CC BY
287
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44)2015
УДК 82 М.З. НИЗОМОВ
ББК 83.3
“АДАБИЁТИ ФОРСУ ТОҶИК ДАР АСРҲОИ УПЫХ”(ДАВРАИ АРАБИЗАБОНӢ)
Низомиддин Зоҳидов. “Адабиёти форсу тоцик дар асрҳои VIII-IX” (давраи арабизабонӣ).-Д.: Бухоро, 2014.-444с.
Вожаҳои калидӣ: адабиёти форсу тоцик, давраи арабизабон, шуубия, назм, наср, нависандагони эронитабор, суннат, наҳзати тарцума, анвоиназм, анвоинаср
Адабиёт оинаи ҳаёти инсон аст ва ҳар як давраи муайяни адабиёти халқе ё миллате акси ҳамон оина аст. Дар таърихи башарият гоҳо давраҳое душвору тақдирсоз барои миллате фароҳам меоянд, ки бо сипарӣ намудани онҳо миллат ё ҳаёти худро идома медиҳад ва ё аз миён меравад. Барои мисол миллати Мисрро хотиррасон кардан даркор аст, ки баъди футӯҳоти араб забони худро комилан аз даст дода, имрӯз ба забони арабӣ гуфтугӯ менамоянд. Замоне вазири фарҳанги Миср дар посух ба хабарнигоре, ки аз ӯ пурсид ”чӣ шуд, ки Миср забони модарии худро аз даст дод ва таслими забони арабӣ шуд, вале Эрон ҳамчунон забони худро ҳифз кард”, посух дод: “Эрон Фирдавсиро дошт ва мо надоштем” (3, 5).
Вале пештар аз ин ҳаракати шуубия, ки Фирдавсӣ яке аз пайравонии он буд, пайдоиши назму насри арабизабони форсӣ, идомаи рӯҳияи эронӣ дар адабиёти арабизабони садаҳои аввали аҳди исломӣ, пайванди адиб бо суннатҳои пойдори адабии бумӣ мӯҷиби бақои забону фарҳанги мардуми форсизабон будааст.
Таҳқиқи адабиёти оғози ахди исломии форсу тоҷик, дар шароити кунунӣ, аз муҳимтарин вазифаҳои адабпажӯҳони муосири тоҷик аст. Бо сабаби нуфузи зиёди забону фарҳанги арабӣ ин давраи адабиёти мо дар таҳқиқоти донишмандони асрҳои охир, ба вижа шарқшиносон чун давраи хало ё сукути адабӣ муаррифӣ шудааст.Вале ин давра, билкул давраи рукуду сукути адабӣ набуда, идомаи суннатҳои қадимаи адабиёти форсии тоҷикӣ ва омезиш бо суннатҳои адаби арабӣ мебошад.
Ба ҳар сурат, ин давраи адабиёти форсу тоҷик, махсусан давраи арабизабонӣ таҳқиқи жарф нашудааст ва рисолаи донишманди фарзонаи тоҷик, доктории улуми филологӣ, профессор Н. Зоҳидов “Адабиёти форсу тоцик дар асрҳои VIII-IX (давраи арабизабонй)”ин холигиро пур кард.
Рисола аз муқаддима, се бахш, хулоса, феҳристҳо ва китобнома иборат аст.
Дар бахши якум вазъи таърихӣ ва фарҳангии Эронзамин дар асрҳои VII-IX ба таҳқиқ гирифта шуда, муаллиф ба ду масъала диққати худро равона кардааст: 1. Истилои араб ва оқибатҳои он барои адабу фарҳанги халқҳои эронӣ. Маъмулан, дар адабиёти аврупоӣ ва собиқ шӯравӣ вожаи истило серистеъмол аст, вале дар ҳавзаҳои илмии Эрону Афғонистон вожаи “футӯҳот” мавриди истифода қарор дорад.
Ба назари муҳаққиқ истилои араб ба фарҳангу адаби пешазисломии мардуми ориёӣ таъсири ногувор дошта, аз чанд ҷиҳат боиси рукуди аркони фарҳанг шудааст. Яке аз ин авоқиб нобудсозии осори адабиву маданӣ буд.“Оқибати истилои араб барои фарҳангу маданияти халқҳои ориёӣ бисёр гарон афтод. Бодиянишинони араб осори адабиву мадании кишварҳои фатҳкардаи худро бо баҳонаи “осори аҳли куфру зилол” будани он бераҳмона нобуд месохтанд” (2, 12).
Дигар аз авоқиби ногувор, ба андешаи муаллиф, тағйири алифбо ва хат буд. Яъне бо густариши ислом дар қаламрави давлатдории Эрониён хатти паҳлавӣ аз истифода уфтода, ба ҷой он хатти арабӣ ҷорӣ гардид, ки тадриҷан ин хат фаромӯш шуда, аз миён рафт. Дар ҳақиқат, авоқиби ногуворе, ки футӯҳот ё худ истилои араб барои фарҳангу адаби ориёӣ ба бор овард, аз ҷониби муаллифи асар дуруст баррасӣ шудааст. Ҳамин буд, ки бо барқарор шудани давлати исломӣ осори хаттии зиёди бостон ва давраи миёнаи забони форсӣ аз байн рафт.
Дар фасли дуюм, ки “Заминаҳои пойдорӣ ва идомаи адабу фарҳанги Эронзамин дар қарнҳои нахустини ислом” ном дорад, авомиле, ки заминаҳои бақо ва идомаи суннатҳои тоисломиро ба муҳити исломӣ фароҳам овардаанд, арзёбӣ шудааст. Ба назари муаллиф, омили якум ҳастии
278
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44) 2015
забони форсӣ ва лаҳҷаву гӯйишҳои маҳаллӣ мебошад ва “ҳамин ҳастии забони форсӣ ва лаҳҷаҳои маҳаллӣ буд, ки дар давраи пурҳаводиси ҳукумати аъроб боиси маҳфуз мондани қисме аз осори шифоҳиву суннатҳои адабии форсу тоҷик гардид” (2,15).
Омили дигар фаъолияти пайравони кешу мазҳабҳои маҳаллӣ, хусусан зардуштия буд, ки ба гирдоварӣ ва гиромидошти мероси маънавии мардуми эронӣ мусоидат намуд. Эҳсоси ватандӯстиву эронгароӣ ва рӯҳияи истиқлолхоҳии мардуми эронӣ, ба вижа аҳли илму адаб аз авомили муассири идомаи суннатҳои тоисломии ориёӣ буд. Дар ин замина пайдоиш ва ташаккули ҳаракати шуубия бисёр муассир буд, ки дар натиҷаи фишор ва таассуби нажодии аъроб зуҳур намуд ва пайравони он бо нуфуз дар назму насри араб ва тарҷумаю нақли осори тоисломии эронӣ дар тадовуми ёфтани суннатҳои пешазисломии адабу фарҳанги эронӣ нақши муҳим доштанд. Ба хулосаи муаллиф розӣ нашуда наметавон, ки барҳақ гуфтааст: “шуубия наҳзати бузурги фарҳангиву маънавие буд, ки сукути иҷбориву муваққатии забонҳои эрониро дар садаҳои VIII-IX бо хурӯши афкори эронӣ дар забони арабӣ таъвиз кард” (2, 18).
Авомили дигарро, муаллиф, борварии андешаи сиёсӣ ва ғаномандии таҷрибаи кишвардории халқҳои эронӣ медонад. Воқеан, арабҳо аз таҷрибаи давлатдорӣ чандон бархурдор набуданд ва дар ташкили ҳукумати нави исломӣ ба низоми давлатдории Сосониён такя намуданд. Ташкили низоми девонҳо ва вазорат, таъйини хонадонҳои эронӣ ба вазорат (чунончи, хонадони Бармакиён дар аҳди Аббосиён), роҳ ёфтани дабирони эронии арабизабон ва пайравони ҳаракати шуубия ба девонҳо боиси эҳё ва бақои суннатҳои давлатдорӣ, фарҳангиву адабии тоисломии эронӣ гардид. Муаллиф барои исботи муддаои худ дар замони хилофати Аббосиён ҳамрангии дарбори Сосониёнро гирифтани дарбор хилофат, ҳимояти шоирону адибони арабзабони эронӣ аз ҷониби вузаро, ташкили маҳфили адабӣ тавассути Бармакиён, паҳншавии либоси эронӣ дар байни арабҳо, эҳёи ҷашнҳои қадимии эрониён, чун Наврӯз, Меҳргон ва Ромрӯзро мисол меорад. Ҳамчунин, дар аҳди Уммавиён мусиқии эронӣ дар миёни аъроб интишор ёфта буд, ки дар аҳди Аббосиён идома ёфт.
Наҳзати тарҷумаи осори тоисломии эронӣ ба забони арабӣ аз авомили муҳимми идомаи суннатҳои тоисломии эронӣ буд, ки муаллиф ба ин масъала боби сеюми асарро ихтисос додааст. Муаллиф яке аз авомили муҳимми бақо ва идомаи анъанаҳои адабиёти қадимаи эронӣ ривоҷи фанни нависандагӣ ва балоғат дар Эрони пешазисломӣ донистааст. Маълумот ва довариҳои муаллиф роҷеъ ба китобҳои балоғӣ ва таълифот роҷеъ ба фанни нависандагии эрониёни пеш аз ислом, муқоиса ва муқобалаи китобҳои балоғат ва дастурҳои тарассули эронӣ бо арабӣ, таъсири осори мазкур ба осори назарии арабӣ бисёр судманд ва омӯзанда аст.
Бахши дуюм, ки “Назми арабизабони асрҳои VIII-IX” ном дорад, низ ба ду фасл ҷудо шудааст. Дар фасли аввал мавсум ба “Шоирони эронинажод дар назми арабизабон” муаллиф дар бораи як идда шоирони эронинажоди арабзабон, аз қабили Зиёди Аъҷам, Собити Қутнат, Мӯсои Шаҳавот, Абулаббоси Аъмо, Юнуси Котиб, Ҳаммоди Ровӣ, Ваззоҳи Яман, Исмоил ибни Ясор, Башшор ибни Бурд, Солеҳ ибни Абдулқуддус, Ҳаммоди Аҷрад, Абуяъқуби Хураймии Суғдӣ, Халафи Аҳмар, Абӯнувос, Абон ибни Абдулҳамиди Лоҳиқӣ, Фазл ибни Абдуссамади Раққошӣ, Саид ибни Ваҳб, Рустам ибни Абуласвад, Саҳл ибни Ҳорун, Аллони Шуубӣ, Саид ибни Ҳумайд, Балозурӣ маълумоти арзишманде додааст. Маълумоти додашуда шоирони қарнҳои нахусти исломро то намояндагони назми арабзабони аҳди Саффориён дар бар мегирад. Аз сулолаи Тоҳириён- Тоҳир ибни Ҳусайн, Абдуллоҳ ибни Тоҳир, Убайдуллоҳ ибни Абдуллоҳ, Мансур ибни Талҳа ибни Тоҳир ба назми ашъории арабӣ пардохтаанд, ки дар китоб дар ин бора маълумоти кофӣ дода шудааст. Намояндагони дигари адабиёти арабизабони аҳди Тоҳириён Авф ибни Муҳаллими Хузоӣ, Абулмайсал Абдуллоҳ ибни Хулайд, Аҳмад ибни Абӯхолиди Зарир, Муҳаммад ибни Алии Синӣ, шоира Сакан мебошанд. Аз шоирони арабзабони аҳди Саффориён Иброҳим ибни Мамшоди Мутаваккилӣ мебошад, ки пеш аз Саффориён сардабир ва надими халиф Мутаваккил буд.
Дар фасли дуюм, ки “Оҳангҳои эронӣ дар назми арабизабони садаҳои VIII-IX” ном гирифтааст, оҳанг ва мазмунҳои эронии шеъри арабии давраи мавриди таҳқиқ арзёбӣ шудааст. Бино ба таҳқиқи муаллифи рисола, яке аз маъмултарин оҳангҳои назми арабизабон дар асрҳои VIII-IX оҳангҳои шуубӣ ва ғояҳои ватанпарастӣ мебошад. Аз он ҷо, ки аксари шоирони эронинажоди арабзабони ин давра пайрави наҳзати шуубия буданд, ба ҳамин сабаб ифтихор аз аслу насаб ва мадҳи аҷдоди эронӣ мавзӯи марказии қисмати зиёди ашъори онҳо буд. Албатта, ин мавзӯъ ва оҳангҳо ба рӯҳияи мардуми эронӣ ва араб бетаъсир набуданд ва “шоирони эронинажоди шуубимазҳаб тавассути баргардонии саҳифаҳои ифтихорангези таърихи Эрон ва таъкиди бузургиву азамати фарҳанги Аҷам ба ғурури истилогарони араб пайваста зарба
279
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES» № 3(44) 2015
мезаданд, дар ниҳоди халқҳои эронӣ ҳисси ватанпарастиро бедор карда, заминаҳои пирӯзии онҳоро дар набардҳои фарҳангиву мафкуравӣ фароҳам меоварданд” (2,65).
Муҳаққиқ ҳамчунин оҳангҳои эрониро дар шеъри мадҳӣ, дар ашъори ишқӣ, дар хамриёт, дар ашъори васфӣ таҳлил намуда, бо мисолҳои фаровон андешаҳои худро тасдиқ намудааст.
Суннатҳои ҳамосасароии эронӣ ва кӯшишҳои эҷоди достон дар назми арабизабон яке аз нақшҳои калидии фарҳанги эронӣ дар назми арабизабон мебошад. Назари муаллиф роҷеъ ба ин, ки суннатҳои адабиву фарҳангии эрониён на танҳо ба таҷдиди жанрҳои давраи ҷоҳилия мусоидат кардаанд, балки боиси пайдоиши жанрҳои нав дар адабиёти араб гардидаанд, шоёни таваҷҷӯҳ аст. Дар ҳақиқат, дар давраи мавриди таҳқиқ баъзе жанрҳои нав падид омадаанд, ки анъанаҳои адабии эрониён боиси зуҳури онҳо гаштааст. Яке аз ин гуна жанрҳо маснавӣ мебошад, дар нимаи дуюми асри VIII ва аввали асри IX бо фаъолияти адибони эронинажоди арабизабон марбут мебошад. Аввалин ибтикорот дар ин замина ба шоири эрониасли арабизабон Абони Лоҳиқӣ тааллуқ дорад. Донишманди маъруфи араб Муҳаммад Ғанимии Ҳилол низ ба ҳамин назар аст, ки “мутарҷимони арабии эронигарой ё эронинажод шеъре муздаваҷ (маснавӣ) месурудаанд, ки Абони Лоҳиқӣ китоби “Калила ва Димна”-ро бо ҳамин вазн сурудааст. Ибни Надим мегӯяд: “Абдурраҳмон Аррақошӣ маъруф ба Абони Лоҳиқӣ сахт ба шеъри мусаммат ва муздаваҷ гароиш дошт” (2, 358). “Калила ва Димна”-и ӯ дар 14 ҳазор байт ба забони арабӣ пайравони зиёде пайдо кард, ки то аввали асри IX се бозгӯи асар ба вуҷуд омадааст. Ҳамчунин, осори дигари Абони Лоҳиқӣ, чун “Сират Ардашер”, “Сират Анӯшервон” ва “Китоби Маздак” бозгӯи осори ҳамосии эронӣ мебошад, ки шоир тарҷумаҳои мансури Ибни Муқаффаъро асоси кори худ қарор додааст.
Баъд аз Абони Лоҳиқӣ Аҳмади Балозурӣ идомадиҳандаи анъанаи достонсароӣ дар назми арабизабон аст, ки достони “Аҳд Ардашер”-ро ба назм кашидааст.
Ба назари муаллиф, “эҷодиёти Абони Лоҳиқӣ, Балозурӣ ва дигар шоирони фавқуззикр мӯҷиби дар назми арабизабони нимаи дуюми асри VIII пайдо шудани ду самти достонсароӣ-достонҳои пандуахлоқӣ (тарҷумаҳои манзуми “Калила ва Димна”, “Билавҳар ва Будосаф”, “Адаб”-и Ибни Муқаффаъ, “Китоби Синдбод”, “Аҳд Ардашер”) ва достонҳои таърихиву қаҳрамонӣ (“Сират Анӯшервон”, “Сират Ардашер”, “Китоб Маздак”) гардид” (2, 112). Муаллиф дуруст қайд кардааст, ки ҳамин ду самти достонсароӣ дар аввали ташаккули назми форсу тоҷик мавқеи калон пайдо кард. “Шоҳнома”-и Масъуди Марвазӣ, “Калила ва Димна”, “Синдбоднома”-и Рӯдакӣ, “Офариннома”-и Абушакури Балхӣ далели ин гуфтаҳоянд. Вале баъд аз асри IX достонсароӣ дар адабиёти араб интишор наёфт, зеро агарчи анъанаи достонсароӣ ранги арабӣ дошт, “ҷузъе аз занҷираи умумии тараққиёти афкори адабии халқҳои эронӣ буд ва ба анъанаҳои адабиёти араб иртибот надошт” (2, 112).
Ҳамин ҳолат ба шакли шеърии “муздавиҷа” низ дахл дорад, ки номи арабии жанри маснавӣ аст ва бо таъсири суннатҳои адабии эронӣ падид омадааст. Вале муздавиҷа ҳам баъд аз асри IX ривоҷ пайдо накард.
Пажӯҳишгарони зиёде ба таҳқиқи ин масъала пардохта, дар мавриди сабаби нокомии жанри маснавӣ дар адабиёти араб ба хулосаҳои ҷолибе омадаанд. Чунончи, донишманди шаҳири эронӣ Муҳаммадризо Шафеии Кадканӣ сабаби интишор наёфтани жанри маснавиро дар адабиёти араб ба тағйири қофия дар ҳар байт вобаста дониста, навиштааст: “Гӯё фалсафаи адами таваҷҷӯҳ ба маснавӣ дар адаби араб аз ин ҷост, ки мусиқии қофияҳо дар қолаби маснавӣ барои арабҳо ба ҳадди ишбоъ ва кифоят нест ва табъи араб, ки ба ҳамоҳангии калимот ва таволии қофияҳо муқайяд аст, наметавонад худро бад-он қонеъ кунад. Иваз шудани қофияҳо дуто-дуто маҷоле барои боқӣ мондани мусиқии калимаҳо боқӣ намегузорад ва шунаванда лаззатеро, ки аз таволии қофияҳои қасида мебарад, дар ин қолаб намебинад ва лизо, ҳамин мавзӯъ метавон ба мизони ихтилоф ва дараҷаи аҳамияти қофия дар шеъру забон таваҷҷӯҳ кард, зеро барои як эронӣ қофияҳои маснавӣ кофист, ки мусиқии комилеро эҷод кунад, аммо барои араб гӯё чунин нест” (11, 215-216).
Ба назари донишманди эронӣ Алиасғари Қаҳрамонии Муқбил дар баробари қофия вазн низ мӯҷиби нокомии қолаби маснавӣ дар адабиёт араб будааст: “Яке аз тафовутҳои умдаи вазни шеъри форсӣ ва арабӣ, ки дар муваффақияти маснавии форсӣ ва нокомии маснавии арабӣ таъсири басазое дорад, касрат ва тааддуди ҷавозҳо(ихтиёроти шоирӣ-М.Н.)-и вазнӣ дар шеъри арабӣ ва маҳдуд будани он дар шеъри форсист. Шеъри арабӣ бо ҷавозҳои вазнии бисёр суруда мешавад ва ин амр боиси сустии вазн ва азҳамгусехтагии инсиҷоми мусиқии шеър мешавад” (5, 121).
280
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44) 2015
Фасли марбут ба зарбулмасал ва ҳикматҳои эронй дар назми арабизабон низ бисёр ҷолиб ва хонданист. Муаллиф бо мисолҳои фаровон истифодаи зарбулмасалу мақол ва ҳикматҳои эрониро дар назми арабизабон таҳлил намуда, таъкид намудааст, ки ин анъана дар назми арабизабон ва форсизабони даврони Сомониён ва пас аз он идома ёфт (2, 118).
Дар фасли “Суннатҳои эронй дар ташкили хидмати шоирй дар асрҳои VIII-IX” масъалаи мақому мартабаи шоирон ва анъанаи танзиму ташкили хидмати шоирй мавриди арзёбй қарор гирифтааст. Муаллиф бо далелҳои қотеъ ба исбот расонидааст, ки ҳанӯз дар асрҳои VIII-IX баъзе аз шоирони арабизабони эронинажод, чун Абони Лоҳиқй ва Авф ибни Муҳаллим дар дарбори Бармакиён ва Тоҳириён мартабати надимию раёсати адибонро соҳиб буданд ва ин анъана дар адабиёти форсизабон идома ёфтааст.
Дар бахши сеюм насри арабизабони асрҳои VIII-IX мавриди арзёбй қарор гирифтааст. Дар ин бахш масоили зайл баррасй шудааст: 1. Огози нуфузи унсури эронй дар насри арабизабон. 2. Наҳзати тарҷумаи насри паҳлавй ба арабй дар асрҳои VIII-IX. 3. Насри таълифии арабизабон дар асрҳои VIII-IX. 4. Анвои насри таълифй.
Дар фасли аввал таъсири унсурҳои эронй дар насри арабй баррасй шудааст. Дар қарнҳои нахустини аҳди исломй насри арабй асосан маҳдуд ба фанни хитоба буд ва номанависй ва ҳунари нависандагй чандон ривоҷ наёфта буд. Вале дар миёни эрониёни тоисломй насри мактуб ва ҳунари нависандагй пешрафти назаррас дошт ва табақаи дабирон дар миёни табақоти иҷтимой аз имтиёзи махсусе бархурдор буданд. Махсусан, дар аҳди Сосониён низоми хоси тарбияи дабирон вуҷуд дошт, ки дар ин давра наср ҷанбаи ҳирфай ва ҳунарй касб карда буд.
Арабҳо дар ташкили хилофат низоми давлатдории Сосониёнро пазируфта буданд ва дар девонҳои Уммавиёну Аббосиён аксари мансабҳоро эрониён соҳиб шуда буданд ва ин буд, ки нуфузи дабирони эронй дар коргузории аъроб ва ба ин восита фанни тарассул зиёд гашт. Муаллиф фаъолият, осор, сабку услуб ва ҳунари нависандагии ду нафар аз котибони эронинажоди арабизабон - Абулалои Солим ва Абдулҳамиди Котибро муфассал баррасй намуда, мақом ва нақши онҳоро дар наср арабзабон бо далелҳои қотеъ мушаххас намудааст. Маълум мешавад, ки тавассути ин ду нависанда анъанаҳои насри аҳди Сосонй дар насри арабизабон ва муҳити исломй идома ёфтааст.
Дар ривоҷи насри арабизабон наҳзати тарҷумаи сори паҳлавй нақши муассире дошт. Бино ба таҳқиқи муаллифи рисола, қадамҳои нахустини адибони эронинажоди арабизабон дар роҳи наҷоти адабу фарҳанги эронй дар огози аҳди исломй тарҷумаи осори тоисломии эронй ба забони арабй буд. Огози тарҷумаи китобҳо ва расоили паҳлавй ба забони арабй ба аҳди Умавиён (661750) рост меояд. Мутарҷимони осори паҳлавй ба забони арабй Абдуллоҳ ибни Муқаффаъ, Хонадони Навбахтиён, Мӯсо ва Юсуф-писарони Холид, Алй ибни Зиёди Тамимй, Ҳасан ибни Саҳл, Балозурй, Ҷабала ибни Солим, Исҳоқ ибни Язид, Муҳаммад ибни Ҷаҳми Бармакй, Ҳишом ибни Қосим, Мӯсо ибни Исои Кисравй, Зодуя ибни Шоҳуяи Исфаҳонй, Муҳаммад ибни Баҳром ибни Матёри Исфаҳонй, Баҳром ибни Мардоншоҳ, Умар ибни Фаррухон, Салм-раиси “Байт-ул-ҳикма”, Фазл ибни Саҳл, Ҷабал ибни Язид, Хизр ибни Алй, Зодонфаррух ибни Пирии Каскарй, Абдуллоҳ ибни Алй, Исҳоқ ибни Алй ибни Сулаймон, Абулаббоси Думайрй, Муриди Асвад, Асбаги Систонй мебошанд, ки муаллиф доир ба ҳар яке аз онҳо маълумот дода, саҳми онҳоро дар тарҷумаи осори паҳлавй ба арабй арзёбй кардааст.
Асарҳои тарҷумашуда аз забони паҳлавй ба забони арабй, бино ба таҳқиқи муаллифи рисола аз осори таърихй, ахлоқй ва бадей иборатанд. Дар навбати худ осори бадей анвои зайлро дар бар мегиранд: асарҳои бадеии ахлоқй, достонҳои ҳамосии эронй, достонҳои ишқии паҳлавй, афсонаҳои тоисломии эронй.
Дар рушди насри арабизабон як идда нависандаи эрониасли арабизабон саҳмгузоранд, ки муаллифи рисола дар бораи онҳо маълумот дода, осори мактуби онҳоро мухтасар баррасй намудаст. Нависандагони арабизабони асрҳои VIII-IX- Саҳл ибни Ҳоруни Даштимешонй, Алй ибни Убайдаи Райҳонй, Аллони Шуубй, Саид ибни Ҳумайд, Абӯубайда Маъмар ибни Мусанно, Ҳайсам ибни Адий, Муҳаммад ибни Лайси Хатиб, Амр ибни Масъада, Саид ибни Ҳурайм, Ибни Фузайли Котиб, Исҳоқ ибни Салмаи Котиб, Саид ибни Ваҳби Котиб, Ҳамд ибни Маҳрони Котиб, Абӯҳасин, Ҷаъфар ибни Аҳмади Марвазй, Аҳмад ибни Абӯтоҳири Тайфур, Аҳмади Сарахсй, Хонадони Тоҳириён, Иброҳим ибни Мамшоди Мутаваккилй мебошанд, ки баъзе аз онҳо аз ҳунари шоирй низ бархурдор будаанд. Ин нависандагон “бо ҳусни таваҷҷӯҳ ба дастовардҳои маънавии Эронзамин, бо истиқболу пайравй аз мазмуну оҳанг ва қолабҳои ифодаи маъмул дар
281
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44)2015
насри паҳлавӣ ва ҳамоҳанг кардани он бо муқтазиёти ҷаҳоншиносии нави вахдонӣ мӯҷиби дар паҳнаи насри арабизабон арзи вуҷуд кардани навъҳои нави осори мансур гардидаанд” (2, 335).
Дар таснифи анвои насри таълифӣ низ муаллиф бо камоли диққат ва ҳавсала амал намуда, осори нависандагони арабизабонро вобаста ба мавзӯъ ба навъҳо ҷудо карда, хусусиятҳои ҳар яке аз ин анвои насрро баррасӣ кардааст. Насри арабизабонро муаллифи рисола аз насри ахлоқӣ, рисолаҳо дар ойини кишвардорӣ, қиссапардозӣ аз забони ҷонварон (ё насри тамсилӣ) ва жанри мунозира иборат медонад. Баъзе аз навъҳои насри ин давра, чун мунозира дар адабиёти араб собиқа надоштанд ва дар заминаи насри тоисломии эронӣ пайдо шудаанд ва анвои дигари наср низ идома суннатҳои пойдори насри паҳлавӣ мебошанд. Чунончи, густариши бесобиқаи насри ахлоқӣ бо таъсири осори тарҷумашудаи ахлоқӣ ва андарзномаҳои паҳлавӣ сурат гирифтааст. Осори ахлоқии ин давраро муаллиф ба чор даста ҷудо кардааст: 1. Осоре, ки бо номи “Китоб-ул-адаб” ё “Китоб-ул-одоб” маъруфанд. 2. Осоре, ки бо номи “Китоб-ул-васоё” машҳуранд. 3. Осоре, ки “Китоб-ул-ахлоқ” унвон доранд. 4. Осоре, ки ба “Китоб-ул-ихвон” маъруфанд (2, 337).
Ба назари муаллиф насри ахлоқии садаҳои VIII-IX, ки таҳти нуфузи осори паҳлавӣ ташаккул ёфтааст, бо мавзӯот ва чаҳор даста аз китобҳои фавқуззикр махдуд намешавад. “Китоб-ул-маҳосин”-и Умар ибни Фаррухон ва осори ҳамноми нависандагони дигари садаҳои нахусти исломӣ бо мавзӯи сифатҳо ва хислатҳои писандидаи ахлоқӣ, ки дар адабиёти тоисломии эронӣ маъмул буд, иртиботи қавӣ дорад. Ба ақидаи К. А. Инострансев таҳаввули минбаъдаи суннати нигориши китобхо оид ба хислату хӯйхои писандида пайдоиши навъи дигари китобхоро тахти унвони “Китоб ул-маҳосин ва-л-аздод” ва “Китоб ул-маҳосин ва-л-масовӣ” ба бор овардааст. Ин китобҳо ба осори пахлавие, ки дар қолаби “Шояст-Нашояст” эҷод шудаанд.
Рисолаҳо дар ойини кишвардорӣ дар насри арабизабон бо таъсири осори ба ин мавзӯъ марбути эронии тоисломӣ таълиф шудаанд, ки дар оғози ахди исломӣ ба забони арабӣ тарҷума шудаанд. Муаллиф дар ин фасл ду рисолаи муҳими нависандагони ин давра- “Рисолат-ус-саҳоба”-и Ибни Муқаффаъ ва “Рисолаи Тоҳир ибни Ҳусайн ба писараш Абдуллоҳ”-ро муфассал баррасӣ намудааст. Дар ин рисолаҳо масъалаҳои муҳими давлатдорӣ, аз қабили вазъи сипоҳ, барҳазар доштании сипох аз ҷамъи андозу хироҷ, муносибати хайрхохона ба мардум, зарурати таҷдиди назар дар умури додхоҳӣ, интихоби дарбориёну муқаррабон, ислоҳи низоми андозу молиёт, пешгирии ҷиноёт ва фасоди иҷтимоӣ, таъйини волиёни шоиста ба навохиву вилоёт, дастгирӣ ва имдоди мухтоҷон ва ғайра чун дастур пешниход шудаанд.
Қиссапардозӣ аз забони ҷонварон ё қиссаҳои насрии тамсилӣ бо таъсири “Калила ва Димна” дар насри арабизабон ривоҷ пайдо карда буд, ки “дар шаклу муҳтавои ин қиссаҳо суннатҳои насри ахлоқии пахлавӣ ба зиндагии худ идома бахшида, дар айни замон бо унсурхои фарханги исломӣ имтизоҷ пайдо кардааст” (2, 366).
Жанри мунозира низ дар насри арабизабон ривоҷ пайдо карда буд. Аз осори пахлавӣ намунаи боризи мунозира “Дарахти Асурик” мебошад, ки чун “Ёдгори Зарирон”асли портӣ дошта, манзум будааст. Дар насри арабизабон истифодаи мунозира бештар дар эҷодиёти адибони эронитабор ба назар мерасад, вале баъдтар нависандагони араб низ бо таъсири онҳо ба мунозирасароӣ тамоил пайдо кардаанд.
Яке аз падидаҳои мусбати адабиёти арабизабони давраи мазкур бозсозии осори тоисломии эронӣ мебошад, ки бо кӯшиши адибони эронитабор сурат гирифтааст. Дар бозсозии осори пахдавӣ Алӣ ибни Убайдаи Райҳонӣ, Сахл ибни Ҳорун, Аҳмад ибни Абӯтоҳири Тайфур, Абӯубайда, Ҳайсам ибни Адий, Муҳаммад ибни Қосими Тамимӣ ва дигар адибони арабзабони эронитабор сахми бориз гузоштаанд, ки асархои эшонро муаллифи рисола номбар намудааст.
Падидаи дигар нуфузи афкори шуубия дар насри арабизабон мебошад. Муаллиф ду равишро дар эҷодиёти нависандагони шуубимазҳаб ҷудо намудааст: равиши аввал, тарҷумаи осори тоисломии эронӣ ба забони арабӣ ва равиши дуюм, таълифи осор ҷиҳати баёни ошкори андешаву ақоиди шуубӣ. Осореро, ки ба равиши дуюм мансубанд, муаллиф ба се даста ҷудо намудааст:1. Осоре, ки мазмуни онҳо аз талқини мусовоту баробарӣ миёни аъроб ва эрониёну соири халқҳои ғайриараб иборат буд. 2. Осоре, ки бо унвони “Китоб-ул-масолиб” маъруфанд ва дар ин осор барои тахқири аъроб масолиб, яъне айбу нуқсонхои онхо як ба як баршумурда мешаванд. 3. Осоре, ки муҳтавои онҳо аз зикри шоистагиҳои эрониён ва таъйиди бартарии онҳо бар аъроб иборат аст.
Чунин таснифоти муаллиф барои омӯзиши дақиқи равишхои афкори шуубӣ дар назму насри арабизабон заминаи мусоид фарохам меорад.
282
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44) 2015
Хулосаи рисола муҳимтарин натиҷаҳои дастовардҳои муҳаққиқро роҷеъ ба мавзӯи мавриди таҳқиқ дар бар мегирад. Натиҷаи ниҳоии таҳқиқ шоёни тааммул ва таваҷҷӯҳ аст ва ин нуктаро зимни даврабандии таърихи адабиёти форсии тоҷикӣ бояд дар назар гирифт: “...адабиёти арабизабони асрҳои 8-9-ро, ки маҳсули қалам ва зодаи қареҳаи адабии шоирон ва нависандагони эронинажод аст, метавон чун ҳалқаи пайванд миёни адабиёти тоисломии Эронзамин ва адабиёти навини форсу тоҷик арзёбӣ кард ва дар даврабандии таърихи адабиёти форсу тоҷик онро ба адабиёти давраи арабизабонӣ номзад кард” (2, 382).
Ба назари ин ҷониб, рисолаи донишманди тоҷик Низомиддин Зоҳидов “Адабиёти форсу тоҷик дар асрҳои VIII-IX (давраи арабизабонӣ)” аз муҳимтарин таҳқиқоти солҳои охир дар заминаи давраи арабизабонии адабиёти форсу тоҷик аст ва барои мутахассисони соҳа дастовези беҳтарин аст. Дастовардҳои ин рисола барои муҳаққиқону донишҷӯён ва устодони бахшҳои филологӣ ва забонҳои Шарқи Донишгоҳҳои олии Тоҷикистон маводи нав пешниҳод менамояд. Ин рисоларо ҳамчун китоби дарсӣ низ метавон истифода кард ва мавиди онро зимни таълифи китобҳо оид ба таърихи адабиёти форсу тоҷик, таърихи адабиёти араб истифода бурд.
ПАЙНАВИШТ:
I. Бертельс, Е.Э. История персидско-таджикской литературы / Е.Э.Бертельс. - Изб.труды. -Москва: Восточная литература.1960. - 555 с. - 1т.
2.Зоҳидов, Н. Адабиёти форсу тоҷик дар асрҳои УШ-1Х”(давраи арабизабонӣ).- Душанбе: Бухоро, 2014. - 444 с.
3. Историков, А.А. Фирдавсӣ ва “Шоҳнома”. Тарҷумаи Ризо Озарахшӣ / А.А. Историков.-Теҳрон: Китоби омма, 1388.-182 с.
4. Крачковский, И. Ю. Избранные сочинения / И.Ю. Крачковский. - М. - Л: Академии наук СССР,
1956.-702 с. - 2т.
5. Муқбил, Алиасғари Қаҳрамонӣ. Илали муваффақияти қолаби маснавӣ дар адабиёти форсӣ ва нокомии он дар адабиёти арабӣ / М.А. Қахрамонӣ// Анҷумани эронии забон ва адабиёти арабӣ, № 16, 1389.- С. 119 - 135.
6. Петрушевский, И. П. Ислам в Иране в VII-XV веках / И.П. Петрушевский.- Л.: ЛГУ, 1966.- 398 с.
7. Сафо, Забеҳуллоҳ. Таърихи адабиёти Эрон / З.Сафо. - Теҳрон: Фирдавс, 1385.-716 с. - 1 ҷ.
8. Фильштинский, И. М. История арабской литературы V- начало XVIII века / И.М. Фильштинский.- М.: Наука, 1985. - 528 с.
9. Ҳилол, Муҳаммад Ғанимӣ. Адабиёти татбиқӣ. Таърихи таҳаввул, асарпазирӣ ва асаргузории фарҳангу адаби исломӣ / Ҳ. М. Ғанимӣ.- Теҳрон: Амири кабир, 1390.- 689 с.
10. Ҷамолуддин, Муҳаммадсаид. Адабиёти татбиқӣ. Пажӯҳише дар адабиёти арабӣ ва форсӣ. Баргардон ва таҳқиқи Саъиди Ҳисомпур ва Ҳусайни Каёнӣ / Ҷ. Муҳаммадсаъид.- Шероз: Маркази нашри Донишгоҳи Шероз, 1389.- 321 с.
II. Шафеъӣ, Кадканӣ Муҳаммадризо. Мусиқии шеър/Ш.М. Кадканӣ.- Теҳрон: Огоҳ, 1373.- 680 с.
REFERENCES:
1. Bertels.E.E. History of Persian-Tajik literature / E.E. Bertels. -M: Vostochnaya Litereatura, 1960. - 555
P.
2. Zohidov, N. Tajik-Persian literature in the centuries VIII-IX "(Arabian languages period) / N.Zohidov. - Dushanbe: Bukhara, 2014. - 444P.
3. Storikof, A.A. Ferdowsi and "Shahnameh" Reza Ozarash /A.A. Storikov. - Tehran.- Translation by ketabi omma, 1388.-182 p.
4. Krackovskiy, I. Y. Excerptum of coordination / I.Y. Krackovskiy. - M-L: Academiya nauk SSSR, 1956. - 702 p. - T.2.
5. Muqbil, Aliasghari Qahramoni. The mistakes of formats of masnavi’s success in the Persian literature and its failure in Arabic literature / M.A. Qahramonov// Association of Iranian Arabic language and literature, № 16.- 1389. - Р.119 - 135.
6. Petrushevskiy, I. P. Islam in Irane in VII-XV centurie / I.P. Petrushevskiy.- L.: LGU, 1966. - 398р.
7. Safo, Zabehulloh. Iran's history of literature / Z.Safo. - Tehran: Firdvs, 1385. - 716 p. - V.1.
8. Filshtinskiy, I. M. A history of Arabian literature. In the beginning of XVIII century / I.M. Filshtinskiy.- M.: Science, 1985. - 528р.
283
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44)2015
9. Hilol, Mohammad Ganimi. Comparative Literature: history of development, having an effect and to approve of the culture and Islamic education / H.M. Ganimi//Translate and note from Saidmurtazo Oyatullohzodai Sherozi. - Tehran, Amiri Kabir, 1390 year. - 169 p.
10. Jamal al-din, Mohammad Saeed. Comparative literature: A Comporative study of Persian and Arabic Literayure / J. Mohammad Saeed. - Sheroz: The publication centre university, 1389. - 321 p.
11. Shafe'i Kadkani, Mukhammadrizo. The poems music /Sh. M. Kadkani.- Tehron: Ogoh, 1373. - 680 p.
Таджикско- персидская литература VIII- IX вв.
(арабоязычный период)
Ключевые слова: персидско-таджикская литература, арабоязычный период, шуубизм, поэзия, проза, иранские писатели, традиция, революция перевода, жанры поэзии, виды прозы.
В статье проанализирована структура и содержание, научная новизна и ценность монографии Н Захидова “Таджикско- персидская литература VIII- IX вв. (арабоязычный период)”, посвященной персидско-таджикской литературе в VIII- IX вв. (арабоязычный период) Даётся характеристика основных вопросов исследования и подчёркиваются заслуги автора монографии в освещении становления и развития арабоязычного периода персидско-таджикской литературы.
Persian-Tajik literature in VIII- IX centuries (Arabic-language period)
Keywords: Persian-Tajik literature, Arabian language period, poetry, prose, Iranian writers, tradition, revolution of the translation genres of poetry, kind of prose
In this article analyzes the structure and content of scientific novelty and value of the Nizomiddin Zohidovs’ monograph devoted to the Persian-Tajik literature in VIII- IX centuries (Arabic-language period) The author gives a description of the main research questions and the merits of the author of the monograph in covering the formation and development Arabic languages period of the Persian-tajik literature.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Низомов Муҳриддин Зайниддинович, номзади илмҳои филологй, докторанти кафедраи таърихи адабиёти тоҷики Донишгоҳи миллии Тоҷикистон (Ҷумҳурии Тоҷикистон, ш. Душанбе), E-mail:[email protected] Сведения об авторе:
Низомов Мухриддин Зайниддинович, кандидат филологических наук, докторант кафедры истории таджикской литературы Таджикского национального университета(Республика Таджикистан, г. Душанбе), E-mail:[email protected] Information about the author:
Nizomov Muhriddin Zainiddinovich, Candidate of Philological Science, Doctoral Student the Department of History of Tajik Literature, Tajik National University (Republic of Tajikistan, Dushanbe),E-mail:[email protected]
284
