Научная статья на тему 'СОПОЛДАГИ ОРНАМЕНТАЛ АНЪАНАЛАРНИНГ РЕФЛЕКЦИЯСИ'

СОПОЛДАГИ ОРНАМЕНТАЛ АНЪАНАЛАРНИНГ РЕФЛЕКЦИЯСИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
карниз / шакл / узумчилик / камар безаклари / Жанубий Оролбўйи / антик давр ва илк ўрта асрлар.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — М. Б. Адилбаева

Ушбу мақолада антик давр ва эрта ўрта асрларда сарой томларини безаб турган безакли керамика буюмлари гумблар, қозонлар ва меъморий безак намуналари кўриб чиқилади. Сарой деворларини безашда ишлатиладиган узум шаклидаги безак таҳлил қилинади. Ўрта Осиёда узумчиликнинг ривожланиши ва у билан боғлиқ турли анъаналар ҳақида маълумотлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СОПОЛДАГИ ОРНАМЕНТАЛ АНЪАНАЛАРНИНГ РЕФЛЕКЦИЯСИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "THE SILK ROAD: COOPERATION THROUGH THE PRISM OF TOURISM"

OCTOBER 10-11, 2024

СОПОЛДАГИ ОРНАМЕНТАЛ АНЪАНАЛАРНИНГ

РЕФЛЕКЦИЯСИ

М. Б. Адилбаева

И.В.Савицкий номидаги давлат санъат музейи, ^оракалпогистон Республикаси, Нукус

шахри

ORCID: https://orcid.org/ 0009-0008-2163-2900 https://doi.org/10.5281/zenodo.13895209

Аннотация. Ушбу мацолада антик давр ва эрта урта асрларда сарой томларини безаб турган безакли керамика буюмлари - гумблар, цозонлар ва меъморий безак намуналари куриб чицилади. Сарой деворларини безашда ишлатиладиган узум шаклидаги безак та^лил цилинади. Урта Осиёда узумчиликнинг ривожланиши ва у билан боглиц турли анъаналар уацида маълумотлар берилган.

Калит сузлар: карниз, шакл, узумчилик, камар безаклари, Жанубий Оролбуйи, антик давр ва илк урта асрлар.

Аннотация. В данной статье рассматривается орнаментальные керамические изделия - хумы, горшки и образцы архитектурного декора, украшавшие дворцовые крыши в период античности и раннего средневековья. Анализируется орнамент в виде винограда, использовавшийся в украшении дворцовых стен. Сообщаются сведения о развитии виноградарства в Средней Азии и различные традиции, связанные с ним.

Ключевые слова: карниз, форма, виноградарство, арочный декор, Южное Приаралье, античность и раннее средневековье.

Abstract. This article examines ornamental ceramic products - hums, pots and examples of architectural decoration that adorned palace roofs during the period of antiquity and the early Middle Ages. The ornament in the form of grapes, used to decorate the palace walls, is analyzed. Information is provided on the development of viticulture in Central Asia and various traditions associated with it.

Keywords: Cornices, form, viticulture, arched decoration, Southern Aral Sea region, antiquity and the early Middle Ages.

Бугинги кунда ^оракалпогистоннинг И.В.Савицкий номидаги давлат санъат музейининг археология фундида сопол ва гипс буюмларнинг орасида накшлар билан безатилган ранг-баранг топилмалар сакланмокда. Ушбу топилмалар асосан, Жанубий Орол буйи худудидаги Кават калъа, Джампик калъа, Миздахкон мажмуаси, Джанбас калъа, Гяур калъа, Калали-кир, Акшахон калъа (Козокли-ётган) сингари тарихий жойларда казишма ишлари давомида топилган. Топилмалар орасида хумлар, карнизлар, декор безаклари бор булиб, хумларнинг аксарият кисмининг ташки тарафига жуда юкори даражадаги дид билан накш ва безаклар берилган. Бу орнаментациялар асосан рельефли, тулкинсимон, усимлик тарзли ва меъморий декорларни ифодаловчи безаклар ва колиплардир.

Жанубий Орол буйи халклари азал-азалдан узларининг санъатга булган мухаббатини хар-хил куринишда намоён етган десак асло муболага булмайди. ^адим вактларда ото-боболаримиз узлари куриб турган табиаттаги гузалликни ифодалаш учун когоз ёки бошка нарсалар етишмаслиги туфайли бу кизикишларини асосан сопол буюмларини безатиш оркали курсатган. Нимага деганда сопол буюмларига расм чизиш хам, накшлар билан безатиш хам, ёзув-чизувларни ёзиш хам анча осон. Сопол буюмлар - уларнинг хунарини курсатиш услубларининг инструментларининг бири булган.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "THE SILK ROAD: COOPERATION THROUGH THE PRISM OF TOURISM"

OCTOBER 10-11, 2024

Гапимизнинг исботи тарикасида милоддан аввалги V-IV асрга тегишги дея бахоланган сарой деворларини безатган узум дастаси ва барги тасвирланган намунани айта оламиз. Безак гипсдан ишланган ва куйма услубда ясалган. Тахлил килганимизда, асосан ушбу тариздаги безаклар Тупрок кальа сарой деворларини безатган. М.Г.Воробёванинг фикрларига таянадиган булсак, Тупрок-калъанинг ички меъморий декорини безатишда жуда кенг таркалган услуб бу - колиплардан фойдаланиш булган. Буларга деворлар буйлаб тортилган карнизлар, рельефли плиталар, тор багет, мева ва баргларнинг гулчамбарлари ва деворлар текислигидан чикиб турадиган бошка расм ва хайкалтарошлик намуналарини хам киргиза оламиз [2]. Бу еса меъморчиликнинг антик даврларда хам юкори даражада ривожланганининг янабир исботидир.

Тарихий манбаларга суянадиган булсак, узум мевасига ургу берганимизда даставвал инсоният томонидан узум етиштиришнинг пайдо булиши, узумзорларнинг ташкиллаштирила бошлаганлиги хакида гапиришимиз керак. Ушбу археологик фактлар якин Шаркдаги неолит даврида кайд етилган [5].

Урта Осиёдаги узумчиликка келадиган булсак, у хам кадим замонлардан бери ривожланган. Ва бугунги кунга кадар бизга жуда куп турли хил ёзма манбалар, шунингдек, куплаб археологик маълумотлар етиб келди, уларнинг баъзиларини еслатиб утмокчимиз. Жанубий Туркманистоннинг Намозга-тепе ахоли яшаш пунктида олиб борилган казишма ишларида топилган узум уруглари милоддан аввалги IV-III минг йилликларга бориб такалади. Шунингдек узум уруглари ^уйкирилган калъа (мил.ав.ГУ аср- милодий IV аср) ва Тупрок-калъа (III-IV аср) тарихий обидаларида олиб борилган казишма ишларида хам топилган [4].

Урта Осиё халкларининг мусулмон маданиятларида хатто кадимги юнон Дионис худосига ухшаш узумчилик ва виночилик худосига сигиниш хам мавжуд еди. «Дионийс» худоси персонажи хакида гувохлик берувчи ^Р И.В.Савицкий номидаги давлат санъат музейининг археология фундида сакланаётган ^уйкирилган калъанинг мил.авв.Ш-II асрларга тегишли катламидан топилган, бир кулида пичок ва иккинчисида узум ушлаб турган терракота статуэткасини (КП-3776) куришимиз мумкин. Демак, кадимги даврларда, антик даврларга келиб, шу маданиятнинг яъни статуеткаларнинг кириб келиши билан бу ерларда меъморий декорларнинг биринчи услублари пайдо булди.

Милоддан аввалги даврларда Марказий Осиё халклари сарой деворларини безатишда ёккол кузга ташланувчи карнизлар, плиталардан фойдаланган булса, Урта асрларга келиб бу безаклар уй-рузгор буюмларининг ташки томонини хар-хил меъморий безаклар, арка шаклидаги орнаментлар билан безаш урф була бошлайди. Гапимизнинг тасдиги сифатида музейнинг археология фундидан урин олган хумларни келтиришимиз мумкин. Хумлар асосан Урта Осиё халкларида озик-овкат махсулотларини сакловчи вазифасини бажариб келган. Улар хумлар оркали факат уз ихтиёжини кондириб гина колмасдан, узларининг санъатга булган кизикишларини ва кобилиятларини рузгор буюмларини безатиш оркали хам намоён килган.

Исломгача даврга тегишли булган ^ават калъадан топилган (КП-36494) кизил лойдан ясалган фрагменттинг тепа кисмида аркасимон накшларни куришимиз мумкин. Ушбу орнамент арка шаклидаги накшнинг енг дастлабки соддарок куриниши дейиш мумкин. Пастрогида булса, тулкинсимон орнаментнинг гувохи буламиз. Бу декорни берилганлигинг асл сабаби, халк дарё буйи дельтасида яшайди. «Хорасм» сузи кадимги форс тилидан таржима килинганда, «куп гушт» маъносини билдириб, гушт сузи бу ерда

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "THE SILK ROAD: COOPERATION THROUGH THE PRISM OF TOURISM"

OCTOBER 10-11, 2024

балщ маъносини билдирган, халк асосан баликчилик билан кун курган. Шунинг учун хам, бизнинг улкадан кадимги, антик ва урта асрларга тегишли булган сигир ковургасидан ясалган, ов тукиш учун ишлатилган махсус инструментлар, балик суяклари куплаб топилмокда.

Тулкинсимон орнаментнинг символини кейинги даврларда, кечки урта асрларга келиб, XVI-XVIII, XVII-XIX асрларда шу ерда яшовчи коракалпокларда, козокларда, туркман ва узбекларнинг халк амалий санъат буюмларида, текстилида - гилам тукимачилигида, утов (кора уй) декорацияларида, аёл-кизлар кийимларида учратамиз. Этнограф олим А. Алламуратовнинг китобида коракалпокларнинг такиясини келтириб утади [1]. Такиянинг енг пастки кисмида тулкин тарзли орнаментни курамиз. Тулкинсимон орнамент - стилизацияланган сувнинг шовкинли тулкини ифодалайди.

Жампик калъадан топилган хумнинг (КП-36708) ташки тарафи жуда нозик дид билан безатилган, юкори тарафи арка шаклидаги безаклар, арканинг ичкари томонида калитни еслатувчи накшлар, арканинг узида булса арча дарахти барглари яъни усимлик тарзли орнаментлар хам бор. Ушбу накшларнинг пастрогида босма шаклда мойчечак гулларини еслатувчи горизонтал ва вертикал каторларда накш босилган (штампованный орнамент). Умумий хисобда хумнинг 3 та туткичи бор, туртинчиси сакланмаган. Хумларнинг ташки томонидаги арка тарзли безаклар дастлаб стилизацияланган орнамент булган булса, кейинчалик бу безаклар реал компазицияга айланганлигини Джампик калъанинг цитадельлари мисолида куриш мумкин.

Хумнинг даврини аниклаганимизда археолог олим О.Т. Доспанов узининг «Жампик-калъа - Урта аср ёдгорлиги» номли китобида ушбу хумни XII-XIII асрларга тегишли еканлигини ёзади [3].

Музейнинг археология фундидан урин олган янабир аркасимон шакл берилган, арча барглари куринишидаги накшлар билан безатилган КП-36450 раками остидаги хумга назаримизни каратамиз. ^изикарли тарафи шундаки, бирхил шаклдаги орнаментациянинг факатгина Жампик калъадан топилган хум емас, балким Кават калъадан хам топилганлиги. Шундан куриниб турибдики, буйерда умумий кулолчилик устахоналарининг булганлиги, уша йерда таълим олган уста-хунармандларнинг кейинчалик бошка шахарларга бориб узларининг ижод махсулларини янада кенгрок таратиш максадида кичик устахоналарини очганлигини билсак булади. ^ават калъа ва Жампик калъанинг уртасидан окиб утувчи Гавхаре каналининг булганлиги ва шу каналнинг икки томонида жойлашган халкнинг бир-бири билан тигиз сиёсий-иктисодий, диний, маданий ва савдо аълокаларининг улганлигининг тасдигини шу хумлар тимсолида курсак булади.

Демак, юкорида суз юритилган маълумотларга таянган холда, сопол буюмларининг сиртки тарафининг накадар гузал дид билан безатилиши, накшларнинг асрлар давомида ривожланиб, реал компазицияга айланиши-ю, сарой деворларининг капительлари пайдо булишига асос сифатида хизмат килганлигининг гувохи буламиз. Орадан канча асрлар утса хамки, бизларгача етиб келган шундай асори атикалар, музей фундларини тулдириб турган бебахо газийналар - уз тарихимизни чукуррок англаб етишимизга асосий сабаблардан бири булмокда.

REFERENCES

1. Алламуратов А. Каракалпакское декоративно-прикладное искусство. Вопросы художественного своеобразия. Самарканд: МИЦАИ. - 2019. - 220 с.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE THE SILK ROAD: COOPERATION THROUGH THE PRISM OF TOURISM'

OCTOBER 10-11, 2024

2. Воробьёва М.Г. К вопросу о технике внутренней отделки помещений дворца Топрак кала/ТХЭ. М.: - 1952. т. 1. - с. 67 - 86

3. Доспанов О.Т. Жампик -калъа-Урта аср ёдгорлиги. Нукус: - 1992. - 45 б.

4. Доспанов О.Т. Некоторые сведения и археологические материалы о виноградарстве различных эпох вдоль бассейна Амударьи//Урта Осиё тарихи ва археологияси. Матер. конф. Термез: - 2022. - с. 32 - 35

5. This, Patrice; Lacombe, Thierry and Thomash, Mark R. Historical Origins and Genetic Diversity of Wine Grape // Trends in Genetics: journal. Cell Press,-Vol.22, no.9. - P.511-519.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.