ва «бойчечак» - «first snowdrops» (нахустин бойчечащо) хамоханг нестанд.
Шарофиддин Рустамов дар мавриди категорияи шумораи исм менигорад, ки барои ифодаи категорияи функсионаливу сенмантикии исм на танхо воситахои морфологй, балки воситахои синтаксисй, лугавй ва калимасозй низ истифода мешаванд. Хамзамон, ба маънои чамъи таксимшаванда таркибхои такрор, ки нумеративхоро хам дарбар мегирад, низ дохил мешавад [10, 58]:
Цадвали 1.4.
Матни асл Tap^jMa
Лолаарусак хирман-хирман гул карда буд. Аз зери поямон гох малахе мечасту гох калтакалосе, ки пусти баданаш хамранги санг буд, ширрос зада мегурехт [16, 3]. Thousands of poppies were infull bloom... Grasshoppers flew into the air and gray lizards scrambled along the stones so quickly that they blended into to the landscape.
Дар чадвали 1.4. ходисаи дигари асимметрияи грамматики байни иборахои «Лолаарусак» -«Thousands of poppies», «хирман-хирман» - «füll», «малахе» - «Grasshoppers», «калтакалосе» -
«lizards» ва «санг» - «stones» ба назар мерасад, ки вожаи «Лолаарусак» дар шакли танхо кайд шуда, аммо муодили англисии он «Thousands of poppies» ба нахви ибора ва дар шакли чамъ маънидод шудааст, ки исботи андешахои боло мебошад. Хамчунин, бояд кайд намуд, ки таркиби «хирман-хирман» ва муодили он «full» дар шакли чамъ омада, исми такрор чун вохиди таъкидкунанда ва нишонаи фаровонии исми чамъ хидмат мекунад. Бархак, Ш. Рустамов эроди Б.Н. Ниёзмухаммадовро нисбат ба тахкики О.Ч Чалолов иктибос оварда мегуяд: «Агар як калима дар ибора ва ё чумла такрор ёфта бошад, хама вакт чамъро ифода кардан намегирад, вазифаи он пеш аз хама вобаста ба мавкеи хамон калима мебошад. Агар мо ароба-ароба пахта гуем, худи хамин ибора предметри чамъро ифода мекунад ва агар дар хамин ибора исми асосй пахта дар шакли чамъ (пахтахо) омада бошад, ифодаи чамъ бо такрори исм гум мешавад ва калимаи такрорёфта вазифаи дигарро адо мекунад» [10, 58]. Аз ин лихоз, мо низ дар такя ба навиштаи Шарофиддин Рустамов чунин мехисобем, ки на хамеша исмхои дар шакли чамъ омада, мафхуми чамъро ифода мекунанд, балки категорияи шакли чамъро танхо дар мулохизаи жарфи мазмун ва мухтавои матн метавон дарёфт. Ба илова, ибораи «хирман-хирман гул» ва «full bloom» аз лихози тарчума ва ифодаи маъно симметрй мебошад, зеро дар иборахои точикй ва англисй пасвандхои чамъсоз истифода нашуда, балки такрори калима, мувофикати таркибхои точикй бо исм ба кавли Б.Н. Ниёзмухаммадов, хамчунин хамохангии сифати «full» бо исми «bloom» андешахои болоро собит мекунанд.
Афзун бар ин, дар матни асл калимахои «малахе» ва «калтакалосе» дар холи номуайян бо истифода аз артикли «-е» сабт шуда, аммо дар матни тарчума вожахои «Grasshoppers» ва «lizards» дар шакли чамъ омадааст, ки падидаи асимметрияи грамматикиро собит мекунад. Ахиран, вожаи «санг» бо тарчумаи англисии «stones» аз лихози ифодаи категорияи шумора дар исм ба хам созгор набуда, балки яке дар шакли танхо ва дигаре чамъ омадааст, ки аз зухури падидаи асимметрияи грамматикй хабар медихад.
Цадвали 1.5.
Матни асл Тарчума
Юсуф чашмони калон-калони наздикбинашро ба осмон духта, гуфт... [16, 3]. Yusuf squinted up into the sky, saying...
Дар ибораи «чашмони калон-калон» муносибати исм ва таркиби «калон-калон» мувофики гуфтахои Рустамов Ш. созгор буда, исми асосй дар шакли чамъ ва таркибхо нишонаи таъкид ва чигунагии исм мебошанд. Аммо чунончи ба матни тарчума назар мекунем, вожахои номбурда бо ибораи феълии «squinted up» маънидод шуда, далолат ба зухуроти асимметрияи грамматикй мекунанд. Илова бар ин, сифати «наздикбин» хангоми тарчума комилан аз эътибори тарчумон дур мондааст, ки дубора инъикосгари нобаробарии грамматикй мебошад.
Цадвали 2.1.
Матни асл Tap^yMa
Азбаски зиндагонии кудакй ва хурдсолии ман дар сахро, асосан дар ду деха гузаштааст ва ин дехрхр аз хам дур буда, аз чихати ободонй, маданият ва урфу одат аз хам фарк доштанд, ман мехохам пеш аз сар кардани ёддоштхри худ дар бораи ин ду деха як катор маълумоти географй, этнографй ва тарчумаихолй дода гузарам, то ки фахмидани чои ин ёддоштхо барои хонандагон осонтар шавад [14, 5]. Since my childhood was spent in the countiy - to be exact, in two villages some distance apart and differing from one another in agriculture and culture - I should begin by providing some geographical, ethnographical and biographical information so that my reader may better appreciate the background to these memoirs [17, 31].
Ибора чузъи мухими чумла ба хисоб рафта, тибки таърифхои маъмулй аз ду ё зиёда калимахо иборат аст ва онхо аз лихози як катор нишонахои вижаи фонетикй, грамматикй, мувофикати маънои лугавй бо мусоидати воситахои грамматикй ва лексикй алокаманд мегарданд. Дар чадвали 2.1. ибораи пайвастаи «зиндагонии кудакй ва хурдсолй» дар матни тарчума бо як вожа ифода шудааст, ки далолат ба асимметрияи грамматикй дорад, аммо харчанд тарчума мантикан дуруст анчом ёфтааст. Бояд кайд намуд, ки хангоми тарчума аксари мутарчимон услуби тахвили тарчума ва дигар методхои маъмулро чихати муъчазбаёнй истифода мекунанд. Чунончи забон ва услуби асари «Ёддоштх,о»-и устод Садриддин Айнй фасеху равон ва ба табакаву кишрхои мухталифи оммаи халк возех аст, лекин хини тарчумаи чумлаи боло Ч,он Перрй аз такрори чанд вожаву иборахои точикй худдорй намуда, услуби хосаи эъчозро пеш гирифтааст. Зеро, такрори вожаву иборот дар услуби бадеии забони англисй хоса дар тарчумаи чумлаи мазкур аз нигохи мутарчим кобили кабул набудааст. Бинобар ин, вожа ва иборахои «ин дехахр», «ободонй», «урфу одат», «ин ду дехр» ва «ёддоштхри худ» дар матни тарчума такроран маънидод нашудааст ва тарчумон зикри онхоро лозим надонистааст, ки хак бар чониби уст.
Хамчунин, дар чои дигар вожаи «хонандагон» (шакли чамъ) хангоми тарчума бо ибораи «my reader» (шакли танхо) ифода шудааст, ки аз вукуи падидаи асимметрияи грамматикй дарак медихад.
Х,амин тарик, дар кисми охири чумла ибораи «ин ёддоштхр» ва «these memoirs» аз хар чихат созгор буда ин ходисаро симметрияи грамматикй меноманд.
Цадвали 2.2.
Матни асл Tap^yMa
1. Дехаи Сокгаре. Ин деха аз тобеоти райони Fиждувон буда, як фарсах - 8 километр дуртар аз маркази район ва дар тарафи шаркии он, дар канори дарёи Зарафшон вокеъ аст [14, 5]. The village of Soktare was in the province of Ghijduvon, onefarsakh (five miles) east of the town of that name, on the banks of the Zarafshon river [17, 31].
Дар чумлаи боло якчанд ходисахои асимметрияи грамматикй ба чашм расида аз чумла ибораи «ин деха» хангоми тарчума ихтисор гардидааст, хамзамон ибораи «маркази район» яъне бо муодили англисии «that name» (он ном) далолат ба асимметрияи лексикй-семантикй мекунад. Аммо вожаи «канор» (шакли танхо) бо «banks» (шакли чамъ) аз лихози парадигмам морфологй ба хам мукобиланд, зеро калимаи «канор» дорои морфемаи сифрй буда, вале вожаи «banks» морфемаи «-s» касб намудааст, ки хар ду аз лихози маънои грамматикй ифодагари категорияи шумора дар исм мебошанд. Аммо аз чихати шумора ба хам тазоданд, ки ин ходисаро забоншиносон асимметрияи грамматикй гуянд. Дар мавриди тарчумаи ибораи «маркази район» бо муодилаш «that name» аз лихози маънои лексикй мукобиланд ва инъикосгари падидаи асимметрия мебошад.
Цадвали 2.3.
Матни асл TapMjMa
Азбаски ин дещ дар наздикии дарёи Зарафшон вокеъ шудааст ва аз байни дещ хам ба номи Мазрангон як чуи калон мегузарад, сероб ва обод буда, бештарини хавлихояш руидарачадор, чорбогнок ва пурмева аст [14, 5]. Because of its site, and since it also had a fair-sized canal, the Mazrangon, running through it, Soktare was fertile and productive, and most of its houses boasted walled gardens with plenty of fruit trees [17, 31].
Чунончи дар чадвали 2.3. мебинем, иборахои «ин дехр», «дарёи Зарафшон» ва «аз байни деха» дар матни тарчума бидуни муодили англисй сабт гардида, аглаби онхо бо чонишини шахси сеюми танхои «it» ифода ёфтаанд, ки зери таъсири тарчумаи семантикй далолат ба асимметрияи грамматикй мекунанд. Ахиран, ибораи пайвастаи «чорбогнок ва пурмева», ки аз исмхои сохта иборатанд, дар тарчума ба таври зайл чун «gardens with plenty of fruit trees» маънидод шудааст, ки далели асимметрияи морфологй мебошад, зеро вожахои чорбогнок исми сохта аз чорбог ва нок, пурмева низ аз ду калима (дар шакли танхо) таркиб ёфтааст. Аммо тарчумаи ибороти мазкур аз калимахои содаи «gardens», «plenty», «fruit» ва «trees», ки чанде аз онхо дар шакли чамъ омадаанд, ифода шудааст
Цадвали 2.4.
Матни асл Tap^jMa
Заминхои ин деха хосилхез буда, дар онхо киштхри гуногун мерасиданд ва аз шолй шрифта то сабзавот, ки киштхри серобталаб мебошанд, дар деха кишта мешуданд [14, 5]. The fields around this village were rich and produced a varied crop, including rice and vegetables, which require a great deal of water [17, 31].
Дар чадвали 2.4. чи тавре мушохида мекунем, мазмун ва мухтавои матни асл дар замони хозира накл шуда, гарчанде замони тарчумаи матн тахминан пас аз 50-60 сол анчом ёфтааст, аз ин лихоз мутарчим онро дар замони гузашта маънидод намудааст, ки худ далолат ба асимметрияи грамматикии худуди замони феълй дорад. Аз чумла, феълхои «буда», «мерасиданд» ва «мебошанд» дар замони хозира ва «were rich» ва «produced» дар замони гузашта ифода шудаанд. Хамзамон, асимметрияи категорияи шумора дар исм чун «киштхри гуногун» - «varied crop» ба назар расида, аммо аз чихати маъно симметрия мебошад. Лозим ба таъкид аст, ки вожаи «серобталаб» дар вазифаи сифат омада, аммо дар тарчума ба хайси ибораи феълй чун «require a great deal of water» (мицдори калони обро талаб мекунад) маънидод шудааст, ки ба зухури асимметрияи грамматикй шаходат медихад. Цадвали 2.5.
Матни асл Tap^jMa
Бошандагони ин деха аз чихати ирк ба номи точикон, арабон, урганчиён ва хочагон - асосан ба чор чамоа таксим ёфта, хоцагон ба номи мираконихр, сайидатоихр, гиждувонихр ва соктарегихр - чор кабиларо ташкил медоданд [14, 5]. The populace was made up of four ethnic groups: Tajiks, Arabs, Urganchis, and Khojas. The khojas in turn constituted four clans: Mirakoni, Sayid-Atoyi, Ghijduvoni, and Soktaregi [17, 31].
Дар мисоли чадвали 2.5. ибораи «Бошандагони ин деха» бо вожаи «The populace»» аз лихози маъно симметрй кайд шуда аммо аз нуктаи назари грамматикй калимаи «бошандагон» дар шакли чамъ ва «populace» аз сабаби исми чомеъ будан, дорои морфемаи сифрй мебошад, аммо ибораи «ин деха»-ро артикли муайянии «the» ифода намудааст, ки ин хама далолат ба ходисаи асимметрияи грамматикй доранд. Хдмчунин, асимметрияи категорияи шумора дар исмхои «мираконихр», «сайидатоихр», «гиждувонихр» ва «соктарегихр», ки дорои морфемаи «-хо» мебошанд, зохир гаштааст, вале дар матни тарчумаи калимоти «Mirakoni», «Sayid-Atoyi», «Ghijduvoni» ва «Soktaregi» бо морфемаи сифрй ва ба нахви исми хос маънидод шудаанд, лекин тарчумаи калимахои «хоцагон» ва «khojas» дар чумлаи мазкур аз чихати грамматикй симметрй мебошанд.
Матни асл TapMjMa
Ахрлии аслЯ-цадимии ин деха точикон ва хочагони соктарегй буда, урганчиён аз Урганч, миракониён аз Машхад, F-иждувониён аз калъаи Fиждувон, сайидатоихо аз Сайидато ном дехаи райони Шофирком мухрцир шуда омадагЯ буда, арабхо аз бокимондагони мухочирони араб ба шумормерафтанд [14, 5]. The original inhabitants of the village were Tajiks and Soktaregi Khojas; the Uigenchis had come from Urgench, the Mirakonis from Mashhad, the Ghijduvonis from Castle Ghijduvon, the Sayid-Atoyis fnom a village called Sayid-Ato in Shofukom province, and the Arabs were reputedly the remnants of the early Arab settlers [17, 31].
Tap^yMau ^yMnau 6ono 6a hcthchoh 6at3e BH®:ara Ba anoMaixou 3yxyporu acHMMerpuaH rpaMMaTHKH, MyTa6axx,up0Ha aH^OM e^Taacr. Ea hh MHHBon, a3 HHroxu KareropuHH myMopa gap hcm BO^au «axpnu» hcmh ^OMet 6yga, 6ugyHH Mop^eMau «-xo» OMagaacr, aMMO Myogunu aHrnucuam «inhabitants» gap xpnu 6ugyHH Mop^eMau «-s» ca6T mygaH, MatH0x,0H «ucmuupMamKyHaHda, cokuh, 6omanda Ba F.»-po H^oga MeKyHag, kh a3 nux,03H MatHO MyKo6unH BO^aa «axpnu» acT. A3 hh xorup, Tap^yMau ^yMnau HOM6ypga Ma3MyHaH 60 MarHH acn x,aM0x,aHr Me6omag. Bane u6opau OMexTau «rnyxp^up rnyda OMadazu 6yda» a3 xa6apu homhh «Myxp^up rnyda» Ba CH^aru ^etnuu Tap3H Ma^tynuu «OMadazu 6yda» gap MarHH Tap^yMa 60 TapKu6x,0H aHanHTHKH, cu^ara ^etnHH Tap3H ^otunuH «were... had come» (Participle II) Ba HaBtu cy6eKTH e FaHpHo6eKTHH «come» gap xpnaru acHMMerpuaH rpaMMaTHKH Kapop gomra, aMMO u6opau «Myxp^up rnyda» gap Tap^yMa B03ex, 6aeH Hamygaacr. Ea unoBa, gap MarHH Tap^yMa 3ap$H «reputedly» (yjMaH, dap Mayuyb) Ba CH^aru «early» (nemun, ya6rn) 6a Hax,BH 6aeH Ba TaB3ex,u MarHH acn H30$araH ucru^oga mygaaHg, kh a3 3yxypu nagugau acHMMerpuaH rpaMMaTHKH gapaK Megux,ag.
Цадвали 2.7.
Матни асл TapHjMa
Забони ахолии ин деха асосан точикй буда, аз хочагон сайидатоихо узбекй гап мезаданд ва бар хилофи одати арабони дигар, арабони ин чо хам ба забони узбеки гуфтугузор менамуданд [14, 5]. The language of the inhabitants was for the mostpart Tajik, though the Sayid-Atoi Khojas spoke, and the local Arabs, unlike those elsewhere, habitually used Uzbel [17, 31-32].
Дар чадвали 2.7. зарфи «асосан» дар матни тарчума ба нахви ибораи зарфии «for the most part» дар холи асимметрия карор дошта, мутарчим метавонист бо як вожаи танхои «mostly» ифода кунад, аммо ибораи зарфй низ аз лихози услуби бадей дар адабиёти англисй роич аст. Афзун бар ин, тарчумаи англисии ибораи «бар хилофи одати арабони дигар» зери таъсири тахвили тарчума ва тарчумаи семантикй хуб анчом ёфтааст, вале вожаи «арабон» бо ишорачонишини «those» ифода шуда, боиси сар задани асимметрияи грамматикй гаштааст. Дар охир, ибораи «ба забони узбеки гуфтугузор менамуданд» ба англисй «habitually used Uzbek» (маъмулан узбеки истифода мекарданд) муродифмаъно буда, аммо боз хам зухуроти асимметрияи грамматикй миёни феълхои «гуфтугузор менамуданд»» ва «used» тахти таъсири тобиши маъноии сифати нисбии «узбеки» ва тарчумаи лексикй-семантикй аён шудааст.
Цадвали 2.8.
Матни асл Tap^jMa
Касби асосии ахолии ин деха дехцрнЯ буда, бештаринашон камзамин ва безамин буданд [14, 5]. The basic occupation of the inhabitants was. farming, most of them being smallholders or landless peasants [17, 32].
Бояд кайд намуд, ки тарчумон мазмун ва мухтавои вожаи «касб»-ро чун «occupation» мохирона маънидод намуда, хамзамон шархи калимахои «камзамин» ва «безамин»-ро ба англисй «smallholders» ва «landless peasants»» ифода намудааст, ки шоистаи тахсин аст. Лекин дар чумлаи мазкур якчанд зухуроти асимметрияи грамматикй руй додааст, аз чумла сифати феълии «being» ва исми «smallholders» дар чумла яучоя ба вазифаи хабари номй омада, аммо муодили точикии он аз лихози грамматикй на сифати феълй, балки феъли замони гузашта мебошад, гарчанде вазифаи хабари номиро адо кардааст. Илова бар ин, калимаи «smallholders» ва ибораи «landless peasants» дар шумораи чамъ бо морфемаи чамъсози «-s» тарчума шуда, вале муодили точикии онхо ба намуди сифати сохтаи нисбии «камзамин» ва «безамин» кайд гаштааст, ки аз нуктаи назари сохти морфологй, гурухи калимахои точикй ба вазифаи сифат ва гурухи калимахои англисй ба вазифаи исм корбурд шудаанд ва гуфахои болоро дар бобати асимметрияи морфологй собит мекунанд.
Чй тавре профессор Каримчон Усмонов дар «Грамматикаи мукоисавии забонхои англисй ва точикй» таъкид мекунад: «Сифати феълии I дар забони англисй мисли герундий морфемаи «-ing» дорад ва дар ду шакли категориалй, ки ба категорияи тартиб дохил мешаванд, истифода мегардад. Бар хилофи сифат, он хосияти на исм, балки хосияти сифату феълро дорост. Хосияти сифатии Participle I он аст, ки дар чумла мисли сифат ба вазифаи синтаксии муайянкунандаи препозитивй ё постпозитивй омада метавонад» [11, с. 186]. Масалан, дар чумлаи боло сифати феълии «being smallholders» вазифаи синтаксии холи постпозитивиро ичро кардааст. Дар асл, Participle I дар забони англисй ду шакл дорад: перфектй ва Fайриперфектй. Шакли перфектии Participle I тибки маълумоти Усмонов К. асосан дар
вазифаи хол омада хамзамон шакли гайриперфектии он метавонад дар ду вазифа ояд: муайянкунанда ва хол (хамон чо).
Малохат Шахобова дар бобати Participle I (сифати феълии замони хозира) менигорад, ки он дар чумла ба вазифахои муайянкунанда ва хол ба кор меояд [13, с.302].
Цадвали 2.9.
Матни асл TapMjMa
Бештарини заминхои мулки ин деха аз мираконихо дар дасти ду хонавода буд, ки онхоро козибачахо ва мутаваллихо мегуфтанд [14, 5]. Most of the larger properties were owned by two Mirakoni families who were known locally as Qozibacha («kadi's sons») and Mutavalli («superintendants») [17, 32].
Умуман, дар забони англисй феълхоро тибки раванди амал ба обектй ва субектй чудо мекунанд, зеро феъле, ки амалаш ба пуркунанда равона аст, обектй ё гузаранда мебошад. Аммо феълхое, ки бо мубтадо робитаи заиф доранд, субектй ё монда номида мешавад. Ба илова дар забони точикй феълхое, ки пуркунандаи бавосита ва бевосита доранд, гузарандаанд. Дар забони англисй гурухи феълхое, ки дорои пуркунандаи бепешоянд, пуркундаи бавосита ва бевоситаанд, гузаранда мебошанд. Вале баъзе феълхо хар ду вазифаро адо мекунанд. Феълхое, ки бо пешоянд якчоя меоянд, бештар чун монда шинохта мешаванд. Хамзамон, феълхое, ки бо сифат ва зарф якчоя меоянд, монда мебошанд. Дар забони точикй бошад, феълхои гузаранда дорои тарзхои фоилй ва мафъулй буда аммо феълхои монда танхо тарзи фоилй доранд. Илова бар гуфтахои боло феълхои забони англисй бохудуд, бехудуд, омехта валентнок мешаванд. Дар мавриди феълхои бохудуд бояд кайд кард, ки аз лихози лугавй ба амали анчомёфта далолат мекунанд, аммо феълхои бехудуд ба номуайянии худуди амал шаходат медиханд. Феълхои омехта бошад, хамаи вижагихои феълхои бохудуд ва бехудудро ба худ касб намудаанд. Илова бар ин, феълхо аз руи валентнокй: яквалентй, дувалентй ва севалентй мешаванд.
Ибораи «аз мираконихо дар дасти ду хонавода буд» дар шакли феъли монда ва тарзи фоилй аст, аммо дар матни тарчума «were owned by two Mirakoni families» бо истифода аз феъли гузаранда ва тарзи мафъулй маънидод шудааст. Бинобар ин, ходисаи мазкурро асимметрияи морфологй мегуянд. Дар мисоли дигар, феъли «мегуфтанд» гузаранда буда, аммо дар матни тарчума ибораи «were known» ифодагари ду мафхум: гузаранда ва монда буда, дар ин минвол ба шакли феъли монда дарч шудааст, зеро дар тарзи мафъул омадааст.
Цадвали 2.10.
Матни асл TapMjMa
Камзаминхо ва безаминхо чоряккорй, ятимй ва ё ба ягон касби дигар машгулй менамуданд [14, 5]. The smallholders and landless engaged in sharecropping (choryak-kori), seasonal and maintenance labor, or other odd jobs [17, 32].
Яке аз василахои маъмули сохтани исми амал дар забони англисй ба феъл илова намудани пасванди «-er» мебошад. Чи тавре дар чумлаи боло мушохида мекунем, вожаи «smallholders» чун исми амал сабт шуда он дорои пасванди «-er» аз сифати «small» ва феъли «hold» + er иборат аст. Аммо чунончи аз тарчумаи матн равшан мегардад, вожаи «камзаминхо» ва «безаминхо» сифатхои сохта аз «кам» ва «бе» + «замин» буда, дар чумлаи мазкур ба хайси исми амал маънидод шудааст, зеро бидуни исм ва бо пасванди «-хо» омада, бо муодили англисии «smallholders» ва «landless» дар холати асимметрияи грамматикй карор доранд. Ч,ои дигар, феъли таркибии номии «машгулй менамуданд» хини тарчума ба англисй бо феъли пурра ё асосй «engaged in labor» ифода шуда, аз лихози истифодаи анвои феълй ба хам созгор нестанд ва баёнгари падидаи асимметрияи морфологй мебошанд. Аммо перомуни феъли ёридихандаи «намудан» дар фарханги тафсирии забони точикй чунин маълумот кайд шудааст: 1. намоён кардан, нишон додан, ба назар намоён кардан; 2. ба назар намоён шудан; ба назар тофтан, намоён шудан, зоуир гаштан, дида шудан: ...тахминан сисола менамуд; ба назар намудан; ба назар тофтан; 3. уамчун феъли ёридщанда дар феълуои таркибии номм ба цои «кардан» меояд: афзун намудан, мафтун намудан, сар намудан, табассум намудан; такрор намудан, сайр намудан. Аз шархи феъли номбурда маълум мегардад, ки он дар забони точикй ба вазифаи феъли ёридиханда дар феълхои таркибии номй омада, бо феъли асосии «engaged in» дар холи асимметрия карор дорад.
Цадвали 2.11.
Матни асл TapMjMa
Бештарини точикон аз заминхои амлок, яъне заминхои подшохиро киштукор мекарданд ва бештарини урганчиён майдабащолй доштанд [14, 5]. Most of the Tajiks worked on the Emir's estates, and the Urgenchis were mostly retail grocers [17, 32].
Дар чадвали 2.11 ибораи «заминхои амлок, яъне заминхои подшохц» ба таври муъчаз чун «Emir's estates» бо хирфаи баланди тарчумонй анчом ёфтааст, ки боиси тахсин мебошад, аммо аз лихози киёс ва мукобалаи грамматикй далолат ба зухуроти асимметрияи грамматикй дорад. Яъне, ибораи «заминхои амлок» дар матни тарчума мустакиман тарчума нашуда, балки дар якчоя бо
ибораи «заминхри подшохЯ» чун «Emir's estates» (заминхои мулки амирй) тавзех шудааст, аммо Чон Перрй бо истифода аз методи тахвили тарчума онро ба таври муъчазбаёнй анчом додааст.
Бояд тазаккур дод, ки ходисаи нобаробарии худудхои замон миёни феълхои «киштукор мекарданд» ва «worked on» ба чашм мерасад, ки дар мисоли аввал замони гузаштаи давомдор ё худ наклй ва дигар замони гузаштаи анчомёфта дарч гардидааст, ки шаходат ба ходисаи асимметрияи грамматикй медихад. Ба илова, чунончи дар боло кайд гардид, феъли «кардан» низ ба мисли феъли «намудан» ба намуди афъоли ёридиханда ворид шуда, феълхои таркибии номй месозад: кор кардан, ниго.у кардан, пайдо кардан, саъй кардан, тасдиц кардан, тез кардан, хизмат кардан, цанг кардан ва f Аз ин чихат, феъли таркибии номии «киштукор мекарданд»-ро наметавон чун феъли асосй шуморид, вале дар матни тарчума он бо феъли асосй маънидод шудааст, ки далолат ба падидаи асимметрияи грамматикй дорад. Илова ба мисолхои боло, ибораи «майдабаццолЯ доштанд» бо «were retail grocers» аз лихози таркибхои грамматикй ба хам созгор набуда, боиси зухури асимметрияи морфологй гаштаанд, зеро ибораи «майдабаццолЯ доштанд»» феъли таркибии номй буда, «were retail grocers» ба хайси хабари номй, хамчунин сифати «майдабаццолЯ» бо исми амали «retail grocers» аз нигохи хиссахои нутк мукобил аст.
Цадвали 2.12.
Матни асл TapHjMa
Хочагон, хусусан хочагони мираконЯ ва гиждувонЯ, ба дуохонЯ хам машгулй мекарданд, мардум беморон ва девонагонро аз атроф ба хонахои онхо меоварданд ва онхоро ба сари беморони барчомондаи худ бурда мехонданд ва бо хамин восита ба он беморон «шифо» мецустанд [14, 5]. The khojas, especially the Mirakonis and Ghijduvonis, also had a sideline in prayer healing: the sick and crazed were brought from everywhere around to their houses, where they recited prayers over them in order to cure them [17, 32]
HyH MHConxpu Ka6nH gap ^yMnau 6ono TaKpopaH nagugau acHMMerpuaH rpaMMarHKH 6aHHH BO^axpu «MupaKonu», «zuwdyeonu» Ba «Mirakonis», «Ghijduvonis» 6a Ha3ap pacuga, KanuMaxpu MaTHH acn 6a Ba3H^au CH^aru hhc6h Ba KanHMax,OH MaTHH Tap^yMa 6a Hax,BH hcm (maKnu ^aMt) ca6T mygaaHg. Ammo u6opau «6a dyoxonu xaM MawFynu MeKapdand» gap Tap^yMa 60 Myogunu «had a sideline in prayer healing»» a3 nux,O3H MatHOH rpaMMarHKH 6a x,aM Ta30g 6yga, hh naguga gap $et>nx,0H MOHgau «Mawzynu MeKapdand» Ba ry3apaHgau 6aBOCHTau «had a sideline in prayer healing» hhbhkoc mygaacr. 3epo, $etnu aHrnucHH «have» 6a rypyxu ^etnx,0H OMexTau ry3apaHga Ba MOHga goxun myga, x,aHroMH 6a Ba3H$au epugHx,aHga OMagaH, MOHga x,uco6uga MemaBag, aMMO gap x,onu $etnu MycraKun gap^ mygaH, x,aM ry3apaHga Ba x,aM MOHga Me6omag. MacanaH, gap x,onu gomraHH nypKyHaHgax,ou 6aBOCHTa Ba 6eBOCHTa nyH $etnu ry3apaHga ^ang myga, x,aHroMH 6o nemoaHg aK^oa mygaH e gap Tap3H Ma^tynH H^oga mygaH, MOHga x,HCo6uga MemaBag.
Цадвали 2.13.
Матни асл TapHjMa
Хочагони солхурда хар пагох дар масчид баъд аз намози бомдод бо овози баланд «авроди фатхия» ном дуоеро бо як овоз ва ба оханги махсусе мехонданд. Ба умеди ин дуоро шунида «шифо ёфтан» беморон ва нимбеморон аз дехоти атроф хар пагох ба ин чо гирдмеомаданд [14, 5]. Every morning in the mosque, after the dawn prayer, the older Khojas used to chant aloud a prayer with its own peculiar cadence called the avrodi fathiya; the sick and the not-so-well from outlying villages would gather here every morning in hopes of being cured merely by hearing this prayer [17, 32].
Дар чадвали 2.13. тахвили тарчума бо истифода аз усули транслитератсия (баргардон) ибораи «авроди фатхия» бидуни шарху тавзех вориди матни тарчума шудааст, харчанд устод С. Айнй кайд намудаанд, ки он номи дуо мебошад.
Агар дар сифати феълй хусусиятхои морфологии замон, тарз, намуд ва вобастакунии феълй заиф шавад, он аввал ба сифат (таклифи пухта, буррандатар аз теF), сипас ба исм мегузарад (нависанда, шунаванда) ва хусусиятхои асосии хиссахои нутки зикршударо мегирад [3, 191-192]. Аз ин лихоз, сифати феълии «ном» ба вазифаи исм омада, муодили англисиаш «called» чун сифати феълии замони гузашта бар он мукобил мебошад. Феъли «мехонданд» дар чумла ифодагари маънои грамматикии худуди замони гузаштаи давомнок буда, хангоми тарчума дар якчоягии феълхои модалии «used to» ва пурраи «chant» маънидод шудааст.
Сифати феълй дар забони точикй шакли номии феъл ба хисоб рафта, ба хайси аломати исм дар замонхои хозира, гузашта, хозира-оянда ва оянда меояд. Чи тавре равшан мегардад, сифати феълии «шунида» дар замони хозира дарч шуда, хини тарчума тавассути герундий «hearing» самти фоилй маънидод шудааст, ки далолат ба падидаи асимметрияи морфологй дорад. Аммо масдари «шифо
ёфтан» дар тарчума ба василаи самти мафъулии герундий «being cured» ифода шудааст, ки ба зухури асимметрияи грамматикй шаходат медихад. Бояд кайд намуд, ки шакли гайриперфектии герундий «hearing» амали паихами замони мушаххасро баён намуда, хамзамон шакли перфектии герундий «being cured» амали ояндаро ифода мекунад.
Ходисаи дигари асимметрияи грамматикй, хоса категорияи шумора дар исм миёни калимахои «беморон» - «the sick» ва «нимбеморон» «the not-so-well» аз руи морфемаи «-он» ва морфемаи сифрй руи кор омадааст. Ахиран, феъли «гирд меомаданд» аз нигохи маънои грамматикй дорои шакли худуди замони гузаштаи давомнок буда бо феълх,ои модалии «would» ва асосии «gather» маънидод шуда феъли модалии «would» тибки конунхои имлои забони англисй ба амали хануз огоз нашудаи замони гузашта далолат мекунад, ки аз руи маънои грамматикй ин феълхо ба хам тазоданд.
Асимметрияи грамматикй дар тарчумаи осори манзум низ ба назар мерасад. Дар тарчумаи «Гузидае аз достощои Маснавии Мавлавй бо тарчумаи инглисй»-и Мавлоно Ч,алолуддин Балхй, ки он ба намуди назм таълиф шудааст, метавон мисолх,ои зиёдро бо методи киёс ва мукобалаи грамматикй матрах намуд. Масалан, дар достони «Заргар ва тарозу (The goldsmith and scales)» (тахти шумораи 23) зухуроти зиёди грамматикй ба назар расидааст:
Цадвали 3.1.
Матни асл Tap^yMa
Он яке омад ба пеши заргаре, Ки тарозу дех,, ки барсанцам заре. Гуфт: «Хоца! Рав, маро гирбол нест», Гуфт: «Мизон дех, бар ин тасхур маист». Гуфт: «Ч,орубе надорам дар дукон», Гуфт: «Бас, бас! Инмазохикро бимон. Ман тарозуе, ки мехохам, бидех, Хештанро кар макун, хар су мацех». Гуфт: «Бишнидам сухан, кар нестам, То напиндорй, ки бемаънистам! Ин шунидам, лек пирй муртаъиш, Даст ларзон, чисми ту номунтаъиш. В-он зари ту хам курозай хурд мурд, Даст ларзад, пас бирезад зарри хурд. Пас бигуйй: «Хоца цорубе биёр, То бицуям зарри худро дар губор». Чун бирубй, хокро чамъ оварй, Гуиям галбер хохам, эй царй! Ман зи аввал дидам охирро тамом, Ч,ойи дигар рав аз ин чо, вассалом» [15, 29-30]. A man went to a goldsmith, asking for scales to measure his gold. The goldsmith said: «I have no sieve!» And the man said: «Don't be funny. I asked for scales.» The former said: «1 have no broom in the shop.» And the latter said: «Stop it; joking is enough.» «Give me the scales that I have asked for and don't pretend to be deaf, and don't beat about the bush!» The former said: «1 heard you and I am not deaf, and don't imagine that I am stupid.» «1 heard you but you are a trembling old man; your hands are shaking, and your body is weak.» «Your gold, too, is tiny and ground, and as your hands tremble, they will fall down.» «Therefore, you should have asked me for a broom, to collect your gold fillings in the dust.» «And when you sweep it with the dust, you would then ask me for a sieve.» «Thus I deduced the end from the beginning, therefore you had better go elsewhere, that's all.»
Тарчумаи мисраи аввал комилан бо матни асл мувофик аст, аммо дар мисраи дувум якчанд ходисаи асимметрияи грамматикй ба чашм мерасад. Феъли «дех» дар шакли сигаи амрй сабт шуда, дар матни англисй ба намуди феъли замони хозираи давомдор «asking for» омадааст. Хамчунин, вожахои «тарозу» ва «scales» аз лихози категорияи чамъбандй мукобил мебошанд, зеро исми «scales» ба гурухи калимахои чуфт дохил шуда, хамеша дар шакли чамъ меояд. Дар мисоли дигар феъли замони хозираи «барсанцам» бо масдари «to measure» аз лихози морфологй тазод аст. Асимметрияи категорияи номуайянй миёни вожахои «заре» ва «his gold» руи кор омада, дар матни асл калимаи «заре» бо истифода аз артикли номуайянии «-е» дар холати номуайян карор дошта, аммо «his gold» (тиллои у) дар холи муайян мебошад, зеро чонишини сохибии «his» далолат ба сохибият ва дар вазифаи муайянкунанда дарч шудааст. Он яке омад ба пеши заргаре, A man went to a goldsmith, Ки тарозу дех, ки барсанцам заре. asking for scales to measure his gold.
Дар байти дувум вожахои «Хоца! Рав ...» дар матни тарчума зери таъсири морфологияи семантикй маънидод шудааст. Афзун бар ин, «Хоца! Рав, маро гирбол нест» чумлаи мураккаб буда, аммо дар матни тарчума чун чумлаи сода маънидод шудааст, ки аз вукуи падидаи асимметрия шаходат медихад. Хамзамон, як катор калимаву ибороти англисй аз чумла «The goldsmith said», «And the man said», «The former said» ва «And the latter said» бо муодили ягонаи точикии «Гуфт» аз нигохи маъно ва сохти грамматикй тазоданд.
Гуфт: «Хоца! Рав, маро гирбол нест»,
The goldsmith said: «I have no sieve!»
rytym: «Mu30H dey, 6ap uh macxyp Maucm».
And the man said: «Don't be funny. I askedfor scales.»
6aHTH ceByM, Mucpau «Hn Ma3oxuKpo 6umoh» gap CHFau aMpH OMaga, BO^au «Ma3ox;uK» gap maKnu ^aMt Ba ^etnu «6umoh» 6a HaxBH CHFau aMpH ca6T mygaacr, aMMO Myogunu aHrnucuam «joking is enough» nyH ^yMnau xoxumH MatHugog mygaacr, kh ganonar 6a acHMMerpua gopag. rytym: «Eac, 6ac! Hn Ma3Ox;uKpo 6umoh. And the latter said: «Stop it; joking is enough.» flap 6aHTH nax,opyM, xogucau acHMMerpuaH KareropuaH MyanaHH Ba HOMyanaHH 6aHHH BO^ax,OH «mapo3ye» Ba «the scales» pyfi goga, apTHKnu HOMyanaHHH «-e» gap MaTHH acn Ba MyanaHHH «the» gap MarHH Tap^yMa 6a xaM MyKo6un Me6omaHg. H6opau «Xemmanpo Kap MaKyn» a3 $etnu ry3apaHga TapKu6 e^Ta, aMMO $etnu «to be deaf» MOHga Me6omag. X,aM3aMOH, u6opau «xap cy мaцex»» 6o Myogunu aHrnucHH «don't beat about the bush!» gap xonu CHMMerpH Kapop gopaHg. ^tHe, u6opau pexTau 6phtohhh «beat about the bush» th6kh Ta^cupu nyFaTH OKC^opg 6a MatHOH to talk about something for a long time without coming to the main point (dap 6opau nrne mynonu 6e yadaty гan KapdaH, HbHe catycama e ya3en ¿ytyman), MacrnaH «Stop beating about the bush and tell me what you want (Caficamaeyupo 6ac Kyn ea nme Mexoxfi 6uey)».
MaH mapo3ye, ku MexoyaM, 6udey, «Give me the scales that I have asked for Xemmanpo Kap MaKyH, xap cy Ma^ex». and don't pretend to be deaf, and don't beat about the bush!» HyHOHHH Mynox,H3a MeKyHeM, gap u6opaxou «EumnudaM cyxan» Ba «I heard you» BO^ax,OH «cyxan»» Ba «you» a3 nuxo3H ceMaHTHKa 6a xaM Ta3ogaHg.
rytym: «EumnudaM cyxan, Kap necmaM, The former said: «I heard you and I am not deaf, flap 6aHTH mamyM, xonaru acHMMerpuaH rpaMMaTHKH MueHH u6opau «flacm nap3on» Ba ^yMnau cogau «your hands are shaking»» 6a namM pacuga, atHe «flacm nap3on» u6opa 6yga, aMMO gap MaTHH Tap^yMa 6a xancu ^yMna Kapop gopag.
flacm aap3on, yucMU my HOMynmabum. your hands are shaking, and your body is weak. flap MHcpau «nac 6ueyuu: «Xoya yopy6e 6uep» HyrKH aHHaHHaKnmyga Hcru^oga myga, aMMO gap Tap^yMa 6o HyrKH Ma3MyHaHHaKnmyga MatHugog rapgugaacr. nac 6uyuu: «Xoya yopy6e 6uep, «Therefore, you should have asked me for a broom, AxupaH, xogucau gurapu acHMMerpuau CHHraKCHCH gap Mucpau 3epuH 6a Ha3ap pacugaacr, kh «TyuoM 2rn6ep xoxaM, au цapu!» nyH ^yMnau xhto6h gap^ rapguga, Myogunu aHrnucuu «you would then ask me for a sieve» nyH ^yMnau xoxumH OMagaacr. ryuaM 2rn6ep xoxaM, au yapu! you would then ask me for a sieve.»» X,aMHH TapuK, a3 MyKOucau Taxnunu CHHraKCHH gocroHH Ma3Kyp 6apMeoag, kh nagugaxou acHMMerpuau CHHraKCHCH gap metp xaHroMH Tap^yMa 6emrap 6a Ha3ap pacug.
X,aM3aMOH, xhhh Kuec Ba MyKo6anau rpaMMaTHKHH Tap^yMau MarHxou 6egeH paBmaH rapgug, kh KareropuaH rpaMMaTHKHH myMopa gap hcm gap 6emTapu Muconxo 3epu Tatcupu Mop^onoraau neKCHKH-ceMaHTHKH Ba a3 nuxo3H MatHOH rpaMMaTHKH Ba Mop^onora 6a xaM MyKo6un 6yga, nagugau acHMMerpuaH rpaMMaTHKupo co6ht HaMygaHg. X,aMnyHHH, KareropuaH HOM6ypga gap 3a6oHx,ou aHrnucH Ba to^hkh Bo6acra 6a Ma3MyH Ba MyxraBOH MaTH xaHroMH a3 pyu HaMyg, Ma3MyH, coxt Ba TapKu6 mybo^hk 6ygaHH hcmx,o 6a x,aM CHMMerpua xoxaHg myg. ^tHe, gap 3a6oHx,ou MyKOucamaBaHga hcmx,o gap maKnx,ou MyxTanu^, a3 ^yMna maKnu TaHx,o Ba ^aMt, hcmx,oh ^OMet, hcmx,oh ^y^T, myMopugamaBaHga Ba myMopugaHamaBaHga, hcmx,oh gopou Mop^eMax,ou ^aMtC03 Ba f. MeoaHg, kh MeraBOHaHg 6ohch 3yxypu acHMMerpua rapgaHg.
flap 3a6oHH to^hkh KareropuaH nage^H 6a Ha3ap Hapacuga, aMMO gap 3a6oHH aHrnucH nage^x,OH coxh6h Ba yMyMH a3 ^ohh6h aKcapu onHMOHH aHrnuc TatKHg mygaacr, kh gap Muconxou 3ueg 6a namM pacugaHg. Eoag Ta3aKKyp gog, kh nage^x,ou coxh6h Ba yMyMH xaHroMH rap^yMa 6a 3a6oHH to^hkh TaBaccyru 6aHgaKH h30^hh «-h» H^oga myga, MyHOCu6arH 6aHHH hcm Ba aMan 6o nemoaHgx,ou MyxTanu^ Ba TapTu6u Mymaxxac MatHugog Merapgag.
KareropuaH MyanaHH Ba HOMyanaHH gap 3a6oHx,ou aHrnucH Ba to^hkh a3 pyu 6at3e BH®arHx,o Ta^OByT gopaHg. flap 3a6oHH aHrnucH apTHKnxou Mymaxxac ^Hx,am u^ogau KaTeropuaxou MyanaHH Ba HOMyanaHH Hcru^oga myga, aMMO gap 3a6oHH to^hkh HH3OMH Myamaxxacu Kop6ypgu apTHKnx,o 6a Ha3ap HaMepacag Ba 6o poxy ycynxou MyxTanu^ ^uxaru TatHHH e HOMyanaH H^oga HaMygaHH hcm MaBpugu Hcru^oga Kapop MerupaHg.
Хамчунин, хангоми тахлилу баррасй маълум гардид, ки падидаи асимметрияи категорияи муайянй ва номуайянии исм дар тарчумаи англисй ва точикии матнхои бадей тачассум гардида, дар баъзе холатхо исмхои номуайян дар матни тарчума ба хайси муайян маънидод гардиданд, ки шаходат ба зухуроти чадиди грамматикй медиханд.
Дар бобати тарчумаи феъл, таркибхои номй ва феълй бояд кайд намуд, ки тарчумаи феълхо дар забонхои мукоисашаванда бештар тибки маънохои грамматикй, намуд, шакл, сохтор, категорияхои замон, худуд, тартиби замон, самти амал, сига, шахсу шумора, шаклхои тасрифй ва гайритасрифй, перфектй ва гайриперфектй, хамзамон зери таъсири омилхои морфологй, синтаксикй, семантикй ва лексикй ба хам мукобил мебошанд, ки он аз зухури асимметрияи грамматикй дарак медихад. Масалан, дар забони англисй шаклхои гайритасрифии масдар, герундий, сифати феълии замони хозира ва сифати феълии замони гузашта ба назар расида, хамзамон забони точикй масдар, сифати феълй ва феълии холиро дарбар мегирад.
Илова бар гуфтахои боло, масдари забони точикй хангоми тарчума ба англисй бештар бо герундий маънидод шуда, сабаби зухури асимметрияи грамматикй мегардад.
Афзун бар ин, феълхои гузаранда ва монда хангоми аз ин ё он забонхои мукоисашаванда зери таъсири баъзе омилхои грамматикй ва семантикй на хамеша мувофик омада, сабаби руи кор омадани падидаи асимметрия мегарданд.
Аз тарчумаи иборахо низ равшан гардид, ки дар баъзе холатхо тахти таъсири асимметрияи фархангй бо як ё хатто чумла маънидод мешаванд.
Хамин гуна, аз тахкики мукоисавй-грамматикии тарчумаи матнхои бадей метавон ба хулосае расид, ки хангоми тахлили морфологй ё синтаксии матни асл ва тарчума омилхои зиёди морфологй, семантикй, синтаксисй ва лексикй таъсири назаррас бахшида, бо сабаби заъфияти донишхои грамматикии мутарчимон гохо галатх,ои гуногун руи кор меоянд.
Аз ин чихат, дониши амик, тачрибаи тулонй, табаххур ва саликаи хирфаи тарчумонй гарави тарчумаи хуби осори бадей, табодул ва ганй гаштани фархангхо ва рушди муносибатхои байналмилалй хохад буд.
АДАБИЁТ
1. Барт Р. Избранные работы: Семиотика: Поэтика: Пер. с фр. / Сост., общ. ред. и вступ. ст. Г.К. Косикова. - М.: Прогресс, 1989. - 616 с.
2. Бахтин М.М. Собрание сочинений [Текст]: [в 7 томах] Т.5 / М.М. Бахтин; Ин-т мировой лит. им. М. Горького Российской акад. наук. - Москва: Русское слово, 1997. - 732 с.
3. Грамматикаи забони адабии хозираи точик. Чилди 1. Фонетика ва морфология. - Душанбе: Дониш, 1985. - 356 с.
4. Леута О.Н.Ю.М. Лотман о трех функциях текста // Вопросы философии. 2002. № 11. - С. 165-173.
5. Лотман Ю.М. Внутри мыслящих миров. Человек - текст - семиосфера - история. - М.: «Языки русской культуры», 1996. - 464 с.
6. Лотман Ю.М. Роман в стихах Пушкина «Евгений Онегин». Спецкурс. Вводные лекции в изучение курса // Пушкин. СПб., 1997. - 848 с.
7. Лотман Ю.М. Статьи по семиотике культуры и искусства. - СПб.: Академический проект, 2002. - 544 с.
8. Мороз Т.Ю. Семантико-грамматическая асимметрия на уровне грамматического рода существительных // Лингвистические исследования: Сборник науч. труд. / Под общ. ред. проф. Л.А. Лисиченко. - Х., 2007. - Вып. 22. - С. 36-44.
9. Мусхелишвили Н.Л., Шрейдер Ю.А. Значение текста как внутренний образ // Вопросы языкознания. 1997. № 3. С.79-91.
10. Рустамов Ш. Исм / Рустамов Ш. - Душанбе: Дониш, 1981. - 220 с.
11. Усмонов К. Грамматикаи мукоисавии забонхои англисй ва точикй / Усмонов К. Китоби дарсй барои донишчуёну магистрантони факултети забонхои хоричй (Ихтисосхои «Назария ва амалияи тарчума», «Забони англисй»). - Хучанд, Нури маърифат: 2017. - 372 с.
12. Усмонов К. Грамматикаи назарии забони англисй / Усмонов К. Китоби дарсй. - Хучанд, Нашриёти «Нури маърифат»: 2011. - 236 сах.
13. Шахобова М.Б. Забони англисй. English / Шахобова М.Б. - Москва: Нашриёти «НАУКА» шуъбаи адабиёти шарк, 1971. - 690 с.
Фархангу манобеъ
14. Айнй С. Ёддоштхо (чахор кисм). Иборат аз як китоб. Душанбе. Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи миллии точик, 2009. 680 сах.
15. Мавлавй, Чалолуддин ибн Мухаммад. Гузидае аз достонхои Маснавии Мавлавй бо тарчумаи инглисй. Тарчума аз Алоуддин Позоркодй. - Техрон: Рахнамо, 2001.
16. Пулод Толис. Лолачинй / Толис Пулод. Searching for tulips in the mountains. By Pulod Tolis. Edited by Ashley Pandya. Душанбе: Гул-гул, 2004, 18 сах.
17. The Sands of Oxus: Boyhood Reminiscences of Sadriddin Aim by Sadriddin Ayni. Translated from Tajik Persian with an introduction and notes by John R. Peny and Rachel Lehr. Costa Mesa, California: Mazda Publishers. - 1998. +ix-275 pp.
СОПОСТАВИТЕЛЬНАЯ ГРАММАТИЧЕСКАЯ АСИММЕТРИЯ В ХУДОЖЕСТВЕННОМ ПЕРЕВОДЕ
В данной статье рассматриваются случаи грамматической асимметрии при переводе повести «Лолачини» Пулода Толиса, «Воспоминания» С. Айни и эпической поэмы «Ювелир и весы» Дж. Балхи. Единицы исходного языка (ИЯ) и языка перевода (ПЯ) находятся в отношениях асимметрии как на грамматическом уровне, что проявляется в неоднозначности переводческих решений и переводческой вариативности.
Значительная степень грамматической асимметрии проявляется не только при сопоставлении систем двух языков, но и установлении соответствий между употреблениями этих языковых единиц в этих произведениях. Межъязыковая асимметрия на уровне грамматики проявляется в том, что при сопоставлении грамматических особенностей таджикского и английского языков иногда не совпадают. К тому же, на грамматическом уровне случаи межъязыковой асимметрии можно найти и в области морфологии (отсутствие морфологических форм, различные функции одинаковых морфологических форм), и в области синтаксиса.
В данной статье межъязыковая асимметрия рассматривается на следующих языковых уровнях: лексическом (уровень слова и лексическая сочетаемость) и грамматическом: морфологическом (в условиях реализации разных функций одних и тех же морфологических форм) и синтаксическом (нарушение грамматической сочетаемости и образование аномальных структур в языке перевода).
Результаты исследования могут быть использования для переосмысления теоретических положений и коррекции методики преподавания практики перевода, а также уточнения методов и принципов оценки качества перевода.
Ключевые слова: асимметрия, художественный перевод, грамматическая асимметрия, «Лолачини» Пулода Толиса, «Воспоминания» С. Айни, эпическая поэма «Ювелир и весы», Дж. Балхи, межъязыковая асимметрия, таджикский язык, английский язык, сопоставительный анализ.
COMPARATIVE GRAMMATIC ASYMMETRY IN LITERARY TRANSLATION
The paper describes the cases of grammatical asymmetry in the translation of the novel «Lolachini» by Pulod Tolis, «Memoirs» by S. Aini, and the epic poem «The Goldsmith and the Scales» by J. Balkhi.» Units of the source language and the language of translation are in the relationship of asymmetry as a grammatical level, which is manifested in the double-meaning of translation decisions and translation variability.
A significant degree ofgrammatical asymmetry is demonstrated not only in the comparison of the systems of Tajik and English languages, but also the matchings between the use of these language units within the story. The interlanguage asymmetry at the level ofgrammar is shown in fact when comparing the grammatical characteristics of the Tajik and English languages, they sometimes do not coincide. In addition, at the grammatical level, cases of interlanguage asymmetry can be found both in morphology (the absence of morphologicalforms, differentfunctions of the same morphologicalforms), and in syntax.
In this article, interlanguage asymmetry is considered at the following language levels: lexical (word level and lexical compatibility), morphological (in the conditions of realization of different functions of the same morphological forms) and syntactic (effects of grammatical compatibility and the formation of abnormal structures in the target language).
The results of the research can be used to develop the theoretical provisions and correct the methodology of teaching translation practice, as well as to clarify the methods and principles of assessing the quality of translation.
Keywords: asymmetry, literary translation, grammatical asymmetry, «Lolachini» by Pulod Tolis, «Memoirs» by S. Aini, epic poem «The Goldsmith and the Scales» by J. Balkhi, interlanguage asymmetry, Tajik language, English language, comparative analysis.
Сведения об авторе:
Максудов Умед Олимович - кандидат филологических наук, старший преподаватель кафедры иностранных языков, Политехнический институт Таджикского технического университета имени академика М. Осими. Адрес: 735700, Таджикистан, Согдийская область, г. Худжанд, 20-й квартал, дом 6. E-mail: olimi.umed@mail.ru, Тел: (+992) 928855550.
About the author:
Maksudov Umed Olimovich - Polytechnic Institute of Tajik Technical University named after Academician M. Osimi, candidate of pedagogical science, senior teacher of the department of foreign languages. Address: Tajikistan, 735700, Sughd region, Khujand City, 20h district, Building 6. E-mail: olimi.umed@mail.ru, Phone: (+992) 928855550.
