CC BY
14поэта зиждутся на национальных традициях и определяют его мировоззрение и его взгляд на национальную концепцию.
Автор в своей статье подчеркивает, что масштаб национального аспекта в творчестве Мирзо Турсунзаде не ограничен какими-либо рамками. Поэт при описании любых вопросов смотрит на судьбы персонажей и событий в мире всевидящим оком и гуманистическим взором.
Ключевые слова: Мирзо Турсунзаде, национальное самосознание, нация, национальные традиции, национальная концепция, миропонимание.
NATIONAL DIMENSIONS AND ITS SCALE IN THE ARTISTIC THOUGHT
MIRZO TURSUNZODA
The author was able to grasp the essence of the issue and examine it by using concrete examples from different periods of poems of the poet. Creativity Mirzo Tursunzade in the context of contemporary literature allows us when considering the national characteristics come to the conclusion that the universal aspects of the poet's works are based on national traditions and determine his outlook and his view of the national vision.
The author in his article emphasizes that the scope of the national aspect in the works Mirzo Tursnzade is not limited by any boundaries. Therefore, in describing any issues looking at the fate of the characters and events in the world all-seeing eye and humanistic vision.
Key words: Mirzo Tursunzade, national identity, nation, national traditions, national concept, world view.
Сведения об авторе: Эшонова Мутрибахон Асадхоновна, аспирант Института языка, литературы, востоковедения и письменного наследия имени А. Рудаки Академии наук Республики Таджикистан, e-mail: eshonovam@mail.ru
Information about the author: Eshonova Mutribakhon Asadkhonovna, post-graduate student of Institute of Language, Literature, Oriental studies and Written heritage named after A. Rudaki of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan
СУХАНЕ ЧАНД РОЧ,ЕЪ БА ВУРУДИ РОМАН БА АДАБИЁТИ УРДУ
Холов Дж. Ш.
Донишкадаи омузгории Тоцикистон дар шаури Панцакент
Насри урду бо пайдоиши жанри тозаву макбул, яъне роман ру ба инкишоф ва такомул ниход. Маълум аст, ки дар олами адаб жанри роман хеле дер арзи вучуд кардааст ва он хам пас аз жанрхои маъмули хамосавй, драмавй ва лирикавй. ^атъй назар аз ин роман хонандагону хаводорони зиёдеро дорад. Роман дар шакли имрузааш таърихи пайдоиши беш аз дусадсоларо дорад.
Бинобар ин пажухиш ва тахкики раванди инкишофи насри урду махсусан, роман барои шинохти мархилахои тахаввули наср ва хамчунин барои бозгуи бисёр чабхахои хануз торики адабиёт маводи арзишманде медихад. Дар мавриди баррасии поэтикаи роман ва пажухиши чанбахои хунарии образно, сужет ё маводи тасвир, созмони бадей, устухонбандии накл, накши ровй ва муаллиф ва малому чойгохи тафаккур возех дида мешавад.
Пажухиши заминахои пайдоиши романи урду моро ба садсолахои пешини адабиёти урду, ба пайдоиш ва тахаввули жанрхои кисса, достон, хикоят барин шаклхои насрй мебарад. Ва дар навбати худ ин шаклхои адабй алокамандии хешро бевосита бо адабиёти точикй-форсй тахвил медиханд. Зеро кисса, достон, хикоят аз жанрхои маъмули адабиёти точикй - форсй буда, дар масири таърих садсолахо воситаи ифодаи афкори адибони форсизабон будаанд. Дар забони точикй - форсй "кисса" ва ё "достон" маънои хикоят ва ё хикояро дорад. Аммо дар мавриди истифодаи он хамчун истилохи адабй маънои силсилаи киссахоеро дорад, ки дар он кахрамонхо ва корнамоихои шоистаи онхо, мардонагй, часорат, кувваи фавкуттабий, тилисму чодуият ва дигар аносири бадей чой дорад. Ин гуна корномахо дар байни мардум хеле шухрат доранду
анъанаи давомдоpи асpимиёнагии адабиёти ypдypо дифоъ менамояд. Даp хаp сypат бахсхо саpи ин масъала зиёданд.
Калимаи pоман pеша ба забонхои pоманй доpад. Даp кадим забонхои авpyпоиpо, ба Fайp аз забони италиянй, забонхои pоманй меномиданд. Бо мypypи замон хамаи забонхо номхои хyдpо ёфтанд. Аммо илова ба маънои забонй, калимаи pоман даp мавpиди навиштани осоpи хаттй низ истифода бypда мешyд. Таpчyмахо аз забони лотинй низ pоман номида мешyданд. Дамин тавp, «калимаи <фоман» маънои yмyмиpо доpад: «китобе, ки ба забони pоманй таълиф шудааст»» [1, с. 45].
Иpтибот бо адабиёти англис pешахои 4yKyp ва таъсиpи амику возехеpо ба адабиёти ypдy pасонидааст. Даp натичаи таъсиpпазиpии фаpханги авpyпой Fояхо ва нигоххои тозае ба зиндагй воpид гашта, консепсияи шву пypFановати афкоpи гаpонмояе ба вучуд омад. Фикppонии асоснок ва нигохи 4yKyp ба зиндагй, конунияти ахлоки хамида таFиpотхои назаppасеpо воpид каpд. Баpхе аз мухаккикин ин давpаpо давpаи pенесанси ypдy меноманд ва чунин акида пояи вокей доpад. Зеpо мyхтасаpан гуем, иpтибот бо Авpyпо ва адабиёти он чи гуна ки pенессанс даp он чо таъсиp бахшид, хамон гуна таъсиpпазиpй даp адабиёти ypдy баpъало дида мешавад.
Вале pобитаи хамачониба бо Fаpб мачмуи Fояхо ва афкоpи навpо оваpд. Ч,ои чахони афсонавиpо зиндагии nyp аз мочаpои Динд, ишки чононаpо ишку мухаббат ба саpзамин, ситоиши осмониpо тасвиpи табиати пypфайзy зебои Динд иваз намуд. Ин таъсиp адибонpо водоp каpд, ки ба зиндагй ва мочаpои он вокеъбинона бахо диханд. Махсусан, баpои чунин тасвиp ва ибpози акида майдони насpи адабй хеле кулай буд. Тавлиди насp ва шyхpати он даp як муддат кутох даp саpосаpи Динд нишондихандаи самаpоти захмати адибон аст. Ба ин pавия чаpаёни Сайид Ахмадхон такони иловагие бахшид.
Даp адабиёти ypдy мафхуми «навал», яъне pоман даp баъзе мавpидхо даp асаpхои адибони давpаи аввал ба маънои хикоя низ истифода бypда мешуд. Вале охиста- охиста новелла дигаp ба маънои пyppа хамчун хикоя истифода бypда нашуд. Дануз аз ибтидои пайдоиши новелла даp адабиёти ypдy онpо адабиётшиносони ypдy pоман меномиданд. Баpои даpки амики маънои новелла py меоpем ба иктибос аз Юсуф Такй: «Нахустин pомани ypдy хануз даp дахсолахои охиpи асpи XIX даp таълифоти адибони маъpyф Назиp Ахмад, Шаpоp ва Русво ба чашм мехypанд, ки даp Fанй гаpдонидани хазинаи насpи ypдy сахми аpзандаеpо доpанд» [10, с. б]. Адабиётшиносони ypдy даp ин боpа ба тавpи мушаххас ва фахмо фи^у андешаи хyдpо баён намудаанд. Масалан, Шахоб Зафаp Азимй даp асаpи тахкикотии хеш «Услуби pоманнависии ypдy» таъкид каpдааст, ки «pомани мyосиp аз он лихоз низ чолиби таваччух мебошад, ки тамоман аз хикоя хамчун жанp чудо гаштааст» [5, с. 11]. Агаp то ибтидои асpи XIX даp адабиёти ypдy назм хyкмpон бошад, пас минбаъд доиpаи истифодаи насp низ васеъ мегаpдад. Даp ин давpа бахусус, pоманнигоpй ба сypати анъана даpомад. Бисёp эчодкоpон Fояхои асосии хешpо мехостанд тавассути pоман инъикос намоянд. Албатта, pоманнигоpй даp заминаи холй пайдо нашудааст. Пеш аз хама, насpи маоpифпаpваpонаи англис баpои ташаккули pомани маоpифпаpваpй даp адабиёти ypдy яке аз саpчашмахои асосй ба шyмоp меpавад. Саpчашмаи дигаpи pоманнигоpии ypдy мавчудияти анъанахои достоннависй махсуб мешавад. Дамин таpик, лахзахои асосии якчояшавии адабиёти асpимиёнагивy адабиёти нави ypдy бо алокаи зич бо адабиёти авpyпой ва махаллй пайдоиши кахpамонхои нав, муносибати наву бошyypонаи адибон ба вазифаи адабиёт, ба забон ва услуби асаpофаpинй, истифодаи навъхои нави адабй, ташаккули усули эчодии тоза ва Fайpа маpбyт аст.
Акнун, ки мо масъалаи пайдоиши pоманpо ба миён гузоштаем, гуфта метавонем, ки pоман хамчун жанp даp адабиёти ypдy то нимаи дуюми асpи XIX аpзи вучуд надошт. Ва даp навбати худ, албатта, заминахои адабй хеле пештаp баpои пайдоиши ин жанp гузашта шуда буд. Даp навбати аввал pоман бо инкишофи эпосхои кахpамонии Динд ва маpдyми эpонзамин алокаманд мебошад. Дамин осоpи эпикии халкй, насpи маpдyмй, хикоятхо, киссахо ва достонхо, ки кисман зикpаш даp боло pафт, асоси такомули зина
ба зинаи насpи ypдy гаштаанд, ки пойдевоpи pоманpо даp ин адабиёт мустахкам намудааст.
Минакшй Мyкеpчй даp китоби худ «Реализм ва хакикат» таъкид менамояд, ки «даp pаванди пайдоиши жанpи pоман даp бисёp адабиётхои Диндустон монандии назаppасе ба чашм меpасад. Такpибан хамаи онхо аз саpчашмахои якхела Fизо гиpифтаанд» [7, с. 58].
Таъpихи пайдоиши pоман даp Диндустон давpаи тyлониеpо фаpо мегиpад. Ба маънои дигаp эчодиёти бадей бо давpахои гуногуни таъpихй зич алокаманд мебошад. Адабиёт бо вучуди инъикоси бадеии вокеоту ходисоти таъpихй далелхои pаднопазиpи таъpихpо даp худ тачассум менамояд. Даp мачмуъ метавон гуфт, ки pоманнигоpии адибони саpзамини Динд ба забонхои гуногуни махаллй ва баъдан забони англисй pyшд ёфтааст. Даp таълифи pоман адибон бештаp мохияти вакту замон ва чаpаёни умумии вокеоти таъpихиpо даp мади назаp доштанд. Ин анъана, махсусан, миёни адибони аглисзабони Динд ба хукми конунияти адабй даpомада буд.
Романнигоpй даp байни забонхои махаллй бештаp даp забони бенгалй pивоч ёфта буд. Адибон Равиндpанатх Тхакyp, Ишваp Чандpа Видясагаp, Бокимчандpа Чотопадхай, Саpатчандpа Чоттопадхай, Таpашанкаp Бандопадхай, Бибхутбхушан Бандопадхай, Маник Бандопадхай, Бимал Митpа ва дигаpон pомани адабиёти бенгалиpо ба зинахои баланд баpоваpданд.
Роман даp адабиёти Динд жанpи нав махсуб мешавад. Чи хеле ки кайд каpдем, ин жанpи адабй хамчун жанpи такомулёфта даp нимаи дуюми асpи XIX даp зеpи таъсиpи бевоситаи адабиёти англис py ба инкишоф ниходааст. Албатта, асаpхои ба жанpи pоман монандй дошта даp адабиёти санс^ите ва ё худ даp адабиёти точикй - фоpсй низ ба чашм меpасанд, вале даp онхо pиояи хамаи конуниятхои таълифи pоман дида намешавад.
Даp адабиёти бенгалй ва умуман, даp саpзамини Динд асаpи Пяpечанд Митpа «Алалеp Гхаpеp Дулал» аз нахyстpоманхо шyмоpида мешавад. Даp асл бошад, ин асаp аз намунахои хачв даp боpаи заминдоpи чавонест, ки соли 1858 нашp шудааст. Пас аз ин pоманхои майлони таъpихй дошта яке паси дигаp таълиф шудан гиpифт. Масалан, pоманхои машхypи таъpихии Чаттеpчй «Махаpаштpа чиван пpабхат» ва «Сандхя чиван pачпyт» даp хамин давpа навишта шудаанд.
Пас аз ин таълифи pомани таъpихй даp бисёp адабиётхои Диндустон ба pасмият даpомад. Баpои ин вазъи сиёсй - ичтимой, мушкилоти pyзгоp ва нотавонии чомеа сабаб гашт. Бинобаp ин адибон баpои тасвиpи ишку мухаббат ва лаззати зиндагй py ба кахpамонихо ва дилкашихои зиндагии садсолахо пеш оваpданд.
Даp адабиёти маpатхй бошад, аввалин pомани таъpихй - pомантикй аз таpафи Амчандpа Бикачй Гyнчикаp бо номи «Мочангед» таълиф гашт, ки хати асосии сужети он даp атpофи калъаи Шивачй сypат мегиpад. Даp бисёp pоманхои таъpихии ин давpа доиp ба кахpамонихои pачпyтихо, маpатхихо ва мусулмонхо сухан меpавад.
Бокимчандpа даp pоманхои худ «Бишабpикша» ва «Кpишнакантеp» дyшвоpихои хаёти ичтимоии маpдyмpо тасвиp намудааст. Ин ду pоман солхои зиёд хамчун меъёpи таълифи асаpи бадей мавpиди пайгиpй каpоp гиpифтааст. Нависандаи малаялам Чанду Менон даp pомани маъpyфаш «Индулекха» кушиш намудааст, ки ишки pомантикиpо бо хакикати ичтимой ба хам оваpад. Говаpдхан Рамс нависандаи машхypи гyчаpатй кахpамони pоманаш Саpасватй Чандpаpо ба ишки ноком дyбоpа py ба py менамояд. Дустдоштаи Саpасватй бо y хонадоp шуда наметавонад, зеpо Саpасватй бевазан буду хypофоти мазхабии хиндухо ба ин ихтилоф мекаpд. Романи бехтаpини нависандаи маpатхй Даpи Наpаян Апте «Пан Лакшант Кон Гхето» нисбати дигаp асаpхои ин давpа бештаp майлони pеалистй дошт. Нависанда даp ин pоман чомеаи хиндyиpо баpои зиллат ва зypоваpй каpдан ба бевазанхо сахт танкид каpдааст.
Чи хеле ки даp боло зи^ шуд, pоманнигоpй даp Динд даp намудхои мухталифи насp баpмахал замина пайдо каpдааст. Ва pочеъ ба ин заминахо даp тахкики мазкyp таpафхои гуногуни насpи ypдy то пайдоиши жанpи pоман мавpиди пажухиш каpоp
хоxад гирифт. Соли 1992 ^урратулъайн Дайдар, яке аз адибоне, ки дар такомули романи урду саxми босазое гузоштааст, «Наштар»* ном асари Дасан Шоxро аз забони форсй ба англисй тарчума мекунад. Вокеан ин асар дар сарзамини Динд таълиф шудааст. К. Дайдар «хеле хурсандона «Наштар»-ро аз аввалин падидаи романи Xиндустонй медонад» [4, c. 117]. Доир ба ин масъала, махсусан миёни урдушиносон баxсxои зиёде ба вукуъ пайваст.
Вале масъалаи кадомин асар аз нахустроманxои урду ва ё умуман Диндустон ба шумор меравад, то имруз кушода мемонад, зеро гиру дорxо ва далелу субутxо унсурxои радкунандаи комиле рочеъ ба ин акида вучуд надорад.
Инкишофи роман бошад, бевосита бо такомул ва таъсири насри адабии гарбиён иртиботи пайваста дорад. Дар ин давра тазодxои синфй миёни сарватмандону нодорону бечорагон, фуруравии муносибатxои феодалй, болоравии буржуазия, тараккиёти матбуоти даврй аз омилxои асосии ангезандаи xаракати чомеа ба шумор мерафт. Чунин ангезандаxо бештар ба пешрафти зершуури фард xамчун муxаррики чомеа таъсири мусбй мерасонид. Дар баробари xамаи ин унсурxо пайдоиши роман дар адабиёти урду ба афзуншавии доираи хонандагону болоравии чаxонбинии ощо такони тозае бахшид.
Дар масъалаи пайдоиши жанри роман чунин иддаое xаст, ки ин жанри адабй маxсули вурудшудае аз адабиёти аврупой мебошад. Mиёни адабиётшиносони урду, ки рочеъ ба таxавули жанри романи урду таxкик ба анчом додаанд, то он чое, ки мо иттилоъ дорем, тащо ду муxаккик - Алй Аббос Дусайнй дар «Таърих ва танкиди романи урду» ва Эxсон Форукй дар «Таърихи таxаввули романи урду» ин акидаро дастгирй кардаанд. Mаълум аст, ки романи аврупой ба адабиёти урду тащо дар садаи нуздаxум таъсирпазир будааст, вале анъанаxои насрнигорй, xикоятофаринй бо тарикаxои мухталиф на танxо дар адабиёти урду, балки дар аксар адабиёти Динд хеле ганй ва рангин ба чашм мехурад. Яъне пояxои жанри адабии роман дар шак^ои дигар вучуд дошта, таxкурсии бузурги роман садсолаxо пеш дар адабиёти урду чой доштааст. Ва ин фарзияро аксар адабиётшиносони урдузабон ва дигар муxаккикини илму адаби Динд тасдик ва xимоят мекунанд.
Бояд ёдовар шуд, ки консепсияи фардият дар таносуб аз инкишофи жанри роман дар адабиёти англис дар мисоли адабиёти Динд ба назар намерасад ва махсусан дар адабиёти урду. Дамчунин табакаи миёнаxол ба мисли xаммаслакони худ дар Fарб ва ё ба маънии буржуозии марксиста дар ин давра чун синфи ягона ва муттаxид дар шимоли Динд вучуд надошт.
Дамин омилxо буданд, ки насри бадеии урдуи нимаи дувуми асри XIX хеле босуръат инкишоф ёфт. Ин чо саxми коллечи Деxлй (1825), яке аз ходимони фаъоли он Рам Чандар, Коллечи Форт Уилям ва адибони он, Саид Axмадхон, Алтоф Долй, Mуxаммад Озод, Шиблии Нуъмонй ва дигаронро бояд махсус хотирнишон кард. %ато, ба акидаи Суxравардй «Богу баxор», «Ороиши маxфил», «Киссаи Лайлй ва Mачнун», «Гули Бакаолй» - ро аз аввалин нишонаxои жанри роман дар адабиёти урду номидан мумкин аст» [8, c. 25].
Mинбаъд дар инкишофи роман Сурур, Назир Axмад, Саршор, Шарор макоми хосаро ишгол намуданд. Онxо чун мусаннифони маорифпарвар ба адабиёт бори нахуст аз табакаи миёна каxрамони навро ворид намуда, ба масъалаи ривочи забони адабии урду марок зоxир карданд. Mаорифпарварон адабиётро аз ч^ати гоявй низ ганй гардониданд. Дар яке аз адибони номбурда дар адабиёт накши худро бокй гузоштаанд. Аз чумла, Саршор ба романи урду муколамаро дохил намуда, теъдоди каxрамонxоро афзуд - «Фасонаи Озод». Шарор ба он низоми xусн ва саликаи xодисаву вокеаро бахшид - «^ансур ва Mоxан». Русво бошад, ба роман санъаткорй, равонй ва чиxати илмй ато намуд - «Умраочон Адо», «Шарифзода».
Тарчумаи ин асар, ки дар Амрико нашр шудааст, «Dancing girl» ном дорад. Номи асар дар забони форсй, яъне асл «Киссаи рангин» ва ё «Афсонаи рангин» мебошад. «Наштар» номи тарчумаи он ба забони урду мебошад, ки соли 1894 аз тарафи Саччод Дусейн Касмандй ба сомон расидааст.
359
Романнигории урдуро С. Бухорй [6] ба се давра таксим мекунад: давраи аввал аз соли 1857 то соли 1936; давраи дувум аз соли 1936 то соли 1947-50; давраи савум пас аз солх,ои 1950 то солх,о баъдй. Вале мо бо ин акидаи С. Бухорй розй шуда наметавонем. Зеро ба назари мо, бех,тар мебуд давраи аввали романнигории урдуро аз соли 1857 то огози садаи XX хдсобид ва давараи дувумро аз огози садаи XX то соли 1930 ва давраи сеюмро аз соли 1936 то соли 1947 таъйид кард. Пас аз ин аз соли 1947 то солх,ои 80 -уми асри XX давраи карахтии романи урду ва давраи шашум аз соли 1980 то имрузро дар бар мегирад, ки ин бах,с аз хддафи маколаи мо берун аст.
Адабиёт:
1. Кожинов В. Происхождение романа. -М.: Сов.писатель, 1963.-440с.
2. Сухочев А.С. От дастана к роману: из истории художественной прозы урду XIX века.-М: Наука,1971.-245с.
3. Шкловский В.Б. Энергия заблуждения. Книга о сюжете. -М.: Советский писатель,1981. -352с.
4. Asaduddin M. First Urdu Novel: Contesting Claims and Disclaimers. -In Early Novels in India. Edited by Meenakshi Mukherjee. Delhi, 2005.
5. Azimi Shahob Zafar. Urdu naval ke asalib.-Patna, 2005.-201с.
6. Bukhari Suheil. Urdu navalnigari. Lahor: Maktabai jamia. 1960.
7. Mukherjee Meenakshi. Realism and Reality: The Novel and society in India. -Delhi, 1985.
8. Suhrawardy Shaista Akhtar Banu (Begum Ikramullah). A Critical Survey of the Development of the Urdu Novel and Short Story. -London: Longmans, Green and Co., 1945.
9. Tabassum F. Urdu dastan ke markazi kirdar. M.A. -Islamabad, 2007.-500с.
10. Taqi Yousaf. Bengal meiurdu naval.-Kalkatta, 2007.-257с.
НЕСКОЛЬКО СЛОВ О ПРОНИКНОВЕНИИ ЖАНРА РОМАНА В ЛИТЕРАТУРЕ УРДУ
Данная статья посвящена изучению и исследованию возникновения романа урду в начале XX века. Автор впервые в отечественном литературоведении приступил к изучению и исследованию данной темы и определил неизученные стороны жанра романа в литературе урду.
Ключевые слова: роман урду, развитие прозы, исторический период, влияние западного романа, идеализм и реализм, ценный вклад.
SOME WORDS ABOUT PENETRATION OF NOVEL IN URDU LITERATURE
This article is devoted to studying and research of establishment of Urdu novel in XX century. The author for the first time in the Tajik literary criticism began to study and research on the topic and found the novel's genre unexplored in Urdu literature.
Key words: Urdu novel, prose development, historical periods, influence of western novel, idealism and realism, valuable contribution.
Сведения об авторе: Холов Джовид Шодиевич, доцент кафедры таджикской филологии, Таджикский педагогический институт в городе Пенджикент, e-mail: javeed@bk.ru
Information about the author: Kholov Jovid Shodievich, docent of the department of the Tajik philology, Tajik Pedagogical Institute in Penjikent
ЧУСТУЧУДОИ ЭЧ,ОДИ ДАР САНЪАТИ СИНАМОИ ПАС АЗ ИСТИЦЛОЛИ
ТОЧ,ИК
БобоевД.
Донишгоуи миллии Тоцикистон
Ч,устучуйх,ои эчодй дар санъати синамои чавони точик бо рохдои гуногуне пешрав буд. Хати (линия) санъати таргибу ташвикотй, ки бо намоишх,ои таргиботии аввалин вобастагй дорад, дар чунин коллективное хдмчун телевизони точик арзи х,астй дошт. Дар як кисмат вай муайянкунандаи тарзи гузориш дар синомогарии точик, манзур киностудияи "Точикфилм" низ буд.
