CC BY
31
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
УДК 83.3(0)3 Г.Б.ТУРАЕВА
ББК 8Т1
“ЛОМИЯТ-АЛ-АҶАМ-И ТУҒРОӢ ВА БАҲОИ ДОНИШМАНДОНИ МУТАҚАДДИМУ МУОСИР БА ОН
Вожаҳои калидй: ломият ал-ацам, шоири арабизабони форсу тоцик, цасида.
Шоири забардасти арабизабони форсу тоҷики нимаи дувуми қарнҳои ёздаҳум ва ибтидои дувоздаҳум Абӯисмоил Туғроӣ ҳанӯз аз замони кӯдакӣ шеър мегуфт ва ба адабиёт муҳаббати беандоза дошт. Мояву қареҳаи саршори фитрӣ, ва татаббӯъ ба ашъори шуарои пешни қудрате бузург ба шеъри ӯ бахшид. Ии чиз аз истиқбол ва тазминҳое, ки ӯ ба ашъори дигар шоирон нигоштааст, ба мушоҳида мерасад ва ҳамзамон аз таъсироти бархе аз шуарои барҷастаи қабл аз ӯ равшан таҷассум гардидааст.
Ҳунари шоирии ат-Тугроиро Ёқути Ҳамавӣ чунин баҳогузорӣ намудааст: "Ӯ дар китобату шеър мӯъҷизаи ҳунарварӣ, дар забону адаб нобигаи ахд ва дар санъати адабӣ миёни ҳамасронаш қавитарин донишманд ба шумор меомад. Ӯ соҳибэҳтиром, бузургмартаба ва ҷалилулқадр буда, аз илми кимиё низ маърифати баландро соҳиб буд” (6,150).
Ибни Халликон маҳорати баланди шоирй ва фазилату хиради беандозаи Тугроиро ба таври зайл бозгӯ намудааст: "Пешвову ифтихори куттоб Абӯисмоил ал-Ҳусайн ибни Алй ибни Муҳаммад ибни Абдуссамад мулаққаб ба Муайядуддин ал-Исфаҳонӣ ал-Муншй, маъруф ба ат-Тутроӣ, соҳиби фазилати фаровон ва табъи латиф буда, дар назму наср фариди замонаш ба шумор меомад” (2,185).
Абӯисмоил ат-Тутрой монанди бештари шоирони муосири худ адабиёти асри наҳзатро бо адаби ҷоҳилӣ даромехт ва ин таъсирот дар ашъори ӯ ҷо-ҷо ба чашм мехӯрад. Дар робита ба ин, бояд таъкид дошт, ки Тугрой дар ахди Аббосиён зиндагиву эҷод намуда, ҳамзамон мисли шуарои шеъри араби ахди ҷоҳилӣ низ таъсир пазируфтааст. Қасидаи машҳури шоир- "Ломият ал-Аҷам” саршор аз ин андоза ишорот аст. Аммо ин таъсир аз адаби ҷоҳилӣ ва асри наҳзат ва як туна тақлид ба онҳо танҳо хоси қасидаи фавқуззикр нест, балки каму беш қасоиди дигарашро низ таҳти нуфуз қарор додааст. Дар пайвастагй ба ин, қайд кардан бамаврид аст, ки ин туна таъсирот дар ашъори васфии шоир дида намешавад.
Дар васфу ташбеҳот шеъри Тугрой то андозае ба шеъри Абдуллоҳ ибни Мӯътаз наздик мешавад. Шоир завқи латифашро маҳз дар васфи табиат ба кор мегирад ва бо маҳорату устодй ба шеъри худ ранги тоза мебахшад.
Таъкид ҷоиз аст, ки Тугрой ба истиқбол аз шуарои араб, аз қабили Ибни Ҳонӣ ва Буҳтурӣ қасоиде сурудааст. Дар радифи ин, шоир ба шуарои бузурги араб мисли ал-Мутанаббиву аш-Шариф ар-Розӣ, Абулало ал-Мааррӣ пайравиву татаббӯи фаровон кардааст.
Нуктаи қобили зикр он аст, ки шоирони дигар низ дар пайравй аз ашъори Тугрой эҷод намуда, мазомини зебоеро, ба кор бурдаанд. Ашъори Тугрой вижагиҳои хоси худро соҳиб буда, бо сабку услуби шево суруда шудааст.
"Ломият-ал-Аҷам” яке аз қасоиди маъруфи Тугрой ба шумор меояд, ки ҳанӯз аз замони зиндагии шоир шӯҳрати баландро касб намуда буд. Баробари шунидани унвони қасида қабл аз ошноӣ бо мазмуну мӯҳтавояш кас хаёл мекунад, ки он ҳамосаи аҷамгароӣ асту ба мисли силсилаи ашъори дар ин мавзӯъ нигошташуда сухан аз тафзилу бартарии Аҷам бар Араб меравад. Аммо баробари қироати қасида дарк мекунем, ки дар он на танҳо аз ин таассуботи қавмӣ чизе ба мушоҳида намерасад, балки аз тамаддуну фарҳанги эронй низ ҳарфе ҳам ба миён наомадаву он дар меҳвари муҳити сирф арабй ва расму одоби вижаи адабиёти араб давр мезанад. Дар ин қасида на араб мавриди мазаммат қарор гирифта ва на аҷамӣ мадҳ карда шудааст. Пас суоле ба миён меояд, ки чаро қасида ба ин унвон маъруфият пайдо кардааст?
Худ ва шоир дар девони гирдовардааш ин қасидаро ба чунин ном мутазаккир нашудааст. Дар ин девон танҳо ишора бар он аст, ки қасида дар Багдод соли 505/1112 суруда шудааст. Имоди Котиби Исфаҳонӣ, ки аз муосирони шоир маҳсуб мешавад, дар тазкираи худ низ онро ба унвони қасидаи ломия тазаккур сохтааст (10,167). Аз миёни донишмандони қуруни вусто нахустин
111
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
нафаре, ки қасидаро "Ломият-ал-Аҷам" ном бурдааст, Ёқути Ҳамавӣ ба шумор рафта, ӯ дар таърифи қасидаи мазкур чунин ибрози андеша кардааст: "Аз байни ашъори ат-Туғроӣ қасидаи “Ломият ал-Аҷам" шӯҳрати баланд касб карда, ровиён онро ба якдигар интиқол додаву вирди забонҳо сохтаанд" (6,153). Дар ин ҳангом саду чанд соле аз таълифи қасида сипарй гардида буд. Бар мабнои ахбори муаррихи мазкур дар замони ӯ қасида вирди забонҳо будаву бо унвони “Ломият-ал-Аҷам" маъруфият доштааст.
Пас аз ни Ибни Халликон низ ҳамин гуна андешаҳоро матраҳ сохтааст: "ат-Тугроии мазкур соҳиби девон низ мебошад, ки аз ашъори баландмазмун фароҳам омадааст. Маҳосини ашъори ӯро қасидаи машҳур таҳти унвони "Ломият-ал-Аҷам" ташкил медиҳад, ки соли панҷсаду панҷ дар Бағдод суруда шудааст. Дар он шоир ҳасби ҳоли хешро ба қалам андохта, аз замонааш шикоят кардааст" (2,185). Қасидаи мазкурро Ибни Халликон низ иқтибос намудааст. Чуноне ки аз қавли болоӣ маълум мешавад, қасида ба навъи қасоиди шиквоӣ дохил мушудааст.
Ибни Касир дар таваҷҷӯҳ ба қасидаи "Ломият-ал-Аҷам" чунин изҳори назар кардааст: “Нозими "Ломият-ал-Аҷам" ал-Ҳусайн ибни Алӣ ибни Абдуссамад Муайядуддин ал-Исфаҳонӣ, пешвову ифтихори котибон, муншиву шоир, маъруф ба Туғроӣ, ки муддате дар Ирбил вазир буд, соли 505 ҳ. қасидаи "Ломият-ал-Аҷам"-ро иншо намудаву Ибни Халликон аз он иқтибос намудааст" (4,16,254-255).
Аз ин ҷо ба хубӣ аён мегардад, ки қасидаи мавриди баҳс таҳти унвони "Ломият-ал-Аҷам" баъд аз вафоти Туғроӣ маъруфият пайдо кардааст. Чунонки Салоҳуддин ас-Сафадӣ низ шарҳномаи ба ин қасида нигоштаашро "ал-Ғайс ал-мусаҷҷам фи шарҳ "Ломият-ал-Аҷам"" номгузорӣ кардааст. Ҳамзамон донишманди мавсуф ишорат бар он мекунад, ки аз сабаби шабоҳаташ ба "Ломият-ал-араб" дар истифодаи фаровони ҳикаму амсол қасида бо ни ном хонда шудааст. Бино бар нигоштаҳои Салоҳуддин ас-Сафадӣ барон аҳамияти он ҳамин бас аст, ки Аҷам дар баробари Араб, ки соҳиби "Ломият-ал-араб" -қасидаи саршори ҳикмату амсоли араб аст, ин қасидаро “Ломият-ал-Аҷам" ном кардааст. Ҳамин нисбати қасидаи ломия бар Аҷам худ далели бузургӣ ва аҳамияти асар мебошад (8 1 13; 5 189). Минбаъд бо таъсирпазирӣ аз ин ду қасида "Ломият-ал-Ҳинд", "Ломият-ар-Рум", "Ломият-ат-Турк" ва монанди онҳо низ суруда шудаанд.
Лозим ба тазаккур аст, ки дар адабиёти араб унвони "Ломият" низ бештар бар се қасида мулҳақ шудааст:
1. “Ломият-ал-Араб", 2."Ломият-ал-А ҷам", 3. "Ломият Ибн ал-Вардй (" Насщат ал-ихвон").
“Ломият-ал-Араб" қасидаест, ки фарогири 68 байт буда, ба қалами шоири давраи ҷоҳилии адабиёти араб аш-Шанфара мутааллиқ мебошад. Аммо интисоби онро ба аш-Шанфара бархе аз муҳаққиқон тардид намудаанд. Аз ҷумла, пажӯҳишгари забардасти мисрӣ Тоҳо Ҳусайн мансубияти қасидаро ба аш-Шанфара комилан инкор намудааст (9,170-171).
Аз миёни донишмандони мутақаддим нахустин нафаре, ки дар мавриди қасидаи мазкур ҳарф задааст, ал-Қолӣ мебошад. Ӯ дар китоби "ал-Омолй" аз қавли Ибни Дурайд тазаккур сохтааст, ки ни қасида аз ҷаълиёти Халаф ал-Аҳмар ба шумор меравад (11,157). Аммо то замоин дар “Мухторот"-и Ибн аш-Шаҷарӣ тазаккур ёфтанаш бо унвони "Ломият-ал-араб" маъруфият надошт (3,18).
“Ломия"-и маъруфи дигар ба калами Ибн ал-Вардй мансуб буда, бо номи "Насиҳат-ал-ихвон" низ машҳур гардидааст.
Қасидаи "Ломият-ал-Аҷам"-и ат-Туғроӣ дар вазни басити мусаммани махбун иншо гардида, бо чунин матлаъ шурӯъ мегардад:
Устувориираъй маро аз лагзиш нигаҳдорй кард,
Зевари дониш ҳангоми бекорймаро орост (2,185-190).
"Ломият-ал-Аҷам" таҷассумгари рӯзҳои тираи зиндагии шоир буда, аз вазъи умумии замон, ҳасодату душмании миёни дарбориён, аҳволи аҳли илму адаб маълумоти муҳиме медиҳад. Аз ин ашъори шикоятомез аҳволи нимусоиди ичтимоии Тугронро метавон дарёфт. Аз мазомини ироагардида равшан бархондан мумкин аст, ки чй туна ӯ қурбони ҳасадварзону кинапарварон гаштааст.
Афзун бар ин, Туғроӣ дар ин тиҳидастиву гирифторӣ танҳост. Ӯ на дусте дар канор дорад, ки шикоятҳои қалбашро барояш ифшо созад ва на ёри анису ҳамдаме бо ӯст, ки рӯҳашро шодмон намояд. Дӯстон ҳамагӣ бетона гаштаанду ошноён фаромӯшкор. Дар ин ҳоли хароб дили шоир дар ҳавои ватан, бӯи шаҳри зебои худ ва шавқи хонадонаш меларзад. Барой шоир, ки рӯзҳои ҷалолу
112
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
шукӯҳ ҳанӯз аз ёдаш нарафтаву садру маснад дар пеши чашмонаш ҷилвагар аст, инҳо накбате дардноку гаронбор аст. Бо ин ҳама, умед аз ояндаи дурахшон қалби ӯро хушнуд месозад.Маҳз умед тасаллобахшу оромиши хотири гаронҷони шоир аст.
Дар пайгирӣ аз адибону таърихнигорони ахди қадим пажӯҳишгарони муосир низ ҳунари шоирии Туғроӣ ва арзиши қасидаи "Ломият-ал-Аҷам"-ро баланд арзёбӣ кардаанд. Дар баҳои донишманди маъруфи эронӣ Забеҳулло Сафо ба осори Туғроӣ низ ин гуфтаҳо мисдоқи худро пайдо кардааст: "Фахр ал-куттоб ал-Муншӣ ал-устоз Абӯ Исмоил Ҳусайн ибни Алӣ ибни Муҳаммади Исфаҳонӣ машҳур ба Туғроӣ аз устодони бузурги шеъру адаби арабӣ буда, дар насру назми ин забои бар аҳли замой бартарӣ доштааст. Ашъори Туғроӣ ва хоса "Ломият-ал-Аҷам"-и ӯ машҳур аст" (7,2/2,).
Аммо мусташриқи аврупоӣ А.Р. Гибб бар он бовар аст, ки "Ломият-ал-Аҷам" на ба сабаби арзиши баландаш, балки бино бар он ки муаллиф заковатмандона ба монанди қасидаи маъруфи аш-Шанфара онро номгузорӣ кардааст, дар таърихи адабиёт ҷойгоҳи худро пайдо намудааст (1,85).
Матлаби қобили таваҷҷуҳ он аст, ки андешаҳои донишмандони мутақаддим худ болотарин санади арзиши баланди қасидаи "Ломият-ал-Аҷам" ба шумор меояд.Хидмати бузурги шоир дар пешорӯи адабиёти арабизабони форсу тоҷик аз он иборат аст, ки ӯ аз аввалин шуароест, ки дар пайравӣ аз қасидаи "Ломият-ал-араб"-и Шанфара, ки дар адабиёти арабӣ бисёр шӯҳрат дорад, дар адабиёти арабизабони форсу тоҷик қасидаи "Ломият-ал-Аҷам"-ро таълиф намудааст. Шарҳҳои маъруф ва сершуморе, ки дар дарозои солҳои мадид ба ин китоб нигошта шудаанд, худ шаҳодати возеҳи аҳамияти шоистаи ин асар маҳсуб мешавад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Ал-Қоли, Абӯалӣ Исмоил ибн ал-Қосим. ал-Амали - шазур ал-амали - ан-навадир. Таҳқиқи. Қоҳира: Дор ал-кутуб,- 1926,-235 с.-Ҷ. 2
2. Ас-Сафади, Салоҳуддин Халил бин Айбак ибн Абдуллоҳ. Ал-гайсул мусаҷҷам фи шарҳи Ламият-ал-Аҷам. Қоҳира, 1887-561 с.
3. ал-Ҳамавӣ, Шиҳобуддин Абӣ Абдуллоҳ Ёқут. Мӯъҷам ал-удабо ав иршод ал-Ариб фи маърифат ал-адиб. Байрут,1980.-459 с.- Ҷ. 20
4. Гибб, Х.А. Арабская литература. Классический период. Перевод А.Б.Халидова / Х.А.Гибб.-Москва,-113 с.
5. Ибн Касир, Имодуддин Абулфидо Исмоил ибн Умар. Ал-Бидойат ва-н-ниҳойат: адад ал-аҷзоъ 20 / Қоҳира: Дор-ал-Ҳуҷар, 1998. -782 с.- ҷ.16
6. Имодуддин ал-Исфаҳонӣ ал-Котиб. Харидат ал-қаср ва ҷаридат ал-аср / Имодуддин ал-Исфаҳонӣ ал-Котиб.-Теҳрон: Мероси мактуб, -1999/1419 - 366 с.
7. Ибн Халликон, Абулаббос Шамсуддин Аҳмад ибн Муҳаммад. Вафайот ул-аъйон фи анбоъ абно аз-замон/ Ибн Халликон, Абулаббос Шамсуддин Аҳмад ибн Муҳаммад.-Байрут: Дор Содир,
- 439 с.
8. Ибн Шаҷари, Зиёуддин абу Исиадат Ҳубатуллоҳ, Алӣ. Мухтараоти шуаро ал-араб / Қоҳира: Аль-иитимад, 1995-134 с. Ҷ.3
9. Сафо, Забехуллоҳ. Таърихи адабиёт дар Эрон / З.Сафо.- Теҳрон: Фирдавс 1369.-538 С.-Ҷ.2 Ю.Тошкуброзода, Абулхайр Усомуддин Аҳмад ибн Мустафа. Мифтаҳ -ус-саадат ва мисбаҳ-ус-саодат -Бейрут: Дар ал-кутуб ал-илмия. 1993. -1712 с.- д.3
11.Тоҳо, Ҳусайн. Ал-адаб аҷ-ҷоҳилия. Қоҳира: Дор ал-Маориф 1927.-336 с.
REFERENCES:
1. Al-Qali, Abuali Ismail ibn al-Qasim. al-Amali-shazur al-amali-annavadir/ Cairo:Dor al-kutub, 1926,-235 p. -V.2
2. As-Sadafi, Salahuddin Khalil bin Aibak ibn Abdullah. Al-ghaisul musajam fi sharhi Lamiyat al-Ajam. Al-Khashim, 1887-561p.
3. al-Hamavi, Shihobuddin Abu Abdullah Yaqut. Mujam al-udaba av Irshad al-Arib fi Ma'rifat al-adib. Beirutm,1980, - 459 p.-V.20
4. Gibb, Kh.A. Arab literature. Classic period. Translated by A.B. Khalidov / Kh.A.Gibb. -Moscow, -113p.
5. Ibn Kathir, Imamuddin Abdulfida Ismail ibn Umar. Al-Bidayat va-n-nihayat: 20 Dar al-Hujar, 1998.782p.- V.16
6. Imamuddin al-Isfahani al-Katib. Kharidat al-qasr vajaridat al-asr.- Tehran: Mirosi maktub, 1999-366 p.
113
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
7. Ibn Khallikan, Abulabbas Shamsuddin Ahmad ibn Muhammad. Wafayat ul-a'yan fi anba' abna az-zaman. Beirut: Dar Sodir. -439 p.
8. Ibn Shajari, Ziyauddin abu Isiadat Hubatullah, Ali. Mukhtaraati shuara al-arab Cairo 1995-134 p.-V.3
9. Safa, Zabihullah. The history of literature in Iran, - Tehran: Firdavs 1369.-538 p.- V.2
10. Tashkubrazada, Abukhayr Usamuddin Ahmad ibn Mustafa. Miftah-us-saadat va misbah-us-siyadat. -Beirut: Dar al-kutub al-ilmiya 1993.- 1712 p.-V.3
11. Taha, Husain. Al-adab aj-jahiliya. Cairo Dar al-Maarif 1927-336p.
Предшествующие и современные ученые о касыде “Ломият-аль-аджам" Туграи.
Ключевые слова: ламият алъ-аджам, арабоязычный персидско-таджикский поэт, касыда.
Автор статьи ставит перед собой цель ознакомить читателя с касыдой «Ламият алъ-аджам» великого арабоязычного персидско-таджикского поэта, писателя, философа Муаййадуддина ат-Туграи. Научные изыскания о личности, творчестве, политической деятельности и положении писателя представляют боъшой интерес. На основе научных трудов и достоверных источников автор статьи описывает историческию обстановку того времени. Туграи был везирем и сановником при дворе Сельджукского султана Масъуда ибн Мухаммеда и его канцлером. Писал ещё и хвалебные оды членам царствующего сельджукского дома, которые постепенно сформировались в большой диван. Самым главным из его творений является касыда «Ламият алъ-аджам», которая прославила его как в арабской, так и в персидской литературе, всё больше становясь объектом исследований европейских ученых и литераторов. Приведены оценки исследователей, изучавших труды ат-Туграи, и представлено влияние касыды «Ламият алъ-аджам» на всю арабоязычную литературу и появление других «ламият».
The evaluation of previous and contemporary scholars about Tugrai's "Lamiyat al-Ajam" qasida
Keywords: lamiyat al-Ajam, Arabic speaking Persian and Tajik poet, qasida.
The goal of this research paper is to introduce the reader with "Lamiyat Al-Ajam", the qasida of a great Arabic speaking Persian and Tajik poet, a writer, and a philosopher Muayyaduddin at-Tughrai. The research is done on personality, creativity, political activities and status of the writer. The author describes the historical background of that time on the basis of scientific works and reliable sources. Tugrai was a minister and dignitaries at the court of the Seljuk Sultan Mas'ud ibn Muhammad and his chancellor as well. He wrote laudatory odes to members of the ruling Seljuk house which gradually built up into a big collection of poems. The most important of his works is the qasida of "Lamiyat Al-Ajam", which made him famous in Arabic literature as well as in Persian increasingly becoming the European scholars and writers' research focus. The evaluations of researchers studied the works of al-Tugrai are presented and the influence of "Lamiyat Al-Ajam" qasida on the entire Arabic speaking literature and the emergence of other "Lamiyas" is shown.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Тӯраева Гулорохон Бурҳоновна, аспиранти кафедраи филологияи араби факултаи забонҳои шарқи Донишгоҳи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Ғ.Гафуров (Ҷумҳурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E-mail: guloroturaeva@mail.ru
Сведения бо авторе:
Тураева Гулорохон Бурхановна, аспирант кафедры арабской филологии факультета восточных языков Худжандского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: guloroturaeva@mail.ru
Information about the author:
Turaeva Gulorokhon Burkhanovna, a Post-graduate student, Arab Philology Department, the Faculty of Eastern studies, Khujand State University named after academician B.G.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: guloroturaeva@mail.ru
114
