CC BY
41
П Зо^идова
МУРУРЕ БАР МУХ.ИТИ ЗИНДАГЙ ВА РУЗГОРИ АБОНИ ЛОХ.ИК.Й
Вожатой калидй: Абони Ло^щй, назми арабизабон, му^ити адабииарабй-эронй, зиндагиномаи эцодй
Бозсозии зиндагиномаи намояндагони адабиёт, илм ва фарх,ан1 и асрх,ои миёна вазифаи мух,имми илмй ба шумор меояд. Муаллифони сарчашмах,ои адабиву таърихии асрх,ои миёна акса-ран аз баёни зиндагиномаи адибону донишмандони он даврон сарфи назар кардаанд, зеро барои оих,о мух,им он будааст, ки "чй гуфтааст, на кй ва кай гуфтааст?". Х,амин табиати э^оди адабиву бадеии асрх,ои миёна, ки бар тацдиси мах,сули тафаккури э^одй такя мекунад, боиси тадовули садх,о асар гардидааст, ки бар сари худ шух,рат доранд, вале муаллифонашон ва санаи э^одашон маълум нестанд.
Дар замоин муосир масъалаи "кй ва кай гуфтааст?" ах,амияти беш аз пеш пайдо кард, зеро собит гардид, ки дарёфти иосух ба ни пурсиш заминах,ое мусоидро барои дарку фахдпппи хубтари мах,сули тафаккури э^одй фарох,ам меоварад. Аз ин ру, тава^чух, низ ба мух,ити зиндагй ва рузгори намояндагони адабиёт, илм ва фарх,анги гузашта дар байни ах,л и гах,к,и к, ба маротиб афзудааст.
Бо назардошти матлаби мазкур дар ин макола саъй шудааст, ки бо такя ба маълумоти мутафаррицаи сарчашмах,о номаи рузгори яке аз шоирони маъруфи арабизабон - Абони Лох,ик,й, ки дар иддае аз таълифоти муосир чун "нахустин мутар^ими тахдуллафз" дар таърихи адабиёти Арабу А^ам муаррифй гардидааст, ба цалам оварда шавад.
Таърих гувох, аст, ки истилои араб боиси интишори забоин арабй, дини ислом ва хатти арабй дар миёни хялкдои эронй
гардид. Хатва забонх,ои мах,аллй, аз чумла пах,лавй, сущй, хораз-мй ва бохтарй дар ин давра аз доираи истифода берун шуданд. Дар нати^а, забони арабй дар асрх,ои VIII-IX х,амчун забони рас-мии Хилофати араб дар миёни намояндагони ах,ли адаби Эрон-замин интишор ёфт. Шоирон, нависандагон ва олимоне, ки аз Эронзамин бархоста буданд, дар асрх,ои мазкур ба гакозои ша-роити сиёсиву пятимой ва фарх,аш й осори адабй, таърихй ва ил-мии худро ба забони арабй навиштаанд. Чунин вазъият то замони Саффориён ва Сомониён, яъне нимах,ои асри IX, ки забони форсии гочикй ба сах,наи адабиёту фарх,аш баромад, давом кард.
Бинобар ин, дар таърихи адабиёти форсу то^ик ин давраро «ду цари и сукут» номидаанд. Чунин номгузории ин давра аз нуктаи назари хомушии забонх,ои эронй ва дар э^оди адабиву бадей истифода нашудани онх,о шояд дуруст бошад. Аммо аз нуктаи назари му^тавову мундари^аи осоре, ки намояндагони халвой эронй дар ин давра ба вучуд овардаанд, ин ду асрро царнх,ои сукут номидан ба воцеъият рост намеояд. Баръакс, асрх,ои VIII-IX давраи хуруши афкори адабиву илмии халкдои эронй ба забони арабй буд.
Мах,з дар х,амин давра намояндагони ах,ли адаби Эронзамин, ки теъдодашон хеле зиёд буд, дар офариниши осори адабиву бадей ба забони арабй сах,м гузошта, анъанаву суннатх,ои адабиёти гузаштаи худро дар осорашон 40Й доданд. Як к, и с ми ин шоиро-ну нависандагон ба тарчумаи осори тоисломии хялкдои эронй ба забони арабй машгул гардида, бо ин рох, он осорро аз нобудша-вй нигох, доштанд (2).
Яке аз шоирон ва адибони маъруфи он даврон, ки дар х,ифзи осори тоисломии эронй нацпш бузург гузоштаанд, Абон ибни Абдулх,амиди Лох,1щй аст. х,аёт ва э^однёти у тава^ЧУ^11 донишмандонеро, мисли А. Е. Кримский (5), Умар Фаррух(8), Шавцй Зайф(Ю), Озартоши Озарнуш (6), Н.Зох,идов (2) ба худ Чалб кардааст. Бо вучуди ин, бисёр лах,зах,ои зиндагиномаи Абони Лох,ицй норавшан боцй мондаанд, ки rax,rçnrçn онх,о барон дарки хусусия1 х,ои ташаккули э^одиёти шоир мух,им арзёбй мегарданд.
Дар бораи Абони Лох,ик,й ва осори у дар мух,имтарин маъхаз-х,ои адабии асрх,ои миёна сухан рафтааст. Дар миёни ин маьхазх,о ду асар маълумоти бештареро дойр ба Абони Лох,ик,й доро мебо-шад. Яке аз ин маъзахх,о китоби маъруфи адиб ва донишманди
асри X Абубакри Сулй бо номи «Китоб ул-авроц» аст. Ин китоб аз се дузъ иборат буда, дар чутьи аввал дар бораи шоирони ахди Аббосй, дар чузъи дувум дар бораи ахбори халифах,ои аббосй ар-Розй ва ал-Муттацй ва дар дузъи сеюм дар бораи ашъори фарзандони халифах,ои аббосй маълумот оварда шудааст. Зиндагиномаи Абони Лох,ик,й ва намунах,ои ашъори у дар ofo3h Чузъи аввали ин китоб зикр шудааст (7). Ин китоб муфассалтарин манбаъ барои омухтани эдоднёти Лох,ик,й мах,суб мешавад.
Маъхази дигаре, ки ах,амияташ барои шинохтани эдоднёти Лох,ик,й аз китоби Сулй кам нест, асари маъруфи Абулфаради Исфах,онй бо номи «Китоб ул-агонй» аст, ки муаллиф баъзе аз лах,зах,ои рузгори Абон ва намунах,ои ашъори уро зикр кардааст(1).
Ба кай р аз ин, дар маъхазх,ои адабии асарх,ои миёна ми ели «Табацотуш-шуаро»-и Ибн ал-Муътазз(З), «Китоб ул-фих,рист»-и Ибни Надим(4) низ маълумоте судманд дойр ба рузгор ва осори Абони Лох,ик,й зикр шудааст.
Бино ба ишораи Сулй, ному насаби иурраи шоир Абон ибни Абдулх,амид ибни Лох,1щ ибни Уфайр будааст (7,1). Асли хонадони Абон аз шах,ри Фасон Эрой будааст, ки ин амр эрони-нажод будани Абонро гасдик, мекунад (7,40). Дар куч<> ва кай таваллуд шудани Абон дар сарчашмах,о таъкид нашудааст. Эхдимол меравад, ки у дар Басра таваллуд шуда бошад, зеро дар ин inax,p гузаштани ^авонии у аник; аст. Аз чониби дигар имкон дорад, ки Абони Лох,ик,й дар Фасо таваллуд шуда, волидонаш уро дар кудакиаш ба Басра оварда бошанд.
Дар мавриди соли таваллуди Абони Лох,ик,й шарцшиноси маъруф А.Е.Кримский тахмин кардааст, ки шоир бояд дар худуди соли 750 ё каме пештар таваллуд шуда бошад, зеро дар соли 200х,./ 815м. дар синни 65-70 солагй аз олам гузаштани у дар аксари сарчашмах,о дацицаи зикр шудааст (5,16).
Бино ба як ишораи Чох,из, аддоди Абони Лох,ик,й дар давраи шох,они сосонй аз адибон ва хатибони дарбор будаанд (9,1,119). Аз ин шпора бармеояд, ки хонадони Абон аз цадим ба сухан ва адаб сарукор доштанд ва ин истеъдоду малакаро наел ба наел идома додаанд. Рузгори худи Абони Лох,ик,иро метавон ба ду давра чудо кард. Давраи аввал дар Басра дараён доштааст. Басра дар он даврон аз шах,рх,ои маъмур ва серах,олии Хилофат мах,суб
мешуд. Дар шах,р, ки дар сох,или бах,р чойгир буд, намояндагони цавмх,ои хялкдои мухталиф зиндагй мекарданд. Аз ин ру, Басра Чои ба х,ам омадан ва омезиш ёфтани фарх,ангх,ои мухталиф буд. Аз чумла, анъанаву суннатх,ои фарх,ангии халвой эронй дар ин шах,р нуфузи зиёд дошт.
Абон дар к^дакй дар OFynni х,амнн шах,р илмх,ои мухталифи замон, аз чумла шеър, адаб, фицх,, манпщ, х,исоб ва Faíípapo омухт ва дар баробари ин аз фарх,аш у тамаддуни ниёгонаш огох,й пайдо кард. Дониши васеъ ва аз фарх,ангх,ои арабиву эронй бархурдор будани Абони Лох,ик,й заминай мусоиде барон нешрафтх,ои у дар сох,аи шеъру адаб фарох,ам оварданд. Ин буд, ки дере нагузашта Абон дар мах,филх,ои адабии Басра чун шоири тавоно ном баровард. Дар «Китоб ул-авроц»-и Сулй ба робитах,ои у бо шоирони дигари Басра ишорах,о рафтааст. Аз чу мл а, Абон бо шоири маъруфи Басра Муаззал ибни Гайлон робитаи дусюиа дошт. Ин робита бо он ан^омид, ки х,ардуи ин шоир х,амдигарро х,ачви тунд карданд. Муаззал дар х,ачвияи худ Абонро кофир ва пайрави дини Монй номид ва аз намоз хондани Абон изх,ори таа^чуб кард (7,.7-8),
Абон х,амчунин чанд нафари дигарро дар Басра х,а^в гуфтааст, ки х,амаи онх,о аз неши забони у сахт озор дидаанд. Чунончи, Абон дар х,аеди х,амсояаш Мух,аммад ибни Холид чунон х,ачвияи тунде сурудааст, ки наварусаш аз шарму хи^олат аз у гурехтааст (7, 24-25). Х,амсояи дигари Абон бо номи Абулатвал бар асари х,а^ве, ки шоир дар x,arçrçn у гуфтааст, аз хонааш намебаромадааст (7,28-29).
Абони Лох,ицй бо шоири маъруфи замон Абунувос низ, ки х,амнажод ва х,амсинну солаш буд, дус i й дошт ва х,арду дар х,ак;к;и х,амдигар х,ачвиях,ое навишта буданд. Абунувос низ дар х,ачвияи худ Абонро дар иайравй ба дини Монй ва кофирй айбдор кардааст (7,11-12). Аз ин маълумот бармеояд, ки Абон дар ofo3h фаъолияти шоирии худ бештар ба x.a^isi yñ майл дошта ва бо ин рох, дар доираи шоирони Басра малому iuyx,pai пайдо кардааст.
Дар Басра дар он даврон як i урух, шоирону адибоне, мисли Х,аммоди Ачрад, Х,аммоди Ровия, Х,аммод ибни Зибиркон, Юнус ибни Х,орун, Алй ибни Халил, Мутеъ ибни Иёс, Волиба ибни Х,убоб ^амъ омада буданд, ки х,амагй ба лоцайдй, х,арзагуй ва мучун шух,р; доштанд ва аксаран ба баддинй ва беэхдиромй
нисбат ба шариати исломй муттах,ам шудаанд. Абубакри Сулй овардааст, ки Абони Логики низ ба iyiiopn х,амин шоирон ворид буд (7,10). Ин матлабро х,адвиях,ои фавкуззикри Абунувос ва Муаззал ибни FaiuioH, ки Абонро ба пайравй аз дини Монй ва ¡и иди к, и я муттах,ам кардаанд, тасдив; мекунанд.
Лозим ба таъкид аст, ки ба бедиииву куфр айбдор шудаии Абои ва шуарои дигари Басраи он даврон на х,ама някд асоси воцей дошт. Ба иборати дигар, Абон ва х,амсафони у воцеъан кофир ва пайравй дини Монй набуданд, балки чунин айбдоркунй як василаи мубориза миёни шоироие буд, ки тарзи зиндагонии лоцайдонаи онон бах,онае барои ин кор шуда метавонист. Ба х,ар навъ, дар сарчашмах,о, аз думла дар «Китоб ул-авроц» далелх,ои зиёди мусулмони х,ак,ик,й будани Абони Лох,икй зикр шудаанд.
Давраи дуюми зиндагонии Абони Лох,ик,й дар Багдод сурат гирифтааст. Багдод ба хдйси пойтахти Хилофат дар он даврон яке аз бузургтарии шах,рх,ои замой мах,суб мешуд ва шоироиу адибонро аз тамоми минтацах,ои Хилофат ба худ чалб мекард, зеро рох, ёфтани <шх,о ба дарбори халифах,о ва мах,филх,ои адабии вазирон василаи таъмини зиндагии мураффах, ва шух,рату эътибори адабии онон ба шумор меомад. Абони Лох,1щй низ бо х,амин умеду ниятх,о соли 176х,./ 792м. руй ба Багдод овард. Дар ин 40 у кушиш намуд, ки ба дарбори Бармакиён пайвандад. Чунин кушиши шоир бесабаб набуд, зеро вазирони эронииажоди Бармакиён дар нимаи дуюми асри VIII ва аввали асри IX , яъне то барканор шуданашон аз вазифаи вазирй дар соли 803, х,омй ва дастгири шоирону адибони эронинажод буданд. Дар дарбори худ Бармакиён мах,фили адабие ташкил карда буданд, ки асосан адибони эронинажодро муттах,ид мекард. Ворид шудан ба ин мах,фил маънои бархурдорй аз дастгирии моддиву маънавии вазирони кудратманди Халофатро дошт.
Бино бар ин, Абон дар Багдод мадх,ияе дар х,ак,к,и Бармакиён )^од кард, ки аслан ба фахрия мемонд, зеро дар он шоир бештар дойр ба фазилат ва сифатх,ои барозандаи худ х,арф зада, дар интих,о Бармакиёнро ба цабул кардани худаш водоштааст. Ин шеърро Сулй дар «Китоб ул-аврок,» ва Абулфаради Исфах,онй дар «Китоб ул-агонй» зикр кардаанд, ки ба ин к, a pop аст:
Мал онам, ки амир мутава цце^иуст, ман ганце аз ганцина^ои амирам, ки аз он судмебарад.
Мал котибам, щсобдорам ва суханрону суханварам.
Ва мушовире кастам, ки бартар аз х,амаи мушовирон аст.
Маншоире барцастаам, бозабоне тезтар аз паре, шзери болхри паррандагон аст.
Май ровй низ кастам ва аз забони Ибни Х,армаи шоир ба мардум ашъоре ривоятмекунам, ки он музайян бо тавзецот аст.
Дардастуризабондоно ва нуктасанцам ва х,алкахриифтихори онро бар гардан дорам.
Май заиф нестам ва ба касе, цуз хоцаи бузургвори худ, итоат намекунам.
К,аддарози нодон нестам, х,амчунон кипаканаи кундфахрл низ наям.
Рише соф дораму чехрае зебо ва дурахшон чун 4apoF.
К,иссах,ои гуногуни ширин хркоят мекунам ва латифах,ои тоза медонам.
Хушщболтар аз х,ама касдар шпкори наррандагонам, хох, суб% ба шикор бароям, хох; аср.
Огоцтар аз цама кас дар шинохти иаррандагону цонварони ващш, асщо ва дршизагони зебои баландцомат кастам.
Х,амаи ин сифащоро якцо дорам. Сииос Худойро, ки афзун барищо, майзарофатгуи бех,амто кастам (7, 4-5).
Чунон ки айёи аст, дар ин байтх,о Абони Лох,ик,й хештанро ба тавоной дар китобат, х,исобдорй, андарзгуй, гуфтани шеъру ривояти он, донистани ахбор ва зебоии 5ох,ириву мутавозинии андомх,ояш сутудааст. Max,s х,амин сифатх,оро барон худ нисбат додани Абони Л ох, и к, и бех,уда нест, зеро аз дабирону надимони дарбори Сосониён доштани х,амин сифатх,о гакозо карда мешуд. Абони Лох,[щй гароиши Бармакиёнро ба расму русум ва сунна i х,ои адабу фарх,анги тоисломии эронй хуб медонист ва бовар дошт, ки бо ин шеъраш i аваччух,и онх,оро ба худ чалб карда метавонад. Дар x,arçnrçaT х,ам боварии Абони Лох,ик,й, ки асоси мустах,кам дошт, амри воцеъ гардид ва х,амин шеър сабаб шуд, ки шоир ба дарбори Бармакиён рох, ёфта, маком ва нуфузи шоистаро назди он он пайдо намояд. Бино ба ривояти Абулфара^и Исфах,онй, Абони Лох,ик,й барон рох,ёфтан ба дарбори Бармакиён аз марде аз цабилаи Банй Х,ошим, ки бо Фазли Бармакй ошной дошт, мадад хост. Марди х,ошимй шеъри фавцуззикрро ба Фазли Бармакй расонид. Шеър
ба вазир писанд омад ва Абони Лох,гщй яке аз шуаро ва муцаррабони дарбори Бармакиён гардид.(1, XXVII, 9315-9317).
Абубакри Сулй циссаи ба дарбори Бармакиён рох, ёфтани Абони Лох,ик,иро дигар хел пак,л кардааст. Бино ба ривояти у, Абон, ки он дам давон буд, дар миёни гацрибаи чах,ор х,азор нафар шоирону зоирон назди дари вазир Фазли Бармакй интизор менишаст ва аз дарбони вазир хох,иш кард, ки рук/ьаи уро ба Фазли Бармакй расонад. Дарбон иурсид, ки дар руцъа чй навишта шудааст? Абон гуфт, ки худро ситоиш кардам, то таваччух,и вазирро ба худ моил созам. Дарбон ин хох,ишро рад кард ва гуфт, ки вазирро бояд ситоиш кунй, на худро! Рузи дигар низ Абон \ох,иппг худро такрор кард ва дарбон бо тах,айюр аз ин кори Абон он руцъаро цабул кард ва ба вазир расонид. Вазир онро хонд ва аз дарбон иурсид, ки сохрби рук/ьа кист? Дарбон давоб дод, ки вай як давони ношинос аст ва пайдо карданаш дар миёни анбух,и мардум душвор аст. Вазир гуфт, ки бирав ва нидо кун: Кист он, ки худро дар шеъраш ситоиш кардааст? Дарбон х,а\пш тавр кард ва Абонро ба назди вазир х,озир намуд. Пас аз ин Абон яке аз шоирон ва надимони Бармакиён мешавад ва тах,ти х,имояту дастгирии онон зиндагй ва эдод мекунад (7,3-6). Бармакиён ба Абон атову силах,«)и зиёде мебахшиданд ва уро мух,тарам медоштанд.
Лозим ба таъкид аст, ки Марвон ибни Абих,афса - шоири маъруфи дарбори халифа Х,орунаррашид шикоят кардааст, ки халифа ба у моли андак медих,ад. Ба у гуфтаанд, ки оё бо он х,ама бахшишх,ое, ки ба ту аз Х,орунаррашид расид, боз шиква мекунй? Дар посух шоир гуфтааст: " Бале, шикояти ман чй дои адобат дорад, някде ки Абони Лох,ик,й бо як шеъри худ аз Бармакиён он цадар зар гирифт, ки ман бо тамоми мадх,иях,оям аз халифа нагирифтаам" (7, 6).
Аз ахбори сарчашмах,о дар бораи мацоми Абони Лох,ик,й дар назди Бармакиён бармеояд, ки вай сарварии мах,фили адабии дарбори ин вазирони эрониро бар у\ [а дошт. Ба иборати дигар, у га к, р и Г) а и х,амон вазифаи «маликушшуаро»-ро, ки баъдан дар дарбори Разнавиён ба расмият даромада буд, идро мекард. Чупопчи, Ибни M у i) i а'!3 дар тазкираи худ шоир олим, хатиб ва котиби маъруфи хонадони Бармакиён будани Лох,ик,иро зикр карда, аз чу мл а навиштааст: «У аз наздикони Бармакиён, шоири онх,о ва сох,иби доизах,ои онх,о ба шоирон аст. У доизах,оро (аз
Бармакиён) мегирад ва ба шуаро тацсим мекунад» (3, 241). Аз ин хабар маълум мешавад, ки Абони Лох,1щй сарвари шоирони мах,фили адабии Бармкиён буд. Сарварии у на тапх,о данбаи ифтихорй дошт, балки бо вазифа ва хукукдои муайяни расмй иртибот дошт. Чунончи, вазифаи тацсими «чоиза» ба шоирон аз Чониби Абони Лох,ик,й таъйин шудани «табаца»-и шоиронро дар назар дошт, зеро х,ар як шоир мувофици «табацаи»-и барон у муайяншуда чоиза мегирифт. Ба х,укук,и дигари Абони Лох,ик,й х,амчун сарвари шоирон - х,уцуци нацду танцех,и ашъори х,ампешагон Сулй дар «Китоб ул-авроц» ишора кардааст: «Ях,ё ибни Холиди Бармакй Абони Лох,ик,иро ба сардории шуаро гузида буд, то ки опх,о шеърашонро ба у нишон дих,анд. Он чизе, ки (дар он пю ьрх,«)) уро конеь мекард, собит мешуд ва он чизе, ки писандаш намеомад, рад мегардид» (7,33). Сулй ба х,айсн намуна аз ин хуку к, и Лох,ик,й овардааст, ки у Абунувос - намояндаи дигари мах,фили Бармакиёнро аз истифодаи мучун дар ашъор манъ кард, вале Абунувос инро напазируфт ва дар х,ак,к,и Абон х,ачвия х,ам навишт.
Ибни Муътаи ва Сулй х,укуку вазифах,ои сарвари мах,фили адабии Бармакиёнро ба таври равшан нишон додаанд, вале цайд накардаанд, ки оё Абони Лох,1щй унвони ифтихорие, мисли «маликушшуаро» ё «амирушшуаро»-и форсй-точикй дошт ё не? Ба назар чунин менамояд, ки ин гуна унвон ва ё назири он х,оло вучуд надошт. Новобастаба ин, мацоме, ки Лох,1щй х,амчун сарвари мах,фили адабии Бармакиён ишгол мекард, ба макоми маликушшуарох,ои баъдй шабох,ати том дошт.
Х,амин макоми волои Абони Лох,ик,й дар назди Бармакиён боне гардид, ки шоир ба воситаи онх,о ба дарбори халифа Х,орунаррашид низ рох, ёбад ва аз марх,амату неъматх,ои ин халифаи муцтадир бархурдор гардад. Бино бар навиштаи Сулй дар «Китоб ул-аврок,», рузе Абони Лох,ик,й дар назди Бармакиён аз х,адях,ои халифа Х,орунаррашид ба шоирон х,арф зада, аз ин х,адях,<) бебах,ра будани худро изх,ор кард. Фазли Бармакй ваъда дод, ки агар Абон мадх,ияе ба сони мадх,иях,ои Марвон ибни Абих,афса сарояд, вай онро ба халифа мерасонад. Абони Лох,ик,й шеъре дар мадх,и халифа бо матлаъи зерин суруд:
Ба ^ащи Худо, ситоиш кардам у,ар он касеро, ки
мусалмоп буд.
Ва бо шеъре, ки гуфтам, Ацаму Арабро фаро шрифтам.
Фазли Бармакй ин мадх,ияи Абонро, ки шомили 14 байт буд, ба Х,орунаррашид расонид. Халифаро мадх,ия писанд омад ва f бар ивази он ба Абон 20 х,азор дирхам х,адя фиристод (7, 14-15).
Пас аз ин воцеа Абони Лох,ик,й ба дарбори халифа Х,орунар-рашид рох, пайдо мекунад ва ба манзалату макоми шоиста сох,иб мешавад. Дар тасдици ин матлаб метавон ба мицдоре аз мадх,иях,ои Абон дар х,ак,к,н Х1орунаррашид, марсияи у дар вафоти канизаки д^стдоштаи халифа, ки дар «Китоб ул-авроц» зикр шудаанд (7, 15-23), ишора кард.
Дар масъалаи муносибати Абони Лох,ик,й бо дарбори халифа Хррунаррашид саволе пеш меояд, ки оё Абон баъди фодеаи Бармакиён низ ба дарбори Х1орунаррашвд равуой дошт ё на? Чунонки маълум аст, Х,орунарранп1д аз зиёд шудани нуфузи Бармакиён дар Хилофат тарсида, бо бахрнаесоли 803 сарони онх,оро ба цатл расонид ва афроди дигари ин хонадони цудратмандро х,абс намуд. К,исме аз шоирону адибоне, ки бо Бармакиён робитаи зичдоштанд, пас аз цатли онх,о аз тарси халифа аз Багдод фирор карданд ва ё бо изгори садоцат ба Бармакиён дар фодеаи онх,о марсия суруда, аз дарбори халифа дур ва нинх,он гаштанд. Дарсарчашмахр дарбораи он, ки Абони Лох,ик,й пас аз купгга шудани Бармакиён чй кор кард, ахборе зикр нашудаасг. Абон пас аз фо^еан Бармакиён боз 12 сол дар кдйди х,аёг буд ва маълум нест, ки тулн ин солх,о у бо дарбори халифа муиосибат дошт ё не? Дар х,алли ин масъала \[адх,иях,( >с, ки Абон дар х,ак,к,и халифа сурудаасг, кумак карда намегавонанд, зеро онх,о сана надоранд ва маълум нест, ки он х,о то фо^еан Бармакиён суруда шудаанд ё пас аз он? Х,аллн ин масъала дусгудуз,ои амикро дар сарчашмах,ои таърихиву адабй такозо дорад, ки ин кор мавзуи маколаи дудогона асг..
Дар заминай маълумоте, ки дар сарчашмах,о омадааст, метавон хулоса кард, ки Абони Лох,ик,й дар Багдод бо шоирону адибони зиёде робита доштааст. Аз х,ачвиёте, ки Абон дар х,ак,к,и баъзе аз шоирон сурудааст ва, баръакс, дигарон дар мазаммати у гуфтаанд, пайдост, ки муносибати Абон бо к, и с vie аз ах,л и адаб, аз думла бо Аб^нувос, тезутунд будааст. Чунон ки цаблан ёдовар шудем, Абони Л ох,ицй дар Басра низ бо дам ье аз шоирону адибон робита дошт. Аглаби онх,о озодандешй, зиндагии лоуболона, боданушй ва лаззатиарастиро иешаи худ карда буданд. Абони Лох,ик,й дар Багдод низ бо к, и с vie аз д^стони худ иртибот дошт, вале акнун у дар рафтор ва кирдори худ эх,тиёткор буд. Ба чунин
тагйири шеваи зиндагии Абони Лох,ик,й, аз як тараф, синну соли у сабаб шуда бошад, аз дониби дигар иайванди у бо дарборх,ои Бармакиён ва халифа Хоруиаррашид вайро водор мекард, ки сари х,ар икдоми худ андеша кунад, то уро ба баддинй ва куфр муттах,ам накунанд. Бо вучуди ин, иддае аз мухолифони Абон уро кофир ва иайрави дини Монй эълон карда буданд. Ин иттих,ом !ох,ирай, асоси мустахрам надоштааст, ки Сулй дар «Китоб ул-аврок,» фасле ба сих,х,ати дини Абон нхтнсос дода ва далелх,ое дар тацвияти мусулмонни у овардааст. Бино ба ахбори Сулй, рузе дар ^амъомаде зикри Абони Лох,ик,й меравад ва нафароне уро кофир меноманд. Аз ин тух,мат Абузайди Ансорй ба газаб меояд ва мегуяд, ки Абон х,амсояи у будааст ва тамоми шаб намоз мехондааст. Сулй дар х,амин фасл аз китоби худ к,авлу назари дигаре аз х,амсоягони Абонро овардааст, ки метуяпд: ботини Абон накутар аз зох,ираш буд ва у тамоми шабро ба намоз мегузаронид. Аз фарзанди Абон низ нацле омадааст, ки у иайваста намоз мегузорид ва лавх,е назди худ гузошта буд. Чун аз намоз форш мешуд, абёте аз «Калила ва Димна» э^од мекард ва боз ба намоз идома медод (7,37-38). Дар айбдор кардани Абони Л ох,[щй ба куфру бединй на танх,о тарзи зиндагии лоуболонаи у дар Басра ва муносибатх,ои тундаш бо шоирони дигар сабаб шуданд, балки фаъолияти э^одии у низ, ки дар мех,вари он i ава^^ух, ба анъана ва суннатх,ои адабу фарх,анги тоисломии эронй rçapop дошт, бах,онае барои чунин iyx,Mai шуда метавонист.
Х,амчунон ки цаблан зикр шуд, иешгузаштагони Абони Лох,1щй ах,ли сухан ва ^алам буданд ва ин анъанаро авлоди у низ идома додаанд. Дар тазкираву сарчашмах,ои адабиёти араб ном ва намунах,ои осори чанд тан аз пасовандони Абони Лох,ик,й, аз Чумла писараш - Х,амдон ибни Абон, наберааш - Абон ибни Х,амдон, бародараш - Абушокир Абдуллох, ибни Абдулх,амид ва Faiipa, ки бо шеъру шоирй машгул ва сох,иби девон будаанд, зикр ёфтаанд (7,53-73). Аз ашъори боцимондаи онх,о, хоссатан, Х,амдон ибни Абон бармеояд, ки дар дилбастагй ба анъанах,ои эронй онх,о иайрави иадарашон Абони Лох,ицй будаанд.
Дар барои чй тавр чараён гирифтани солх,ои охири зиндагии Абони Лох,1щй дар сарчашмах,о маълумоте зикр наёфтааст. Муцарраран, у ин солх,оро дар Багдод гузаронида ва дар х,амон '(о ба хок суиорида шудааст, зеро дар Багдод чараён гирифтани
зиндагии фарзандони У, ки ба шоир буданашон ишора рафт, дар тазкирах,о цайд шудааст. Табиист, ки иадарашои низ х,ангоми рехдаг ба дорулбако бо оих,о будааст.
Санаи вафоти Абон дар сарчашмах,ои наздик ба замони зиндагии у ба к,айд наомадааст, вале дар манобеъи нисбатан мутааххир, аз думла дар «ан-Нудум аз-зох,ира»-и Ибни Тагрибердй ин сана соли 200х,. /815-816м. зикр шудааст. Дар таърихх,ои адабиёти араб ва пажух,ишх,ои муосир дар сихдати ин сол ба х,айси санаи вафоти Абони Лох,ик,й шубх,а накардаанд.
Чунон ки аён гардид, Абони Лох,ик,й зода ва парвардаи мух,ити фарх,ангии эронй-арабй буд. Ин мух,ит пакдпи боризи худро дар ташаккули мух,имтарин самти фаъолияти эдодии у - ба риштаи назми арабй кашидани осори х,амосии тоисломии эронй гузошт, ки баррасии ин мавз^ъ аз зарфияти ин навишта берун аст.
ПАЙНАВИШТ
1. Абулфарал. ал-Исфа^онй. Китоб ул-Агонй. Ч,- 1-30. Би ишроф ва тах,их, Ибродим ал-Абёрй. - ал-К,ох,ира, Дор аш-шаъб, 1399/1979м.
2. Зох,идов Н. Адабиёти арабизабони форсу тол>ик аз истилои араб то ахди Сомониён. - Худанд, 1999
3. Ибн ал-М^ътазз. Табацот аш-шуаро ал-м^вдасин. - ал-К,ох,ира, Дор-ул-маориф, 1976
4. Ибн ан-Надим. Китоб ул-Фихрист. Би тасх,их,и Ризо Тададдуд. -Тех,рон, 1393
5. Крымский А.Е. Абан Лахыкий - манихействуюший поэт // Труды по востоковедению, издаваемые Лазаревским институтом Восточных языков.-Москва, 1905, стр 1-32.
6. Озарнуш, Озартош. Абон ибни Абдул^амиди Лох,ик;й/ Доира-тулмаорифи бузурги исломй. Ч,- II. - Тех,рон, 1368*,, сах, 367-396.
7. ас-Сулй, Аб^бакр. Китоб ул-аврок;. - Бейрут, Дор ул-масира, 1401/1982.
8. Умар Фаррух. Таърих ал-адаб ал-арабй. Ч, 1-4. - Бейрут, Дор алиям ли-л-малоин, 1980
9. Чох,из, Амр ибни Бах,р. Китоб ул-баён ва-т-табйин. Ч,-1-4. - Бейрут, Дор эх,ё ал-улум, 1414./1993.
10. Шавк;й Зайф. Таърих ал-адаб ал-арабй.: ал-Аср ал-аббосй ал-аввал. -ал-К,ох,ира: Дор ал-маориф, 1400/1981
Некоторые соображения об эпохе жизни и биографии Абана ал-Лахики
Г. Зохидова
Ключевые слова: Абан ал-Лахики, арабоязычная поэзия, арабо-иранская литературная среда, творческая биография
В статье на основе данных исторических и литературных источников средних веков анализируются особенности той ирано-арабской культурно-литературной среды, в которой проходила жизнь известного арабоязычного поэта иранского происхождения Абана ал-Лахики (ум. 200/815 -816).
Исследуя основные этапы творческой биографии поэта, автор приходит к выводу, что арабо-иранская культурно-литературная среда VIII-IX вв. оказала непосредственное влияние на формирование приоритетного направления творчества Абана ал-Лахики, а именно стихотворное переложение доисламских иранских эпических произведений на арабский язык.
Some Views on the Epoch and Life of Aban al-Lahiki G Zohidova
Key words: Aban al-Lahiki, Arabic poetry, Iranian-Arabic literary environment, creative biography
On the basis of the mediaeval historical and literary sources the article provides an analysis of the features of the Iranian-Arabic cultural and literary environment, in which there lived Aban al-Lahiki, well known Arabic poet of the Iranian origin(d.200/815 - 816).
Through exploring the phases of his creative biography the author made a conclusion that the Arabic-Iranian cultural and literary environment of the VIII-IX centuries caused direct influence on the formation of the priorities of the works of Aban al-Lahiki, in particular, versification of the preislamic Lranian epic works into the Arabic language.
