CC BY
73
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
УДК 8И(03) У.А. ҒАФФОРОВА
АҲАМИЯТИ АДАБИИ «ТАРҶУМАИ ТАФСИРИ ТАБАРИ»
Вожаҳои калидӣ: тафсир, Тарцумаи «Тафсири Табарӣ», таърихи забон, аҳамияти адабй, истилоҳот, насри ирфонӣ, насри ривоятӣ, қуръонпажӯҳӣ
Шоҳасари кутуби тафсирӣ ва ҷомеътарин китоб дар саросари таърихи тафсирнависӣ «Ҷомеъ-ул-баён ан таъвил-ил-Қуръон»-и Табарӣ ҳанӯз дар асри муаллифи тафсир ба забони форсии дарӣ ё, ба қавли худи тарҷумонҳо, форсии роҳи рост тарҷума гардид. «Тарчумаи тафсири Табарӣ»-и дар аҳди Мансур ибни Нӯҳи Сомонӣ ба анчомрасида аз ҳама осебу газанди таърих убур карда, то замони мо расид. Сабаби то рӯзгори мо расидани тафсирро низ бояд аз маҳбубият ва эътибори зиёди ин китоб донист. Эҳтимол дорад, ҳазорҳо нусха аз ин китоб дар тайи асрҳо китобат кардаанд, вале аз он миқдор то рӯзгори мо нусхаи маъдуде боқӣ мондааст. Ҳамин омили нусахи бисёр доштан боис гардид, ки як миқдори ками он маҳфуз монад. Вагарна дар сафаҳоти манобеи хаттӣ номи садҳо тафсири дигар зикр ёфтааст, ки бино бар нусхаи бисёр надоштан ва шояд алоқаи камтари чомеа аз онҳо ба чуз ном чизе боқӣ намондааст.
Аммо дар нисбат «Тафсир» -и Табарӣ ва тарчумаи форсии он бигӯем, ки дар тайи асрҳои миёна пуртаъсиртарин китоби тафсирӣ буд, муболиға нахоҳем кард. Инчунин биафзоем, ки асоси донишҳои қуръонӣ ва огоҳии шахсиятҳои номвари адабиёти форс -точик аз Рӯдакӣ то Маликушшуарои Баҳор бар асоси ин китоб сурат бастааст, воқеияти илмӣ хоҳад буд. Махсусан тарчумаи форсии «Тафсир» -и Табарӣ - нақши муҳимме дар пайдоиш ва инкишофи насри илмӣ ва бадеии форсӣ гузоштааст.
Тарчумонҳои ин шоҳасар коре анчом доданд, ки ба зоти худ беназир аст. Ба чуз он гурӯҳи фозилон ба исбот расонидаанд, ки забони форсии дарӣ дар ифодаи донишҳои аср мумтоз аст. Онҳо ба василаи тарчумаи таърих ва тафсир қолабҳои забони форсиро устувор кардаанд, калимоту таъбироти зиёдеро ба муомилоти алоқамандон ворид намуданд. Махсусан тарчумаи форсии оёти қуръонӣ ва ба фаҳми хонандагон беосеб ва бо амонатнигаҳдорӣ расонидани мазмунҳои он масъулияти ниҳоят бузургро тақозо мекард. Шояд тарчумонҳо дар амри ба форсӣ овардани таърихи Табарӣ он миқдор заҳмат ва масъулият надоштанд, ки дар вақти тарчумаи тафсир доштанд. Ҳамчунин бояд дар ёд дошт, ки ин асар умуман нахустин тарчумаи Қуръонро фароҳам оварда буд.
Аз муқоисаи нусхаи асл ва тарчумаи донишмандони асри Х бармеояд, ки онҳо на танҳо «асноди дароз бияфканданд», балки завқу салиқа ва хусусиятҳои тафаккури илмӣ ва бадеии мардуми форсинажодро ба эътимод гирифта бар он санадҳои чолиб, аз чумла қасаси қуръониро ворид карданд. Муҳаққиқони «Таърих» ва «Тафсир» -и Табарӣ пеш аз мо низ борҳо ин нуктаро зикр кардаанд ва ҳамагон дар сари он хулоса ҳастанд, ки тарчумонҳои китоб қасасу ривоётро асосан аз таърихномаи Табарӣ баргузида ба китоби тафсир афзудаанд, илова бар ин нақли аҳодис ва ровиёни ҳадисро тахфиф кардаанд.
Забони форсӣ ба унвони нахустин забоне, ки Қуръони карим бад-он тарчума шуд, аз нахустин рӯзҳои ҳаёти навини ба хидмати Қуръон ва интиқоли мафоҳиму маорифи исломӣ даромад. Тарчумаҳои куҳани Қуръон, ки ба сурати расмӣ ва комил аз «Тарчумаи Тафсири Табарӣ» дар миёнаҳои асри Х оғоз мешавад, ба таври васеъ барои интиқоли мафоҳими қуръонӣ ба форсизабонон ба кор гирифта шудааст. Аз он ба баъд садҳо тарчума ва тафсири Қуръон ба забони форсӣ падид омад, ки ҳамаи онро чун чузви осори мансури ниёгон пазируфтан ва омӯхтан лозим аст. Зеро шиносоӣ ва огоҳӣ аз луғоту таркиботу таъбирот, сохторҳои сарфиву наҳвӣ, маъониву мафоҳими қуръонӣ калиди муҳимест барои кашфу ҳалли мушкилоту мачҳулоти мутуни манзум ва мансури он давра.
Маъмул аст, ки мутарчимони қадим ба сабаби имони ҳақиқӣ ва эътиқоди самимӣ, ки ба ислом ва каломуллоҳ доштанд, нерӯи забондониву завқи адабии худро ба кор меандохтанд ва мекӯшиданд, ки тарчумони ростгуфтору дурусткирдор барои ин номаи муқаддас бошанд.
Гирдовардагони «Тарчумаи Тафсири Табарӣ» низ пойбанди тарчумаи таҳтуллафзӣ буда, баҳри он кӯшидаанд, ки дар баргардони алфози арабӣ баробарҳову муодилҳое биёваранд, ки маънои саҳеҳу дақиқи калимоти арабиро бирасонанд. Онҳо бар он буданд, ки ҳаддалимкон
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
муодилҳои форсиву тоҷикии роиҷ дар гӯиши худро ба кор гиранд ва ё ба эҳёи вожагоне бипардозанд, ки кам - кам фаромӯш шуда буд, ва гоҳ-гоҳ агар муодиле барои калимоти арабӣ пайдо намекарданд, худи калимаи арабиро ба кор мебурданд. Ин шева оқибат таи ҳазор сол идома кард ва ба забону адаби порсӣ таъсири амиқ гузошт.
Интишори бисёр густурдаи ин тарҷумаи расмӣ, ки боиси ҳурмату машрӯият пайдо кардани он гардид, мӯҷиб шуд, то анбӯҳи вожаву таркибҳои ғариб, истилоҳоти навзуҳур ва ҳатто бархе сохторҳои сарфиву наҳвии арабӣ ба забони форсӣ роҳ ёбад ва назди ҳамагон маъмулу ошно гардад.
Аз ин ҷост, ки дар ин асар мо бо муодилҳои шевои луғоту мафоҳими қуръонӣ ва нукоти зариф бармехӯрем, ки тарҷумаро зебову дақиқ кардааст. Ин бахши тарҷумаҳо дар «Тарҷумаи Тафсири Табарӣ» намунаи писандида аз насри мӯҷаз аст, ки будуни ҳашфу изофае баёнкунандаи маънии Қуръони шариф аст ва ба хотири муодилҳое, ки дар баробари таркиботи қуръонӣ гузошта шудааст, аҳамияти фаровон дорад ва манбаи саршорест барои таҳқиқоти марбут ба таърихи забони форсӣ ва забоншиносӣ.
«Тарҷумаи Тафсири Табарӣ» появу мояи бисёре аз тарҷумаҳо ва тафсирҳои тарҷумадори асрҳои минбаъда гаштааст. Ҳангоми муқоисаи тарҷумаҳо кас ба хулоса меояд, ки бархе ошкоро ва мустақиман тақлид аз тарҷумаи расмианд, бархе тақлид нестанд, аммо дар ҳавзаи дастурӣ ва вожагонии он қарор доранд(4, 33).
Роқими ин сутур бар он ақида аст, ки дар ҳамаи мавориди дар боло ишорашуда ва ё дар қисми умдаи он бояд нақши «Тафсири Табарӣ» ва тарҷумаи форсии он дар мақоми аввал бошад, зеро ҳама асноду далел аз он гувоҳӣ медиҳанд, ки ин тафсир омили муҳими маърифатӣ дошт ва дар ташаккули ҷаҳоншиносии адибони давраи мазкур арзиши муҳимро доро аст.
Агар мо хати сайру густариши қиссаҳои қуръониро дар адабиёти форс-тоҷик пайгирона ва бо тааммуқ ба риштаи таҳқиқ кашем, чанд бахшу шӯъбаи тазоҳури ин таъсиррасонӣ ё беҳтараш фаязони ахлоқию эстетикӣ мушаххас мешавад, ки ҳар як вежагиҳои худро дорад:
1.Таъсир ба тафсирҳои баъдина, хоса ба тафсири Абӯбакри Атиқи Нишопурии маъруф ба Сурободӣ ва ба «Кашф -ул -асрор»-и Абулфазли Майбудӣ; 2.Таъсир ба насри ирфонии форсӣ, аз қабили «Табақот-ус-сӯфия» -и Абдуллоҳи Ансорӣ, «Асрор-ут-тавҳид» -и Муҳаммад ибни Мунаввар, «Кашф -ул -маҳҷуб» -и Ҳуҷвирӣ; З.Таъсир ба насри ривоятии форсӣ, хоса ба қиссаҳои марбут ба Амир Ҳамза, Алӣ ибни Абетолиб, Иброҳими Адҳам; 4.Таъсир ба маснавию достонҳои ахлоқию ирфонӣ, хоса «Юсуф ва Зулайхо» ва «Сулаймон ва Билқис»; 5.Таъсир ба қасасуланбиёҳо, хоса ба «Қасас-ул-анбиё»-и Нишопурӣ, «Қасас -ул -анбиё» -и Қутбиддини Ровандӣ; б.Таъсир ба китобҳои таърихӣ, аз қабили «Таърихи Байҳақӣ» ва «Равзат-ус-сафо» -и Мирхонд; 7.Таъсир ба китобҳои фалсафию ҷомеашиносӣ аз қабили «Кимиёи саодат» -и Имом Муҳаммади Ғаззолӣ, «Мирсод-ул-ибод» -и Наҷмуддини Розӣ; 8.Таъсир ба ашъори ғиноии адабиёти форсу тоҷик, ки домани бағоят густарда дорад ва дар ин замина даҳҳо ҷилд асноди муҳим метавонем ҷамъоварӣ намоем; 9.Таъсир ба адабиёти шифоҳии мардум, ки бар асари хондану шунидани тафсирҳои осонбаён ва барангезанда чун «Тарҷумаи «Тафсир» -и Табарӣ» вариантҳои халқии қиссаҳо ба вуҷуд омадаанд ва ё ҳамон тарзу шеваи баёни достонҳои қуръониро дар ривоёту ҳикояҳои дилчаспи мардумӣ истифода кардаанд.
Таҳлилу баррасии сарчашмаҳои то имрӯз маҳфузмонда аз он гувоҳӣ медиҳанд, ки аллакай дар асрҳои Х1 -Х11 бахши умдаи ин табақабандии мо дар зери таъсири қасаси қуръонӣ рушд мекарданд.
Дар ин бобат аксари достонҳои куръонӣ санадҳои ҷолибро соҳиб мебошанд, ки ба василаи онҳо аз боби густариш ва таъсири мазмуни он қиссаҳо дар хамаи жанру ҷинсҳои адабӣ, ҳамчунин анвои дигари осори навиштаи форсӣ метавон маълумот пайдо кард. Чунончи дар заминаи достонҳои қуръонӣ образҳои ҷовидонаи адабиёти форсу тоҷик ба миён омадаанд, ки нақду таҳлили бархе аз онҳо аз ҷониби адабиётшиносон Ҷ.Назриев, У.Ғаффорова ва Ф.Насриддинов муҳаққиқона анҷом гирифтааст.
Қиссаҳои китоби «Тарҷумаи «Тафсири Табарӣ» дорои хусусияти муайяни жанрӣ, мавзӯъ ва мундариҷаи хос буда, бо услуби баёни мутобиқ ба меъёрҳои забони асри Х нигошта шудаанд. Аз ин нуқтаи назар, қиссаҳои қуръонии мавҷуд дар густураи тафсир ҳарчанд дар заминаи китоби муқаддаси Қуръон ба қалам омаданд, вале махсусиятҳои забонӣ, тарзи баёни форсӣ ва падидаҳои ҳунарии он имтизоҷи шеваҳои арабӣ ва форсиро таъмин намуда, падидаҳои насри арабӣ ва форсиро дар сурати ин асар омезиш бахшидаанд. Ҳифозати унсурҳои форсӣ дар забони ин асар
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
дар қиболи авомили бақои рӯҳияи форсигароӣ дар китоби мукаммали исломӣ ва эҳёи фарҳанги тоисломӣ асари таваҷҷӯҳоти хоси амирони сомониро дар ин раҳгузор ба субут мерасонад.
Шинохти арзиши фикриву маънавӣ ва адабии нахусттафсири форсӣ муаррифии ҳайсият ва қимати танҳо як асари комили маърифатӣ нест, балки бозтобе дар раҳгузори қуръонпажӯҳӣ, қиссапардозии хоси марбут ба матолиби қуръонӣ ва амсоли ин низ маҳсуб мешавад, ки ба таври кулли мақом ва арзиши таърихии ин асарро маънидод менамоянд. Ин китоб ба унвони як асари фарогири шарҳу басти матолиби қуръонӣ дар эҷоди мактаби таърихии тафсирнигории форсу тоҷик, навъи хоси осори бадеии динӣ, кутуби тафосир нақши рӯшан гузоштааст. Дар адабиёти тоҷик ба миён омадани ва силсилаи достонҳои манзум ва мансур, ки асл ва маншаъи қуръонӣ дошта, дар масири таҳаввули хати сужаи хеш мувоҷеҳ ба дигаргуниҳо шудаанд, ба гунае дигар аз сарчашмаҳои пурбори қиссаҳои қуръонӣ дар паҳнои Тарҷумаи «Тафсири Табарӣ» об мехӯрад, ки ғановати маънавӣ ва ҳунарии адабиёти форсиро таъмин кардааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Ғаффорова, У. Қиссаҳои қуръонӣ дар «Тарчумаи «Тафсири Табарӣ»/ У.Ғаффорова. - Хучанд: Ношир, 2004. - 400 с.
2. Назриев, Ҷ. Қиссаи Сулаймон ва маликаи Сабо дар назми форсу точик/ Ҷ.Назриев.- Душанбе, 1996.-244 с.
3. Насриддинов, Ф. «Кашф-ул-асрор»-и Абулфазли Майбудӣ ва аҳамияти адабии он/Ф.Насриддинов. -Хуҷанд: Ношир, 2009.- 184 с.
4.Озарнӯш, О. Таърихи тарчума аз арабӣ ба форсӣ: дар 2 чилд/О.Озарнӯш.- Теҳрон, 1375.- 327с.- 1ч.
REFERENCES:
1. Gafforova, U. Kur’anic stories in “Tarjumai “Tafsiri Tabari” (Translation of Tabari’s commentary)/
U.Gafforova.-Khuajnd:Noshir, 2004.-400p.
2. Nazriev, J. The story of Suleiman and Sabo princess in Persian and Tajik poems/J.Nazriev.-Dushanbe,-1996.-244p.
3. Nasriddinov, F. “Kashf-ul-asror” (Reveal of mystery) of Abulfazli Maybudi and its literary significance /F.Nasriddinov.-Khujand: Noshir, 2009. -184p.
4.Ozarnush, O. The history of translation from Arabic into Persian: in 2 v./O.Ozarnush.-Tehran, 1375.-327p.-1 v.
Литературное значение «Перевода «Комментарии Табари»
У.А. Гаффарова
Ключевые слова: тафсир, «Перевод «Комментария Табари», история языка, литературное значение, терминология, мистическая проза, повествовательная проза
Статья посвящена анализу художественных и стилистических особенностей персидского перевода комментария Табари, известного под названием «Тарджумаи тафсири Табари». Это произведение является первым переводом Корана на персидский язык и представляет собой великолепный образец персидскотаджикской художественной прозы Х века. Оно оказало заметное влияние на дальнейшее развитие различных прозаических и поэтических жанров персидско-таджикской литературы.
The literary significance of “Tarjumai Tafsiri Tabari (“Translation” Tabari Commentary »)
U.A. Gaffarova
Key words: tafsir, “Tarjumai Tafsiri Tabari”, the history of language, the literary significance, terminology, mystical prose, narrative prose
Thies paper analyres the literary and stylistic features of the Persian translation of Tabari commentary known as “Tarjumai Tafsiri Tabari. ” Thies work is the first translation of Qur’an into Persian and is a magnificent example of Persian and Tajik literary prose of X century. It had a marked influence on the further development of various genres of prose and poetry of Persian and Tajik literature.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Ғаффорова Умеда Абдуллоевна, доктори илмҳои филологи, профессор, директори Пажӯҳишгоҳи илмҳои ҷомеашиносии Донишгоҳи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Ғ.Ғафуров(Ҷумҳурии Тоҷикистон, ш.Хуцанд), E-mail:umedagafari1@mail.ru
Сведения об авторе:
Гаффорова Умеда Абдуллоевна, доктор филологических наук, профессор, директор Института гуманитарных наук Худжандского государственного университета имени академика Б.Г. Гафурова(Республика Таджикистан, г.Худжанд),E-mail: umedagafari1@mail.ru
Information about the author:
Gafforova Umeda Abdulloevna, doctor of philological scinces, professor, the director of Institute of humanities at Khujand State University named after academician B.G.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand),E-mail: umedagafari1@mail. ru
