CC BY
12
9. Фараангномаи «Зафонгуё ва чааонпуё» фараанги луготи фурс «Панлбахш!». Таълифи Бадриддини Иброаим, ба кушиши йабибуллоаи Толиб!, интишороти «Позина», Теарон 1381, 524с.
10. Вожномаи форс!, бахши чааоруми «Меъёри Ламол!» аз Шамси Фахрии Исфааон!, виростаи дуктур Содик Каё. Теарон, 1337, 557с.
Ш.РУСТАМОВ
ПОЯВЛЕНИЕ ЭЛЕМЕНТОВ КРИТИКИ В СРЕДНЕВЕКОВЫХ ПЕРСИДСКИХ
ТОЛКОВЫХ СЛОВАРЯХ
В статье на основе анализа и сопоставления текстов некоторых персидско-таджикских толковых словарей, на конкретных примерах показаны основные признаки и черты появления критики в процессе написания средневековых персидских толковых словарей. Автор подчёркивает, что использование элементов критики в средневековой лексикографии ещё не полностью исследовано в современной лексикографии, и изучение материалов, связанных с критическими тенденциями средневековой лексикографии, может дополнить литературоведческую науку новыми идеями и фактами.
SH.RUSTAMOV
ELEMENTS OF CRITICS IN PERSIAN EXPLANATORY DICTIONARY IN
THE MIDDLE AGES
On the base of analyses of some Persian-Tajik texts, the article shows concrete examples of basic shapes and indications of critical notes in the process of writing of middle age glossary dictionaries. The author underlines, that the usage of critic elements are not researched fully in the modern lexicography and study of materials are connected with the critical tendencies of middle age lexicography which can fulfill linguistics with new ideas and facts.
раХабова мар&або-
н.и.ф., дотсенти кафедраи Забонпои толикиву арабии ДДШБСТ.
равобити фархднгии арабу алам ва замина^ои
таърихии онао
Таърихи тахаввули тамаддуни халкиятхои мухталифи олам аз он шаходат медихад, ки онхо хануз аз куруни бостонй дар хамбастагиву пайвандхои фархангиву адабй бо хамдигар марохили ташаккулу рушди худро паймудаанду дар ин иртибот ба пешрафту гановати якдигар муассир афтодаанд. Дар пайгирй ба ин бояд таъкид дошт, ки ин робитахо ва пайванди фархднгиву адабй миёни тамоми кавму миллатхо яксон набуда, дар байни бархе аз мардум камтару махдудтар ва баъзеи дигар хеле наздику густурда хараён гирифтааст.
Ба эътирофи ахли тахдид эрониён ва арабхо аз лумлаи он халдхое мебошанд, ки равобити фархангиву адабии онхо аз замонхои дадим сурат гирифта, огози он хануз дар ахди Х,ахоманишиён сарчашма гирифтааст, зеро аз он овон ба баъд марказхои тамаддуни арабй, аз кабили Яман, {ихоз, Бахрайн, Х,ира тахти таъсири сиёсат ва фархангу тамаддуни императории Эрон буданд ва аз руи дастури онхо амал мекарданд. Лозим ба таъкид аст, ки чунин равобиту пайванди фархангй миёни аламиёну аъроб дар ахди Сосониён низ идома дошта, мисоли равшани он водеоти дар дарбори болгузори Сосониён- малики Х,ира Нуъмон ибни Мунзир тарбият ёфтани Бахроми Гуру шеъри арабй гуфтани у мебошад.
Аз мадорике, ки дар кутуби адабиву таърихй омадааст, метавон истинбот кард, ки тазохуру ташаккули давлати Лахмихо таърихи хеле кух,ан дошта, хамзамон дар иртибот ба он миёни мухадкидони асримиёнагй ихтилофи назар хой дорад. Бар мабнои ахбори бархе аз онхо, аз кабили Масъудй, нахустин подшохи мулуки лахмй Молик ибни Фахм махсуб ёфта, муосири ашкониён будааст. Аммо ба муч,иби ривояти муаррихони дигар, чун Табарй ва Ибни Асир таърихи пайдоиш ва тахаввули ин давлатдорй ба ахди Сосониён пайвастагй дорад (5,1,65;9,1,375). Ба хар ойин, хамин нуктаро бояд таъйид сохт, ки муассиси хакикии давлати Лахмиён Амр ибни Адий буда, подшохони ин хонадон бист нафарро ташкил медодаанд. Ба тасрехи иддае аз донишмандони дадим Оли Лахм зиёда аз 522 сол дар Х,ира салтанат кардаанд, вале ба шаходати баъзе маохизи дигар таърихи хукуматдории онхо дар Х,ира аз соли 268 мелодй огоз гардида, то соли 632 идома ёфтааст. Дар хар сурат хамин амр бетардид аст, ки то давраи зухури ислом ду давлати неруманд-императорихои Сосонй ва Безонаси румй бар дисмати аъзами дунёи мутамаддини он ахд хукмравой дошта, аз дер боз барои тасаллут бар олам бо якдигар дар холати лангй дарор доштаанд. Х,арбхои дуру дарозе, ки аз замони салтанати Хусрави аввал-Анушервон дар байни румиёну эрониён шуруъ шуд, аз соли 539 мелодй то огози подшохии ^убоди дуввум- писари Хусрави Парвиз, яъне то соли 628 мелодй давом ёфта, хар ду давлати бузурги дунёи онрузаро хаставу хароб намуда буд. Лозим ба таъкид аст, ки хар яке аз ин кишвархои абардудрат дар дисматхои тасаллутёфтаашон дастнишондахои худро гумошта буданд. Дар ин замина, бо мадсади таъсиру нуфуз доштан дар лазиратулараб румихо дар Шом давлати Еассониёнро таъсис дода буданд, ки пойтахти он дар шахри Лиллид (Димишди имруза) водеъ гардида буд. Дар навбати худ Сосонихо низ дар Ирод, ки тахти тасарруфи эшон дарор дошт, хукумати Лахмихоро ташкил дода, маркази онро шахри Х,ира таъин карданд. Шоистаи таъкид аст, ки ин давлатхои тобеъ манфиати хомиёни худро пуштибонй менамуданду дар харбхо ба онхо кумак мекарданд. Лои тардид нест, ки мулуки Сосонй дар сохтори давлатдории Лахмиён ва таъин сохтани
подшохони он накши калон мебозиданд. Дар таъйиди матолиби фавк метавон киссаи ба Fазаби Хyсрави Парвиз гирифтор шyдани шохи Лахмй Нуъмон ибни Мунзир
(Нуъмони севвум)-ро зикр намуд, ки дар натилаи он соли 602 мелодй y ба катл махкум шуда, ба зери пои филхо партофта шуд, ки тафсилоташ дар поён оварда хохад шуд. Aз нигоштахои манобеи боэътимод бармеояд, ки подшохи машхури ин давлат Нуъмон ибни Мунзир ё худ Нуъмони аввал мебошад, ки солхои 400-418 мелодй хукуматдорй намуда, болгузори Бахроми Гури Сосонй махсуб меёфт. Ба эътирофи ахли тахкик шохи мавсуф бо номи Нуъмони аъвар (якчашма) низ маъруфият дошта, тибки ривоятхо касри машхури Хаварнакро дар наздикии Х,ира барои Бахроми Гур бино кардааст. Ин кох намунае буд, ки шохи Сосонй Яздигурди аввал дар орзуи он буд, то барои писараш Бахроми Гур лои истирохатй гардад.
Aз зумраи подшохони маъруфи дигари ин хонадон Мунзири сеюм машхур ба Ибн Моиссамо (писари оби осмон 505-554) ва Aмр ибни Х,инд (554-569) будаанд, ки номи онхо дар ашъори шуарои Aрабy Aлам бисёр зикр шудааст.
Дар идомаи ин матлаб бояд аз он низ ёдовар шуд, ки накши дарбори Х,ира дар ташаккули шеъри арабй хеле назаррас буда, подшохони шеърдусту бомаърифати лахмй дар дарбори худ шоиронро ламъ оварда буданд, ки тавассути дастгириву мусоидати эшон шуарои зиёде дар ин боргох ба камол расида, аз худ ашъори арзишманде бокй гузоштаанд. Нуктаи кобили зикр он аст, ки пайванду равобити адабиву фархангии дарбори Х,ира бо дарбори Сосониён аз хамон карнхо маншаъ гирифтааст, ки ахбори аFлаби манобеи адабиву таърихй гуфтахои фавкро таъйид месозанд. Дар ин радиф метавон яке аз шуарои машхури лохилй Aъшо ал - Aкбарро номбар намуд, ки хам аз фарханги арабй нек бархурдор буду хам бо тарзи зиндагии эрониён аз наздик ошной дошт. Дар ин ки Aъшо бо дарбори Хусрави Парвизи Сосонй робита доштааст, тардиде набояд бошад, зеро аксари мухаккикон ин хакикатро тасдик кардаанд ва вулуди номхои форсй ва алфозу таъбироти он дар шеъри у аз ин маънй гувохй медихад. Гузашта аз ин, тааммул бар иттилооти маохизи кадим ба он далолат мекунад, ки шоири дигари ахди лохилй Aдий ибни Зайд, ки дар ахди Нуъмони севвум зиндагиву элод кардааст, бо дарбори Сосониён каробати зиёд доштааст. Фузун бар ин, Aдий ибни Зайд дар байни идороти дехконии Эрон ё заминдорони форс унвони "фаррухмохон"- ро, ки маъмулан ба писарони мансабдорони эронй дода мешуд, аз Хусрав дарёфт намудааст. Падару бобоёни Aдий дар дарбори Лахмиён мансабхои калонро сохиб буданд. Вакте ки Aдий ба камол расид, падараш уро назди яке аз заминдорони Эрон фиристод, то хамрохи писарони у ба тахсили илм пардозад. У дар он ло навиштану хонданро комилан ёд гирифта, арабиро бо
каломе адибона ба назм даровард ва хамзамон хунари саворагиву чавгонро низ азхуд намуд. Дар дарбори Эрон шахсияту заковат ва хозирлавобии у чунон Анушервонро тахти таъсир карор дода будааст, ки уро ба унвони муншй ва мутарлим дар дарбори худ ба хидмат гирифта будааст. Лоиз ба таъкид аст, ки то ин замон ягон нафаре аз миёни аъроб ба чунин шугл дар дарбори Сосониён таъин нагардида буданд, ки асноди таърихй ин нуктаро тасбит месозанд. Ба ривояти Абулфарали Исфахонй Адий хангоми икоматаш дар Х,ира ошики духтари Нуъмон ибни Мунзир бо номи Х,инд мешавад, ки тафсилоти онро метавон аз "Агонй" пайдо намуд. Пас аз талошу кушишхои зиёд ба у муяссар мешавад, ки розигии шохи ^ираро ба даст оварда, бо духтари у оила барпо намояд. Лекин баъд аз чанд муддат бо дасисахои душманонаш гирифтори газаби Нуъмон гардида, ба махбас кашида мешавад ва бо дастури у дар он ло кушта мегардад (2, 1, 78).
Аз Адий писаре бо номи Зайд бокй монда буд, ки бо тавсияи Нуъмон ва ба дастури Хусрави Парвиз лонишини падар шуда, муншигарии умури аъроб дар дарбори Тайсафун ба зиммаи у вогузор гардид, аммо дар канори кор бо Нуъмон ангезаи ситонидани интикоми падар дар калбаш нихон буду фурсати муносибро мелуст.
Бино бар мабнои ахбори маохизи адабиву таърихй подшохони эронй ба зебоии хамалонибаи зан хеле таваллух доштанд ва хар вакт хаваси нав кардани хамсарро мекарданд, сараввал зани тавсияшавандаро хам аз назари зебоии лисмонй ва хам аз лихати ахлокй мавриди санлиш карор медоданд. Дар пайгирй ба ин, бояд кайд намуд, ки шохони Сосонй то он замон ба занони араб таваллухе зохир накарда буданд, зеро гумон надоштанд, ки дар онхо чунин зебоихоро дармеёбанд. Дар хар сурат, Зайд ба назди шох рафта хабар дод, ки дар хонадони Нуъмон теъдоде аз чунин занон хастанд ва илоза хост, ки бо яке аз мукаррабони дарбор, ки бо забони арабй ошной дорад, назди Нуъмон биравад. Хусрав гуфтахои уро кабул дошта, Зайдро хамрохи як нафари дигар ба Х,ира фиристод. Вакте ки Нуъмон сабаби ташрифи Зайдро бо намояндаи эронй дарёфт, бо тааллуб посух дод, ки он хама гизолхои форсй шуморо кифоят намекунад? Мусаллам аст, ки мукоисаи гизол (оху) ва зани зебо дар шеъри арабй хеле маъмул буд, вале шахсе, ки хамрохи Зайд буд, забони арабиро хуб намедонист ва дар дарки он заиф буд. Зайд ба у гуфт, ки Нуъмон онро ба маънии гов ба кор бурдааст.
Бо таваллух ба ин матлаб хамин нуктаро бояд изофа намуд, ки пас аз бозгашт ба Эрон намояндаи мазкур асли вокеаро ба шох накл мекунад. Вакте Парвиз шунид, ки Нуъмон "говхои Эрон шуморо кифоят намекунад?"-гуфтааст, ба андозае хашмгин шудааст, ки фавран ба дунболи Нуъмон кас монда, баъди он ки занлирбанд уро ба наздаш хозир кардаанд, амр додааст,
ки ба зери пои филхо андохта, пора- порааш созанд. Вокеаи мазкурро шоири маъруфи форсу толик Хоконии Шарвонй бад-ин вала тавлех кардааст: Aз асп пиёда шав, бар натъи замин на рух, Зери паи пилаш бин шахмот шуда Нуъмон (12, 359).
Шоистаи тазаккур аст, ки яке аз мисолхои равшани иртиботи устувори миёни Aрабy Aлам дар куруни бостонй тарбия ёфтани Бахроми Гур дар зери назари Мунзир ва Нуъмон мебошад. Вафодории силсилаи Лахмихо ба хомиёни худ дар ходисаи зерин низ возех ба чашм мерасад, ки чун Яздигурд аз олам дармегузарад, кохинон подшохии Бахромро кабул намекунанд ва малики Х,ира Мунзир бо дастури падараш Нуъмони аввал бар раFми назари мухолифонаш бо кудрат дар толу тахтро ба даст овардани Бахроми Гур барояш мусоидат менамояд. Х,амзамон дар харбе, ки каме баъдтар байни Эрону Рум иттифок афтода буд, Мунзир корнамоихои зиёде нишон дод, вале аз румиён шикасти сахте хурд. Ба хар ойин, хамин нукта бетардид аст, ки Бахроми Гур дар назди тозиён таълим гирифта, шеъри арабиро низ ба FOяти камол аз худ кардаву бо ин забон шеър мегуфтааст, ки аFлаби сарчашмахо ба ин маънй ишора кардаанд. Ба тасрехи иддае аз донишмандони кадим, аз кабили Мухаммад Aвфии Бухорой хатто девони ашъори арабии у дар замони зиндагии ин муаллиф махфуз будааст. Ин ло бемуносибат нест, агар порае аз андешахои ин мухаккики барластаро аз асари маъруфаш "Лубоб-ул-албоб" иктибос намоем, ки хулосаи он чунин аст:
" Aввалин касе, ки шеъри порсй гуфт, Бахроми Гур буд... Дар он вакт, ки аз мулки Марв низое афтод, аз рохи зарурат ба бодия рафта, дар он ло миёни арабхо нашъунамо ёфт ва бар дакоики лyFати араб вокифу ориф гашт... Ва уро шеъри тозист баFOят балеF ва ашъори у мудавван асту банда дар китобхонаи сари пули бозорчаи Бухоро девони уро дида, мутолиа кардам ва аз он ло ашъореро навиштаву ба ёд гирифтам"( 4,19-21).
Шабехи хамин маънй дар фикраи зер аз китоби " ал- Муълам фи маъойир-ил-ашъор-ил-Aлам"-и Шамсиддин Мухаммад ибни ^айс ар-Розй чунин ифода ёфтааст:
"Дар киссахои мулуки Aлам овардаанд, ки Яздигурди Шопурро, ки падари Бахром буд, хар фарзанде, ки меёфт, дар мабодии туфулият дармегузашт. Чун Бахром чахорсола шуду умеди бакои у падид омад, Яздигурд Мунзир ибни Aмр ибни Aдии Лахмиро, ки аз дасти у бар Х,ира подшох буд, бихонд ва Бахромро ба у супорид ва чанд бузургро аз аркони давлат бо вай ба Х,ира фиристод, то дар миёни араб парвариш ёфту фасеху шоир ва мубориз гашт... Х,аммод ибни Aбилайлй, ки мадори ривояти бештари ашъори араб бар уст, чанд китъаи тозй аз ашъори Бахромро муштамил бар тафохур аз ахли Х,ира ривоят мекунад" (10, 148-151).
Бо такя ба асноди фавкуззикри манобеи адабиву таърихй метавон ба чунин бардошт расид, ки пайванди адабиву фархангии Арабу Алам решахои амики таърихй дошта, хануз аз даврони тоисломй сарчашма мегирад ва вобаста ба сиёсати замон дар хар давр рангу лилваи тозаеро ба худ касб намудааст. Лои тардид нест, ки дар ахди лохилй аъроб ба хайси зердастони давлати бузурги Сосонй дар хидмати эшон карор доштанд, лекин дар куруни исломй хамчун фотехон бар сари эрониён тасаллут пайдо карданд. Вале бо ин хама иртиботи адабиву фархангии миёни ин халкиятхо коста нашуд, балки он боз хам таквият ёфта, минбаъд бисёр донишмандони эронй дар поягузории тамаддуну маорифи исломй накши бориз гузоштанд, ки ахбори кутуби адабиву таърихй дар ин маврид иттилои комиле медихад. Равобити фархангии миёни аламиёну тозиён алалхусус дар замоне вусъати тоза пайдо намуд, ки аз нимаи дуюми карни 8 баъди таъсиси хукумати Аббосиён фарханги сирф арабии даврони Умавиён ба як тамаддуни арабй-исломй табдил ёфт. Ин тамаддун, ки бузургтарин маркази он шахри Багдод буд, меросии фархангии дунёи кадимро аз кабили Эрону Юнон ва Х,инд пазируфта, фарханги муштараке ба вулуд овард, ки дар ташаккулу тахаввули он халкхои тамоми кишвархои тобеъ, махсусан эрониён, ширкати фаъолона доштанд.
Хушбахтона, имрузхо, ки механи мо давлати сохибистиклол гардидаву деворхои сунъии миёни халки толик ва халкхои мамолики лахон бунёдшуда бебозгашт дархам шикастаанд, имкони густариши равобити миёни Толикистону кишвархои араб ва халкхои дигари олам фарохам омадааст, зарурати омухтани фархангу адаби араб ва халкхои дигари лахон бештар эхсос мегардад. Бе донистани таърихи муносибатхои адабиву фархангии Арабу Алам ва халкиятхои дигар, равобити имрузаро тархрезй кардан гайриимкон аст ва аз ин хотир пажухиш дар ин ланба ба устувор гаштани пояхои дустиву рафокат ва робитахои наздики илмиву фархангии ин халкиятхо мусоидат менамояд.
Вожашои калидТ: Сосониён, Нуъмон ибни Мунзир, Бахроми Гур, давлати Лахмихо, Х,ира, Хусрави Анушервон, "Лубоб-ул-албоб", "ал- Муълам".
маъхаз^о:
1. Абдушукури Абдусаттор. Таърихи адабиёти араб. аз ахди лохилият то давраи Аббосиён.- Душанбе , 2009.
2. Абулфарал ал-Исфахонй. ал-Агонй. Ч. 1-13. - Бейрут, 1959.
3. Акбари Бехруз. Таърихи адабиёти араб. - Табрез, 1359.
4. Авфй, Мухаммад. Лубоб-ул-албоб. Ч1-2. -Лейден, 1901-1903.
5. Ибн ал-Асир Иззуддин. ал-Комил фи-т-таърих. Ч.1-13, дор-ус-содир лит-тибоъа ва-н-нашр,- Бейрут, 1996, Ч.1 с. 67 .
6. Ал-МасъудИ. Мурул-уз-захаб ва маъодин-ул-лавхар. Ч.1-2, Ал-^охира, 1961-1966.
7. Николсон Рейнолд. Таърихи адабиёти араб. тарЧумаи Кайвондухти КайвонИ- Техрон, 1369.
8. Сафо, Забехуллох. Таърихи адабиёт дар Эрон. 4.1 -Техрон, 1338.
9. ат-ТабарИ. Таърих-ур-русул вал-мулук. 41-7, дорул маориф би-Миср- ал-^охира, 1961-1966.
10. ^айс Шамсиддини РозИ. ал-Муълам фи маъойири ашъор-ил-Алам.-Техрон, 1338.
11. Х,анно ал-ФохурИ.Таърихи адабиёти забони арабИ. ТарЧумаи Абдулмахаммади ОятИ- Техрон,1368.
12. Хо^онии ШарвонИ. Девон. Бо тасхехи Зиёуддини СаллодИ.- Техрон, 1376, с.359.
М.Т.РАДЖАБОВА
АРАБО-АДЖАМСКИЕ КУЛЬТУРНЫЕ СВЯЗИ И ИХ ИСТОРИЧЕСКИЕ КОРНИ
В статье на основе сведений средневековых источников и исследований ученых - востоковедов рассматриваются проблемы, касающиеся исторических корней и культурных связей между арабским и иранским народами.
M.T.RADJABOVA
ARABO-ADJAMSKY CULTURAL CONTACTS AND THEIR HISTORICAL ROOTS
BY
In this article, based on information in medieval sources and researches of scientific orientalists the problems relating to the historical roots of cultural relations between the Arab and Iranian peoples.
шамурадова о.б., -
старший преподаватель кафедры русского языка ТГУПБП.
роль ономастической лексики в пословицах
Данная статья представляет собой дальнейшую разработку темы «Сравнительно-сопоставительный анализ таджикско-узбекско-русских антропонимов в пословицах и поговорках». Ранее пословицы трёх народов, содержащие антропонимы, рассматривались с точки зрения ритмической организации их текста, сопоставлялось использование в них библейских и коранических имён, имён исторических деятелей и т. д. Материал для анализа
