Научная статья на тему 'СИММЕТРИЯ И АСИММЕТРИЯ В ТЕОРИИ ПЕРЕВОДА'

СИММЕТРИЯ И АСИММЕТРИЯ В ТЕОРИИ ПЕРЕВОДА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
318
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СИММЕТРИЯ / АСИММЕТРИЯ / ТЕОРИЯ ПЕРЕВОДА / ТЕКСТ / СТРУКТУРА И СОДЕРЖАНИЕ / ХУДОЖЕСТВЕННЫЙ ПЕРЕВОД / ЛЕКСИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Максудов Умед Олимович

Статья посвящена исследованию симметрии и асимметрии в истории лингвистики и теории перевода как сущностного свойства процесса перевода. Рассматривается универсальная категория симметрии и асимметрии в теории перевода и аспекте художественного перевода. Симметрия лежит в основе эстетизма оригинального художественного текста и обеспечивает успешность перевода. Установление отношений симметрии/асимметрии между текстом-оригиналом и текстом-переводом предполагает определение симметрических элементов различных уровней, которые являются единицами перевода. Симметрия и асимметрия играют огромную роль в жизни языка и составляют одну из основных трудностей для теоретического осмысления языковых фактов. Обычно естественный знак описывается как такая семиотическая система, которая, в отличие от других семиотических систем, характеризуется асимметрией знака, т.е. отсутствием точного соответствия между означаемыми и означающими. Также изучается лексические значения симметрии и асимметрии и их влияние в процессе перевода. Симметрия и асимметрия относятся к фундаментальным принципам мироустройства. Симметрии в лингвистике уделялось значительно больше внимания, она провозглашалась основным, если не единственным принципом организации языка. А также анализируя некоторые категории симметрии/асимметрии в теории перевода. Результаты исследования могут быть использования для переосмысления теоретических положений и коррекции методики преподавания практики перевода, а также уточнения методов и принципов оценки качества перевода, в чем, по мнению авторов, видится актуальность настоящей статьи.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SYMMETRY AND ASYMMETRY IN TRANSLATION THEORY

The article is devoted to the study of symmetry and asymmetry in the history of linguistics and the theory of translation as the necessity of the translation process. The universal category of symmetry and asymmetry in translation theory and the aspect of literary translation is considered. Symmetry is at the heart of the aesthetics of the original literary text and ensures the true translation. Establishing a symmetry/asymmetry relationship between the original text and the translated text involves defining the symmetrical elements of the different levels that are the units of translation. Symmetry and asymmetry play a huge role in language existence and constitute one of the main difficulties for theoretical understanding of linguistic facts. Typically, a natural sign is described as such a semiotic system, which, unlike other semiotic systems, is characterized by the asymmetry of the sign, i.e. the lack of precise correspondence between meaning and denotative. Lexical values of symmetry and asymmetry and their influence in the translation process are also studied. Symmetry and asymmetry are fundamental principles of world order. Symmetry in linguistics was much more attention paid, it was proclaimed the basic, if not the only, principle of language organization. As well as analyzing some categories of symmetry/asymmetry in translation theory. The results of the study may be used to rethink the theoretical provisions and correct the method of teaching translation practice, as well as to clarify the methods and principles of assessing the quality of translation, which, according to the authors, sees the relevance of this article.

Текст научной работы на тему «СИММЕТРИЯ И АСИММЕТРИЯ В ТЕОРИИ ПЕРЕВОДА»

About the author:

Barotzoda Faiziddin Kamoliddin, Ph. D. in Philology, Associate Professor, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ainy, Tel: (+992) 93-455-50-66.

УДК 81.1

СИММЕТРИЯ ВА АСИММЕТРИЯ ДАР НАЗАРИЯИ ТАР^УМА

Максудов У. О.

Донишкадаи политехникии Донишго%и техникии Тоцикистон ба номи академикМ.Осими

Мусаллам аст, ки тарчума яке аз кадимтарин намудхои фаъолияти зехнй буда, воситаи равобити фархангй, маданй, таърихй, адабй ва чугрофии халкхои гуногун ба шумор меравад.

Симметрия аз калимаи юнонии «simmetria» гирифта шуда, маънохои баробар, %амо%анг, монанд, мутаносиби, таносуб, царинй, %амсози, ташобеуамцур, мурооти назирро ифода мекунад [30]. Тибки иттилои фанхои дакик, симметрия ва асимметрия яке аз принсипхои асосии тартиботи чахонй ба хисоб мераванд. Симметрия дар забоншиносй падидаест, баробарии сохтор ва вохидхои байнизабониро фаро мегирад.

Дар ин бора, академик Вернадский В.И. кайд намудааст, ки тахкики омили симметрия дар илми забоншиносй падидаи нав набуда, балки хануз аз даврахои кадим умумиятхои забониро мукаррар месозад [8, 69]. Баррасии масоили сохтории забонхо бидуни зухуроти симметрия ва асимметрия гайриимкон аст.

Омилхои симметрия назарияи нисбият, механикаи квантй, физикаи чисмхои сахт, асимметрияи граффики функсия, физикаи атомй ва ядрой, сохахои меъморй, таърих, мусикй, забону адабиёт ва дигар шаклу зухуроти хаёти фархангиву мадании башариятро ташкил медиханд.

Профессор Пономаренко И. таъкид мекунад, ки симметрия ва асимметрия - падида ва вижагихои бунёдии матн ба хисоб рафта, дар фазои матн, системаи кушод ва харакати беохири маъно ифода меёбанд. Эътирофи падидахои симметрия ва асимметрия ба хайси принсипи умумичахонии табиат ва маърифат имкон медихад, ки ин конунро чун макоми бунёдии вижагихои матни бадей муаррифй намуд [27, 10].

Дар забоншиносй мафхумхои аломати лугавй, асимметрияи вохидхои забонй, асимметрияи дуализми аломати забонй, нуфузи аломати забонй, сохтор ва мазмун доимо аз хадафхои марказии тахкикоти файласуфон, забоншиносон, адабиётшиносон, тарчумашиносон ва равоншиносон ба шумор мерафт.

Гояи асимметрияи забонй бори нахуст аз суи Ф. де Соссюр пешниход гардида, баъдан Балли Ш., Карсевский С.О., Гак В.Г., Аврамов Г.Г., Ликов А.Г. ва дигарон таквият додаанд. Онхо нафароне буданд, ки мохияти асимметрияи вохидхои забониро тахлилу баррасй намудаанд [1, 21].

Аврамов Г.Г. категорияхои симметрия ва асимметрия дар асараш тахлил намуда, типологияи асимметрияро тахия кардааст. Мавсуф тахкикоти Гак В.Г.-ро идома бахшида, мавчудияти се навъи симметрияро пешниход кард ва навъхои дигари асимметрияро мавриди омузиш ва баррасй карор дод. У дар бобати зухури асимметрияи системаи забонй, рушди нобаробарии пайвандхои шабехи система, нобаробарии пайвандхои система, мавчудияти хаста (марказ//ядро) ва периферияро дар як категория меорад [1, 22].

Забоншиносон таъкид мекунанд, ки дар ин ё он забон падидахои симметрия ва асимметрия дар пахлуи якдигар карор доранд. Дар ин бора, Ликов А.Г. симметрия ва асимметрияро дар забон чун зухуроти мукобил ва ба хам алокаманд шуморида, муносибати байни онхоро ба сифати мувозинат ва гузариши тарафайн маънидод намудааст [20, 7]. Пономаренко И.Н. низ дар ин хусус ибрози акида намуда, таъкид кардааст, ки муносибатхои симметрия ва асимметрия дар чанд вижагй, аз чумла лугавй, синтаксисй ва матнй инъикос мешаванд [27, 284].

Профессор Пономаренко И.Н. кайд мекунад, ки симметрия дар сатхи лугавй хангоми тавъам будани лексема ва семема зохир шуда, онро падидаи лугавй-маъной низ мегуянд. Агар як лексема ба лексемаи дигар мувофикат кунад, пас сохтори вохиди лугавй симметрия аст.

Омонимия - симметрияи сохтор ва асимметрияи маъно мебошад. Мувофики андешаи Пономаренко И.Н. антонимия на танхо ба симметрия ва асимметрия робита дорад, балки ба диссимметрия ва антисимметрия низ алокаманд аст. Аз лихози синтаксис, симметрия бештар дар вохидхои хурди забонй аз кабили антитеза, градатсия ва параллелизм мушохида мешавад [27, 284].

Аз гуфтахои боло бармеояд, ки омузиши падидахои симметрия ва асимметрия дар забоншиносй тахаввулоти назаррас ва тулониро аз сар гузаронидааст.

Омузиши вохидхои лугавй, сохторй, вазифаи забон ва таъсири мутакобилаи забонхо дар раванди муоширати байнифархангй пайванди кавй доранд. Тахлили мукоисавии системаи вохидхои забонй имкон медихад, ки дар байни колабхои забонй холатхои асимметрия муайян гарданд ва бо сабаби рушди нобаробари вохидхои забонй ин зухурот ба амал омада, окибат дар раванди тарчума ва муоширати байнифархангй таъсир расонад.

Зухуроти симметрия ва асимметрияро хангоми киёс ва мукобалаи тарчумахои осори бадей низ арзёбй кард. Аз ин чихат, симметрия бештар муштамили мачмуи вижагихои забонй буда, масалан низом, шабохат, баробарй, таносуб, мувозинати колабхои забонй, мухтассоти он мебошанд. Вожаи асимметрия дар фархангхои тафсирии забони точикй ба шакли истилох то хол ворид ва маънидод нашудааст. Аммо олимони хоричй онро ифодагари набуди аломатхои симметрй чун бенизомй, нобаробарй, номутаносибй, ночурй, номувофикатй ташрех медиханд.

Бояд кайд намуд, ки истилохи «асимметрияи байнизабонй» аз чониби Гарбовский Н.К. бори нахуст истифода шуда, у бештар ба хайси асимметрияи лугавии байни забонхо шарх додааст.

Мувофики тахкикоти забоншиносон, се навъи симметрия вучуд дорад: симметрияи оморй, симметрияи гомологй ва симметрияи динамикй [11, 109].

Симметрияи оморй хусусият ва унсурхои равобити системаи забониро аз чихати вазифа (функсия) муайян намуда, симметрияи гомологй хангоми мукоисаи кисмати синхронии забонхо зохир мегардад.

Симметрияи динамикй хангоми рушд, нигахдории таносуби сохтор ва маъно (дар калимасозй) дар хифзи аломат ва муносибатхои забонй инъикос мегардад.

Асимметрия бештар дар вайроншавии шакл, сохтор ва маъно ифода меёбад. Падидахои симметрияи оморй ва асимметрия - пояи симметрияи гомологй ва динамикй мебошанд.

Асимметрияи система дар рушди нобаробари пайвандхои шабехи вохидхои забонй мунъакис мегардад. Вохидхои забонй дар ду навъи муносибат тавсиф мешаванд: парадигматикй ва синтагматикй, аммо хангоми инкишофи забон, яке аз тарафхо кохиш меёбад. Аз ин ру, ин навъи асимметрияро семиотикй меноманд.

Асимметрияи шаклхо ва сохтори вохидхои лугавии матни асл ва тарчума зери таъсири омилхои синтагматикй, парадигматикй ва семиотикй ба амал меояд. Асимметрияи аломат аз лихози парадигматикй дар ду навъ инъикос мегардад: полисемия ва синонимия, вале аз нуктаи назари синтагматикй хангоми тахлили вохидхои забонй инъикос мегардад. Тахлили вохидхои забонй як мафхумро дар чамъи унсурхои алохидаи забонй ифода мекунад.

Дар истилохи семиотика, асимметрияи аломат дар шакли сифрй (холй) интикол мешавад. Шакли сифрии аломат дар набуди аломатхои махсус ифода ёфта, аммо шакли холй бо реалия хамбастагй дорад ва маънои худро гум мекунад.

Х,ангоми ихтисори вохидхои маъной шумораи аломатхо дар чумла хифз гардида, чумлахо дар ду забон сохтори шабех касб мекунанд [11, 514].

Асимметрияи семантикии аломат дар истифодаи гипероним чун гипоним дар раванди тарчума зохир мешавад. Таносуби байни гипонимхо ва гиперонимхо дар сермаъной ва баъзан доираи махдуди мазмун инъикос гардида, нишонаи мухими типологияи забон ва такмили нутк мебошанд [11, 248].

Асимметрияи сохторй ва семантикии аломат хангоми тарчума, дар такрори мазмун бо аломати дигар ва дар илова ё хазф кардан, равшан мегардад.

Категорияи симметрияи умумй, муттахидкунандаи падидахои илм ва санъат мебошад. Симметрия олами инсонро амик фаро гирифта, аз хар самт ихота намудааст [34, 96]. Дарки ин падида дар тули таърихи тамаддуни чахонй ва тахаввулоти башарй руи сахна омадааст. Масалан, он дар мафхумхои геометрй ва консепсияи илмии конунхои табиат ва коинот чой гирифтааст.

Фахмиши падидаи симметрия хануз аз замонхои кадим хам аз зухуроти моддй ва хам маънавй сарчашма мегирад. Х,айкалтарошон, наккошон, меъморони кадим шохасархои худро зери таъсири мафхумхои симметрия офаридаанд.

* Гипероним (аз калимахои юнонии "ипер" - аз болои ва "оуоца" - ном) гирифта шуда, мафхуми умумй, номи як синф, исм ё (гурух) ашё (хосият, сифат)-ро ифода мекунад.

Гипероним дар забоншиносй мохияти умумии васеътарро нисбат ба мафхуми кучак ифода мекунад. Гипероним натичаи хулосабарории мантикй аст, аммо гипоним махдуд аст. Масалан, саг, мохй, гул ва г.

** Гипоним (аз калимахои юнонии "шю" - дар зери, дар зер ва "цо^а" - ном) гирифта шуда, маънои мушаххасро нисбат ба мохияти дигар ифода намуда, бештар умумият дорад, масалан намудхои саг, мохй ё гул [Векипедия: https://ru.wikipedia.org/wiki/Гипоним_и_гипероним]

Омузиши мунтазам ва хамачонибаи падидаи симметрия аз охири карни XVIII то огози кашфи симметрияи кристаллхои табий ба майдони илм ворид шудааст. Баъдтар маълум гаштааст, ки бештари зухуроти симметрия барои тавсифи системахои биологй корбаст шудаанд. Дар аксари кишвархои чахон назарияхои мустакили симметрияи математикй низ пайдо шуданд, ки асосан бо мафхумхои геометрй ва дигар конуниятхо алокаманданд.

Дар асри ХХ усули симметрия ба хайси яке аз воситахои самараноки тадкикоти назарй кабул гардид. Бештари асархои машхури ин сохаро тахкикоти мухталифи Г. Вейл дар бар мегиранд [7].

Шубников A.B. дар хаммуаллифй бо Копсик В.А. [37] ва Г.Вейл [7] дар ин бора андешахои чолиб иброз намудаанд. Соли 1972 асари Шубников А.В. ва Коптсик В.А. «Симметрия дар илм ва санъат» [37] ба зевари табъ оро гашта, пас аз ду сол ба забони англисй мунташир шуд [39]. Шубников А.В. ва мактаби у мафхуми симметрияро ба таври густурда тахкик намуданд. Андешахои онхо бештар муштамили амалиёти тахвилй буд ва имкон дод, ки мафхуми симметрия дар сохахои гуногуни илм истифода шавад.

Мухаккикон баробарии нисбии ашёро асоси тамоми назарияи симметрия хисоба, чунин мешуморанд, ки агар ду ашё дорои нишонахои яксон бошанд, пас онхо баробаранд [39, 1].

Асимметрия бори аввал дар Юнони кадим аз суи Хрисипп (асри III пеш аз милод) дар «Дар бораи аномалия» ва Кратет дар «Аномалист дар шабнами грамматика» зикр шудааст [2, 169]. Вожаи асимметрия (аз вожаи юнонии &Gup,p,8Tpia - номутаносибй, нохамохангй, ночурй, нобаробарй, носозгорй ва номувофикатй) бенизомй ва нобаробарии сохтор ва фаъолияти вохидхои забонй буда, хусусиятхои асосии сохтор ва фаъолияти забонро инъикос мекунад [3].

Асимметрия дар ду падида равшан мегардад: дар фаркияти маънои асл (хаста ё марказ) ва тафовути байни сохтор ва мундарича (периферия).

Фарки байни маънои асл ва периферия дар самтхои гуногун инъикос мегардад. Аз нуктаи назари сохтори забон, хастаи он фонемахои асосй, флексия, калимасозй ва таркиби калимахо мебошад. Маънои лугавии вожаи периферия - дур шудан аз колаби асл мебошад. Ба илова, мувофикати сохторхои феълй ва шумораи шахсият - хаста номида шуда, хама шаклхои гайришахсй - периферия мебошанд, зеро онхо хар гуна хосияти феълй ва кисматхои нуткро муттахид месозанд. Х,амзамон, исмхои чинс - хастай ба шумор рафта, исмхои маънй ба периферия дохил мешаванд.

Дар раванди рушди забон баъзе унсурхо метавонанд аз марказ ба канор ва баръакс харакат кунанд.

Асимметрия дар таносуби сохтор ва мазмун бештар ба шакли система, сохтор ва омили функсионалй зохир мешавад. Асимметрияи система дар рушди нобаробарии пайванди вохидхои он ба назар мерасад.

Дар доираи як майдони маъной синонимхои дорои маънохои мусбй ва манфй, гуруххои гуногуни калимахоро ташкил медиханд. Асимметрия дар нопуррагии парадигмаи калимахои алохида (феълхои нокис ва f.) ифода меёбад.

Асимметрияи сохтор дар вайроншавии муносибати байни сохтор ва мундарича инъикос мегардад. Дар истилохи парадигматикй , он боиси ташаккули полисемия (инчунин омонимия ва синкретизм) ва синонимия мегардад. Маъмултарин навъхои асимметрия - луFат, грамматика, фонетика, маъно, услубиёт ва дигар кабатхои забон мебошад.

Аз нуктаи назари синтагматикй , тарзхои баён ва мундарича чудо нашуда, ташаккули тахлилй хосил мегардад. Аз чониби дигар, якчанд нишонахо бо як аломат ишора мешаванд. Х,амчунин, чандин нишонахо дар як вохиди сохтор муттахид шуда, масалан дар флексияи «-ам» («ман мебинам») шахс, шумора ва замон иттифок афтодаанд.

Асимметрияи семиотикй дар холе руй медихад, ки агар сохтор (морфемаи сифрй, эллипсис) ё харфхои талаффузнашаванда дар имло, луFат ва дигар унсурхои сохторй ишора нагарданд.

* яке аз ду чанбаи омузиши системаи забон буда, бо интихоб ва мухолифати муносибатхои унсурй ва вохидхои забонй, яъне парадигматикй ва синтагматикй муайян мешавад; он як бахши илми забон буда, ба муносибатхои парадигматикй, таснифи онхо, муайян кардани масъалахои амалия ва г. алока дорад; он аз руи муносибатхои омухташуда ва гурухбандии онхо бо синтагматика мукоиса карда мешавад; 2) он як системаи забонй буда, чун мачмуи унсурхои забонй, парадигма фахмида мешавад; ба синтагматика хамчун синоними мафхуми раванди забонй ва матн мукобил аст (Л. Элмслев) [432].

** яке аз ду чанбаи омузиши системаи забон, тахлили муносибатхои синтагматикй, аломатхои забон буда, дар байни вохидхои паихами сухан ё матн зохир мегарданд; ин чанбаи омузиши забон ба парадигматика мукобил аст; 2) синоними ибораи синтагматикии сухан ё матн буда, равобити вохидхои забониро ифода мекунад, зеро синтагматика вохидхоро дар гуфтор ва матн баробар баррасй мекунад [432]. *** (аз вожаи юнонии "оп^еюу" - аломат, ишора) (семиология) - 1) фаннест, ки дар сохтор ва фаъолияти системахои гуногуни аломатй, умумиятро омуха, забон ва баъзе падидахои фархангй, урфу одат ва гайраро ифода мекунад. Масалан, дар табиат (муносибати олами хайвонот) ё инсон (кобилияти биной ва шунавой; мулохизахои мантикиро мефахмонад) [432].

Бинобар ин, аз лихози мукоиса, асимметрия дар тафовути байни забонхо бештар инъикос мегардад. Мо низ дар пояи гоях,ои илмии Карсевский С.О. [15], Пономаренко И.Н. [27], Гак В.Г. [10, 10], Федоров А.Ф., Бархурдаров Л.С., Комиссаров В.Н., Швейтсар А.Д., Ретскер Я.И., Аврамов ва дигарон фикру мулохихои хешро дар забоншиносии точик пешниход мекунем.

Чунончи маълум аст, дар забоншиносй асимметрияи дучониба бештар ба назар расида, масалан В.Г.Гак асимметрияи забониро дар ду падида муайян намудааст: 1) растай ва периферия; 2) ихтилофи байни сохтор ва мундарица. Тибки падидаи дувум, у нобаробарии системавй, сохторй ва функсионалиро чудо намуда, дар асимметрияи сохторй, омузиши омилхои парадигматика ва синтагматикаро мукаррар сохтааст [10, 47].

В.Г. Гак асимметрияи аломатиро нисбат ба мутакаддимон васеъ баррасй намуда, ба хулосае расидааст, ки асимметрия дар вижагихои синтагматикй ва семиотикй зохир мегардад. Вижагии синтагматикии асимметрия фарогири вохиди маъной буда, тавассути омезиши ду ва ё зиёда вохидхои забонй (сохторхои тахлилй, вохидхои фразеологй) ва инчунин вохидхои маъной арзёбй мегардад.

Асимметрияи семиотикй падидахоеро ба мисли набуди вохиди лугавй дар вохиди маъной (аломатгузорй, аломати сифр, эллипс) ва вохиди маъной дар вохиди расмй (десемантизатсия, истифодаи аломатхои холй, аломати семиотикй) ва гайраро фаро мегирад.

Мувофики назарияи В.Г. Гак, асимметрия шаш зухуротро маънидод мекунад. Дар робита ба ин масъала, навъхои асимметрия аз чихати таърихй ва функсионалй бо хам зич алокаманданд: масалан, эллипс ба конденсатсия (нишонаи ихтисор) оварда мерасонад, аломати тахлилй бо десемантизатсияи як аъзои сохтор робита дорад [11, 6].

Умумияти ин категорияхои илмй имкон медихад, ки принсипхои симметрия ва асимметрия дар сохаи чомеашиносй татбик шаванд. Дар забоншиносй чанбахои муайяни зухуроти симметрия ва асимметрия борхо аз чониби мухаккикон баррасй шудааст.

Симметрия ва асимметрия категорияхои асосии матн мебошанд (Н.Л. Мишкина). Мухаккикон вазифахои симметрия ва асимметрияро чун зухуроте ба монанди тавозуни баробар ё нобаробари матн ва тарчума мехисобанд [32, 86],

Симметрия дар матн на танхо баробарй ва такрори унсурхои бадей мебошад, балки фарки байни кисматхои онро низ дар бар мегирад [27, 285-286]. Симметрия ва асимметрия категорияхои ногусастаи матнхои бадей буда, пояи эстетикй доранд. Вазифаи эстетикй дар ин холат чун гиперфунксия муайян шудааст. Дар забоншиносй ва поэтика унсурхои симметрия ва асимметрия чун экспрессионй , эстетикй ва прагматикй дар тахлили шеър ва матнхои насрй (асархои В.В. Виноградов, М.Л. Гаспаров, Д.С. Лихачёв, Ю.М. Лотман, З.И. Хованская, В.Б. Шкловский, Р.О. Якобсон ва f.) мухокима ва тадкик шудаанд [11, 29].

Пишалникова В.А. матни бадеиро як системаи синергетикй хисобида, симметрия ва асимметрияи матнро аз нуктаи назари синергетика тахкик мекунад [26, 37]. Мавсуф кайд мекунад, ки омузиши фазои луFавй-маъной ва матниро метавон бо рохи ошкор сохтани тазоди дутарафаи симметрия ва асимметрия баррасй намуд [27, 285]:

1) хусусиятхои симметрияи матн, ки дар колабхои шакл ва такомули маъно зохир гардида, таносуби тиллой (пайдархамии муттасил) ва силсилаи диссимметрия номида мешаванд;

2) сохтори симметрияи аломатхои забонии дохили матн (яъне вохидхои луFавй ва сохторхои синтаксисй);

3) мундаричаи фарккунандаи матнхои дуюмдарача (тарчумахо, тафсирхо), ки дар асоси матни асл хосил мешаванд.

Хусусиятхои симметрии матни бадей такрори фарккунандаи як калима ё мафхуми калидй ва силсилаи диссимметрияро эчод мекунанд [27, 286].

Баъзан, дар заминаи тарчумаи матни бадей матни чадиде хосил мешавад, ки он дорои мазмун ва мухтавои тоза мегардад. Дар заминаи категорияи умумии симметрия ва асимметрия метавон гуфт, ки матни асл бо матни тарчума дар холатхои дурустй ва нобаробарй симметрия ё асимметрия мегардад.

* (аз калимаи лотинии "expressio" - "ифода" гирифта шуда) мачмуи хусусиятхои маъной ва услубии вохиди забон аст, ки онро дар як амали коммуникативй хамчун воситаи ифодаи субективии муносибати гуяндаро ба мундарича ё сухан таъмин менамояд. Истилохи экспрессивй дар тамоми вохидхои забонй роич аст. Воситахои экспрессивии фонетикй тагйироти овозхои фонологии номарбутро барои як забони муайян (масалан, дар забони русй тагирёбии давомнокй ва г.), воситахои талаффуз ва охангро дар бар мегиранд. Воситахои морфологй (калимасозй) таркиби калима ва доираи васеи аффиксхои ифодагари мафхумхои лутфу мехрубонй ва тахкиромезро фаро мегиранд. Воситахои экспрессивии лугавй як чузъи калима буда, илова бар маънои субъективй-мантикй, инчунин интертексия ва мохияти афзоянда доранд. Х,ама воситахои ифодаи ин дарачахо тобиши нисбатан мусбй ё манфй доранд. Аз лихози синтаксисй, экспрессия тавассути тагйир додани тартиби маъмулии калимахо бо сохторхои эллиптикй, такрорёбанда ва гайра ифода мешавад [432].

Синергетика (аз вожаи юнонии "аиу" - "префикси мутобикат" ва "activityрyоv" - "фаъолият") як самти байнизабонй буда, ташаккул, низом ва сохторхоро дар системахои кушод, аз чихати термодинамика мефахмонад. [Векипедия https://ru.wikipedia.org/wiki/Синергетика].

Дар назарияи тарчума сохтори симметрияи аломатхои китобй ва мундаричаи фарккунандаи матнхои тарчума басо мухим аст. Азбаски дар мавриди тарчума мо бо мафхумхои забонй робита дорем, баркарор намудани муносибатхои симметрия ва асимметрияи матнхои асл ва тарчума хадафи асосй ба шумор рафта, кабл аз хама, таъйини зухуроти симметрия ва асимметрияи байнизабонй матлаб ва мехвари тахкик мебошад. Чунин унсурхо тибки анъана аз руи авомили забонй мукаррар мешаванд.

Аз ин ру, мо метавонем симметрияи фонетикй, морфологй, синтаксисй ва лугавии матнхои асл ва тарчумаро мухталиф шуморида, онхоро алохида халлу баррасй намоем. Намудхои нодири симметрия дар назарияи тарчума инхоянд: симметрияи тасвирй, эстетикй ва мафхумй (консептуалй).

Х,ангоми тарчумаи бадей, мутарчим бевосита бо ду навъи симметрия - ибтидой ва дуюмдарача дучор мешавад. Симметрияи ибтидой яке аз омилхое мебошад, ки матни бадеиро шоирона ифода мекунад.

Палиндромхо (симметрияи хуруфи вохидхои лугавй) ва овозхо (симметрияи фоносемантикии маъно ва овозии вохидхои лугавй), навиштани овоз (симметрияи овоз ва экстралугавй) яке аз мухимтарин зухуроти симметрияи ибтидой ба шумор меравад.

Таркиби палиндромикй ба симметрияи овоз асос ёфтааст, ки сохтори он ноустувор буда, ба конунхои забонй итоат намекунад. Симметрияи мураккабии овоз ва садонокхо дар палиндромхои сингулй бо хату ибора ва чумлахо ифода меёбанд. Симметрияи пурраи овоз дар палиндром бо симметрияи пурраи харф якчоя пайдо мешавад [5, 14].

Симметрия дар шеър накши мухим дошта, авчи шеърро нишон медихад. Шеър аз наср бо мавзуният ва мазмуни жарф тафовут дорад.

Тартиби возех, ивази мунтазами хичохои заданок, истифодаи фаровони омилхои эхсосотй, эътимоднокй ва дидгохи эстетикй асари шоирро чило ва нуфузи бадей мебахшанд.

Дар таълифи матни манзуми бадей ду вижагии асосй корбаст мешавад: давомнокии хичо (дароз ва кутох) ва заданокии хичо. Мувофики вижагихои системахои забонй, ду системаи фарккунанда мавчуд аст: вазн ва хичо. Х,узури принсипхои гуногуни осори шоирон дар такя ба конуниятхои умумичахонии симметрия асос ёфтаанд. Яъне, воситаи эчоди шеър омезиши зухуроти симметрия ва асимметрия буда, хар як асари шеърй ин вижагиро тачассум мекунад [22, 61].

Вазифаи тарчумони матни бадей бо назардошти категорияи умумии симметрия - таълифи асари мазмунан яксон мебошад.

Вохидхои матни асл, ки симметрияи ибтидой тавлид мекунанд, хамчун вохидхои тарчума муайян шуда, онхоро тарчумон мувофики тарозуи акл истифода мекунад. Натичахои чолиб хангоми омузиши категорияи симметрия тавассути тахлили мукоисавии тарчумаи осори бадей руи кор меоянд.

Асимметрияи маъно яке аз самтхои асосии тарчумаи бадей ба хисоб рафта, раванди тарчума чун системаи гузариш маънидод мегардад ва набуди хамохангии сохтор ва маъно дар матнхои бадей яке аз хусусиятхои ин равия мебошад.

Категорияи маъно ба омузиши матншиносии фалсафй, герменевтика, равоншиносй, мантик, забоншиносй, адабиётшиносй ва тарчумашиносй рабт дорад.

Солхои тулонй масъалаи мафхум ва маъно таваччухи олимонро чалб намуда, хануз дар асри XVI Маттиас Флатсиус фарки мафхум ва маънои калимаро чудо кардааст [12, 79].

Дар асари Фреге Г. «Мафхум ва маъно» перомуни ихтилофоти таърифи маъно омадааст, ки як ашё бо номе маънидод шуда, метавонад аз якчанд калима ё аломатхои гуногун иборат бошад. Маънии дурусти исм мушаххасан барои сохиби забон равшан аст. Мавсуф ба хулосае расидааст, ки маъно бояд бо аломат яксон бошад, гарчанде дар баъзе холатхо як аломат ягон маъниро ифода намекунад. Ба гуфтаи Фреге Г. маънои предмет на танхо дар забонхои мухталиф, балки дар забони асл ба таври гуногун ифода меёбад [35, 1-3]. Номхое, ки маънои шабехро мефахмонанд, синоним номида мешаванд.

Х,амзамон, Фреге Г. исбот мекунад, ки маънои возех баёншуда бояд аз фикр чудо бошад, зеро назари мардум гуногун аст. Аммо дарки яксони маъно барои халкхои мухталиф набояд монеа шавад [35, 4].

Ба андешаи Фреге Г. исме, ки маънояш бо номаш тавъам аст, комилан симметрия мебошад [35, 5].

* Палиндром (аз вожахои юнонии "паЬу" - "ба кафо, азнав" ва "бро^о^" - "дав, харакат"), инверсия - адад, омезиши харфхо, калима ё матне, ки аз харду самт баробар хонда мешавад. Масалан, раками 101; калимахои топот; ба забонхои русй ва финй saippuakivikauppias (фурушандаи собун) - дарозтарин калимаи палиндромй дар чахон аст; матне чун "садбарг зери пои Азор афтод" ва г [Векипедия https://ru.wikipedia.org/wiki/Палиндром].

Масъалахои синонимия ва антонимия, ки ба хайси зухуроти симметрия ва асимметрияи вохиди забонй хисобида шуда, дар асархои олимони рус ва англис (дар мавриди таъйини категорияи маъно) баррасй шудаанд. Бояд кайд намуд, ки калима, ибора ва чумлахо вохидхои асосии маъной мебошанд. Забон - як навъ низоми семантикии калимахо буда, муносибатхои кулл ва чузъро дар баробарй (синонимия) ва нобаробарй (антонимй) ифода мекунад.

Маънй дорои мазмуни зехнй аст, яъне падидаи возех буда, бо тафаккури инсон робита дорад. Маънй дар рух ва шуури инсон хосил мегардад. Дар холате, ки маъно мазмуни дигар гирифта дар забон ифода гардад, метавонад дар фарханг интикол ёбад ва миёни миллатхо роич гардад.

Аз ин ру, забон - як системаи ифода, хифз, тарчума ё интиколи маъно мебошад.

Ба акидаи Карсевский С.О. мазмуни матнхои илмй ва асархои бадей тибки сохтори маъной махдуд буда, ифодахои возехро ба олами вокей пешниход мекунад [15, 53].

Чй тавре маълум мегардад, таълимоту тадкикоти мухталиф дар казияи маъно, синонимия, антонимия, симметрия ва асимметрия бештар аз чониби олимони рус халлу фасл шудааст.

Чи тавре маълум аст, таълимоту тадкикоти мухталиф дар казияи маъно, синонимия, антонимия, симметрия ва асимметрия бештар аз чониби олимони рус халлу фасл шудааст.

Мишкина Н.Л. хангоми таъйин ва таърифи арзишхои симметрия ва асимметрия чихати тавсифи мафхумхои «чахонбинии муаллиф» ва «олами маънавй» дар такмили матн ба таъсири конунхои динамикй ва системаи матн такя намудааст [22]. У ба чунин хулоса расидааст, ки симметрия ва асимметрия воситахои тахлили зехнй буда, онхо омилхои мушаххастгари матн мебошанд ва системаи забониро рушд дода, ба он маънои тоза мебахшанд. Аз ин чихат, симметрия ва асимметрия на факат ташаккули ягонаи сохтор, балки категорияи маъноро низ ифода мекунанд [22, 54].

Тахлили мукоисавии матнхои асл ва тарчума собит месозад, ки дар баробари симметрия ё асимметрияи вохидхои забонй, тибки як вижагй вохидхои забонй симметрия мешаванд, дар акси хол асимметрия мегарданд.

Хулоса, хангоми омузиш ва тахкики зухуроти симметрия ва асимметрияи вохидхои забонй, тагйироти микдорй ва сифатии онхо ба назар гирифта шуда, дар киёс ва мукобалаи сохтор ва мундаричаи матнхои асл ва тарчума инъикос мегарданд.

Х,амзамон, симметрия ва асимметрияи аломат хангоми зарурати интихоби вохидхои забонй дар раванди тарчума мунъакис шуда, окибат маълумоти нав хосил мешавад.

Пас, симметрия ва асимметрияи бахшхои алохидаи матн дар назарияи тарчума далели баробарй ё нобаробарии матни асл ва тарчума набуда, балки имкони интиколи сохтор ва мазмуни аслро дар тарчума нишон медиханд.

Х,амин тарик, омузиши зухуроти симметрия ва асимметрия дар тарчумаи осори бадей ахамияти аксиологй дошта, бавижа асимметрия дар чараёни тарчума таъсири назаррас дорад.

ПАЙНАВИШТ

1. Аврамов Г.Г. Использование идеи асимметрии в лингвистике. Лекции [Электронный ресурс]// URL: http://iteach.rspu.edu.ni/l2005/web Avramov/index.htm (Санаи истифодабарй: 15.02.2021).

2. Античные теории языка и стиля (антология текстов). - СПб., 1996. - 364 с.

3. Асимметрия. Лингвистический энциклопедический словарь. http://tapemark.narod.ru/les/047d.html (Санаи истифодабарй: 15.02.2021).

4. Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы языкознания [Текст] / Ш. Балли. - М., 1995.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5. Бубнов А.В. Типология палиндрома. Исследование палиндромных и околопалиндромных форм: Опыт учебного пособия-словаря. Курск, 1995.

6. Введение в синергетику перевода: монография / Л.В. Кушнина, И.Н. Хайдарова, С.С. Назмутдинова, [и др.]; под общ. ред. Л.В. Кушниной. - Пермь: Изд-во Перм. нац. исслед. политехи. ун-та, 2014. - 278 с.

7. Вейл Г. Симметрия. М.: Наука, 1968.

8. Вернадский В.И. Избранные труды по истории науки. М.: Наука, 1981.

9. Вигнер Е. Этюды о симметрии / Пер. с анг. Ю.А. Данилова; Под ред. ЯЛ. Смородинского. М., 1971.

10. Гак В. Г. Асимметрия в языке / В. Г. Гак // Лингвистический энциклопедический словарь / гл. ред. В. Н. Ярцева. - М., 1990. - С. 47.

11. Гак В.Г. Об использовании идеи симметрии в языкознании, в кн.: Лексическая и грамматическая семантика романских языков, Калинин, 1980.

12. Гончар Н.Г. Асимметрия в переводе художественного текста: этнолингвокультурный аспект: / Гончар Н.Г. дисс. ... канд. фил. наук: Тюмень, 2009. - 254 с.

13. Депечук Н.П. Симметрия и асимметрия в живой природе. Киев, 1963.

14. Иванов Вяч. Вс. Нечет и чет. Асимметрия мозга и динамика знаковых систем / Избранные труды по семиотике и истории культуры. Том I. - М.: «Языки русской культуры», 1999. - С. 381-602.

15. Карцевский С.О. Об асимметричном дуализме лингвистического знака, в кн.: Звегинцев В. А., История языкознания XIX-XX веков в очерках и извлечениях, ч. 2, М., 1965.

16. Косимова Н.Ф. К исследованию асимметрии лингвистического знака. International scientific review «Языкознание и литературоведение», Бухара: ООО «Олимп», 2016. - С. 23-26.

17. Кретов А.А. Асимметрия в лингвистике / Кретов А.А. // Вестник Воронежского государственного университета. Серия: Лингвистика и межкультурная коммуникация. - 2010. - №2. - С. 5-11. https ://rucont.ru/efd/516603

18. Латышев Л. К. Курс перевода. Эквивалентность перевода и способы её достижения. / Латышев Л. К. -М.: Межд. отн., 1981, - 198c.

19. Латышев Л. К. Проблема эквивалентности в переводе: дис. ... д-ра. филол. наук / Л. К. Латышев. - М., 1983. - 431 с.

20. Лыков А.Г., Лыкова Н.А. Асимметризм русского слова. Краснодар, 2002.

21. Маковский М.М. Системность и асистемность в языке. М., 1980.

22. Мандель Е.Л. О Сочетании симметрии и асимметрии как инструменте стихотворной формы. URL: http ://base.ijc.ru/sredapoeta/almanah2/mandell. ht

23. Маслов СЮ. Асимметрия познавательных механизмов и ее следствия // Семиотика и информатика. 1983. Вып. 20.

24. Овчинников Н.Д. Асимметрия // Новая философская энциклопедия: В 4 т. М, 2000. Т. 1.

25. Парадигматика. Лингвистический энциклопедический словарь. http://tapemark.narod.ru/les/047d.html (Санаи истифодабарй: 15.02.2021).

26. Пищальникова В.А. Симметрия и асимметрия текста как синергетической системы // Единицы языка и их функционирование. Саратов: СГАП, 1999. Вып. 5. С. 3-12.

27. Пономаренко И.Н. Симметрия/асимметрия в лингвистике текста: дис. ... д-ра филол. наук: Краснодар, 2005. - 322 с.

28. Романовская Т.Б. Симметрия // Новая философская энциклопедия: В 4 т. М., 2000. Т.З.

29. Семиотика. Лингвистический энциклопедический словарь. http://tapemark.narod.ru/les/047d.html (Санаи истифодабарй: 15.02.2021).

30. Симметрия. — М.: Советская энциклопедия, 1976. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 23).

31. Синтагматика. Лингвистический энциклопедический словарь. http://tapemark.narod.ru/les/047d.html (Санаи истифодабарй: 15.02.2021).

32. Сонин А.С. Постижение совершенства: симметрия, асимметрия, диссимметрия, антисимметрия. М.: Знание, 1987.

33. Соссюр Ф. Труды по языкознанию. Москва: Прогресс, 1977. 696 с.

34. Урманцев Ю.А. Симметрия природы и природа симметрии. - М.: Мысль, 1974. - 229 с.

35. Фреге Г. Смысл и значение /(Пер. с нем.) // Готлоб Фреге. Смысл и значение. https://bookscafe.net/read/frege_gotlob-smysl_i_znachenie-243139.html#p1 (Санаи истифодабарй: 15.02.2021).

36. Харина Е. С. [Электронный ресурс]: Явление симметрии/асимметрии языкового знака. URL:https://pgu.ru/editions/un_reading/detail.php?SECTION_ID=2835&ELEMENT_ID=9883.

37. Шубников А.В., Копцик В.А. Симметрия в науке и искусстве. М.: Наука, 1972.

38. Экспрессивность. Лингвистический энциклопедический словарь. http://tapemark.narod.ru/les/047d.html (Санаи истифодабарй: 15.02.2021).

39. Shubnikov A.V., Koptsik V.A. Symmetry in Science and Art. N.Y.; L.: Plenum Press, 1974.

СИММЕТРИЯ И АСИММЕТРИЯ В ТЕОРИИ ПЕРЕВОДА

Статья посвящена исследованию симметрии и асимметрии в истории лингвистики и теории перевода как сущностного свойства процесса перевода. Рассматривается универсальная категория симметрии и асимметрии в теории перевода и аспекте художественного перевода.

Симметрия лежит в основе эстетизма оригинального художественного текста и обеспечивает успешность перевода. Установление отношений симметрии/асимметрии между текстом-оригиналом и текстом-переводом предполагает определение симметрических элементов различных уровней, которые являются единицами перевода.

Симметрия и асимметрия играют огромную роль в жизни языка и составляют одну из основных трудностей для теоретического осмысления языковых фактов. Обычно естественный знак описывается как такая семиотическая система, которая, в отличие от

других семиотических систем, характеризуется асимметрией знака, т.е. отсутствием точного соответствия между означаемыми и означающими.

Также изучается лексические значения симметрии и асимметрии и их влияние в процессе перевода. Симметрия и асимметрия относятся к фундаментальным принципам мироустройства. Симметрии в лингвистике уделялось значительно больше внимания, она провозглашалась основным, если не единственным принципом организации языка. А также анализируя некоторые категории симметрии/асимметрии в теории перевода.

Результаты исследования могут быть использования для переосмысления теоретических положений и коррекции методики преподавания практики перевода, а также уточнения методов и принципов оценки качества перевода, в чем, по мнению авторов, видится актуальность настоящей статьи.

Ключевые слова: симметрия, асимметрия, теория перевода, текст, структура и содержание, художественный перевод, лексическое значение.

SYMMETRY AND ASYMMETRY IN TRANSLATION THEORY

The article is devoted to the study of symmetry and asymmetry in the history of linguistics and the theory of translation as the necessity of the translation process. The universal category of symmetry and asymmetry in translation theory and the aspect of literary translation is considered.

Symmetry is at the heart of the aesthetics of the original literary text and ensures the true translation. Establishing a symmetry/asymmetry relationship between the original text and the translated text involves defining the symmetrical elements of the different levels that are the units of translation.

Symmetry and asymmetry play a huge role in language existence and constitute one of the main difficulties for theoretical understanding of linguistic facts. Typically, a natural sign is described as such a semiotic system, which, unlike other semiotic systems, is characterized by the asymmetry of the sign, i.e. the lack of precise correspondence between meaning and denotative.

Lexical values of symmetry and asymmetry and their influence in the translation process are also studied. Symmetry and asymmetry are fundamental principles of world order. Symmetry in linguistics was much more attention paid, it was proclaimed the basic, if not the only, principle of language organization. As well as analyzing some categories of symmetry/asymmetry in translation theory.

The results of the study may be used to rethink the theoretical provisions and correct the method of teaching translation practice, as well as to clarify the methods and principles of assessing the quality of translation, which, according to the authors, sees the relevance of this article.

Keywords: symmetry, asymmetry, translation theory, text, structure and content, literary translation, lexical meaning.

Сведения об авторе:

Максудов Умед Олимович - кандидат филологических наук, старший преподаватель кафедры иностранных языков, Политехнический институт Таджикского технического университета имени академика М. Осими. Адрес: 735700, Таджикистан, Согдийская область, г. Худжанд, 20-й квартал, дом 6. E-mail: olimi.umed@mail.ru, Телефон: 928855550.

About the author:

Maksudov Umed Olimovich - Polytechnic Institute of Tajik Technical University named after Academician M. Osimi, candidate of pedagogical science, senior teacher of the department of foreign languages. Address: Tajikistan, 735700, Sughd region, Khujand City, 20th district, Building 6. E-mail: olimi.umed@mail.ru, Phone: 928855550.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.