CC BY
73
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
УДК 8Т1 Н.Ш.ЗОҲИДОВ
РУҶӮЕ ДИГАР БА МАСЪАЛАИ ИНТИСОБИ “ҒУРАР-УС-СИЯР”
Вожаҳои калидӣ: “Ғурар-ус-сияр”, “Шоҳнома”, Абӯмансур Абдулмалик ибни Муҳаммади Саолибии Нишопурӣ, Абӯмансур Ҳусайн ибни Муҳаммади Саолибии Марганй
«Ғурар-ус-сияр” яке аз таърихномаҳои муътабар ва муътамади арабизабони охири садаҳои Х ва аввали XI маҳсуб мешавад, ки бо номи ғайрирасмии “Шоҳномаи Саолибй” низ маъруфият дорад. Аз муқаддимаи асар пайдост, ки муаллиф онро дар дарбори Ғазнавиён ва бо дастури амир Абулмузаффар Наср ибни Носируддин - бародари Маҳмуди Ғазнавӣ таълиф ва зоҳиран ба ӯ эҳдо кардааст. Муаллиф дар муқаддима пас аз ситоиш ва тамҷиди амир Наср, ки сипаҳсолори маъруфи Ғазнавиён буд ва дар ҷавонӣ дар соли 412/1021 аз олам гузаштааст, бо ишора ба мӯҳтавои таърихномаи худ навиштааст, ки китобашро аз таърихи подшоҳони Порс, яъне зикри подшоҳии Каюмарс то поёни кори Яздигурд ва барафтодани Сосониён оғоз мекунад ва баъдан саргузашти шоҳони паямбар, фиръавнҳо, подшоҳони Банӣ Исроил ва мулуки Ҳимярро ёд мекунад, сипас ба гузориши рӯзгори шоҳони Шом, Ироқ, Рум, Ҳинд, Турк то ҳангоми валодати Паямбари акрам -Муҳаммад (с) мепардозад, пас таърихи хулафои рошидин, Банӣ Умайя, Аббосиён ва вузарову ҳуккоми онҳо, Абӯмуслим, Бармакиён, Тоҳириён, Саффориён, Сомониён, Оли Ҳамдон, Оли Бувайҳро арза медорад ва дар интиҳо шарҳи салтанати Сабуктегину Маҳмуди Ғазнавӣ ва корномаи амир Наср ибни Носируддинро хоҳад нигошт. Аз шарҳи муаллиф ба мӯҳтавои китобаш пайдост, ки он аз навъи таърихномаҳои умумӣ буда, таърихи банӣ башарро аз рӯзгори Одам (а) то замони муаллиф фаро гирифта будааст. Ҳоҷӣ Халифа дар “Кашф- уз-зунун” таърихномаи мазкурро иборат аз чаҳор ҷилд донистааст (19, 319), ки бо шарҳи муаллиф ба муҳтавои асар низ комилан татбиқпазир аст.
Аз ин чаҳор ҷилд то замони мо танҳо ду ҷилди он расидааст, ки ҷилди аввал шомили таърихи Эрон аз давраҳои устуравӣ то инқирози давлати Сосониён ва ҷилди дуюми он фарогири таърихи шоҳони паямбар, фиръавнҳо, подшоҳони Ҳимяр, ҳамчунин саргузашти шоҳони Рум, Ҳинд, Турк, Чин ва ниҳоят таърихи замони пайдоиши ислом ва зиндагиномаву рисолати Расули акрам (с) буд. Аз ин ду ҷилд танҳо ду нусхаи хаттӣ боқӣ мондаанд, ки як нусха таҳти рақами 916 дар китобхонаи Иброҳимпошо дар Истамбул маҳфуз аст ва дар соли 597/1201 таҳрир шудааст. Нусхаи дуюм, ки соли 1891 аз Мавсили Ироқ ба даст омадааст ва зоҳиран дар асри XVI дастнавис шудааст, таҳти рақами 5053 дар Китобхонаи миллии Порис нигаҳдорӣ мешавад (3,117; 15, ҳаштод). Бино ба ишораи К. Брокелман, як пора аз ҷилди сеюми ин китоб, ки шомили воқеоти миёни солҳои 74/693 ва 157/773 аст, дар китобхонаи Бодлеани Оксфорд маҳфуз буда, шарқшиноси маъруф Габриэли мӯҳтавои онро бозгӯ кардааст(3, 117-118).
Донишманди фаронсавӣ Х. Зотенберг дар Порис соли 1900 ҷилди аввали ин таърихномаро дар заминаи нусхаҳои хаттии Истамбул ва Порис таҳти унвони “Ғурар ахбор мулук ал-фурс ва сияриҳим” бо тарчумаи фаронсавии он ба чоп расонд.
Иқдоми Зотенберг дар нашру тарчумаи китоб боис гардид, ки он ба ҳайси як манбаи муътамади таърихи Эронзамин ва фарҳангу тамаддуни тоисломии он миёни аҳли таҳқиқ, хоса муаррихону адабпажӯҳон шӯҳрати тамом касб кунад. Дар баробари ин, нашри китоб мучиби сар задани баҳсҳое миёни аҳли назар доир ба номи таърихнома ва номи муаллифи он гардид. Чунон ки, қаблан зикр шуд, Ҳ. Зотенберг қисмати нашркардаи китобро “Ғурару ахбор мулук ал-фурс ва сияриҳим”(яъне, “Ахбори барчастаи шоҳони Форс ва шарҳи ҳоли онҳо”) номгузорӣ кардааст, вале ин исм наметавонад номи куллии китоб бошад, зеро он чуз аз таърихи Эрони тоисломӣ ҳамчунон шомили таърихи соири ақвоми чаҳон аст. Дар нусахи хаттии китоб номи он ба таври дақиқ зикр нашудааст. Чунончи, дар муқаддимаи китоб муаллиф тасмими худро ба фароҳам овардани “Ғурару ахбор ал - мулук ва сияриҳим” (яъне фароҳам овардани ахбори барчастаи шоҳони Форс ва шарҳи ҳоли онҳо) бино ба дастури амир Наср эълом доштааст, ки он метавонад ҳам ба ҳайси номи китоб ва ҳам ба ҳайси ишора ба муҳтавои китоб талаққӣ гардад. Дар нусхаи
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
хаттии Китобхонаи миллии Порис дар пушти шерозаи китоб иборати “ал-ҷилд ал-аввал мин “Таърихи Саолибӣ” (яъне ҷилди аввал аз “Таърихи Саолибй”) навишта шудааст. Дар саҳифаи унвонии ҷилди аввал ва ҷилди дуюми дастхатти маҳфуз дар Китобхонаи Домод Иброҳимпошои Истамбул номи китоб “Ғурар-ус-сияр” сабт шудааст (15, ҳаштод). Дар поёни ҷилди дуюми китоб зикр шудааст, ки “ Ҷилди дуюми китоби “ал-Ғурар мин сияр ал-мулук ва ахбориҳим” ба итмом расид” (15, ҳаштоду як).
Тааммул бар гунаҳои мухталифи номи китоб, ки дар муқоваву матни дастхатҳои он ба қайд омадаанд, далел бар он аст, ки номи китоб аз ибтидо дар ду сиғаи мукаммал ва мухтасар роиҷ будаст. Номи мукаммали он “Ғурару сияр ал-мулук ва ахбориҳим” (бо гунаҳои “Ғурару ахбор ал-мулук ва сияриҳим” ва “Ғурару сияр ал-мулук”) ва номи мухтасараш “Ғурар-ус-сияр”(бо гунаи “Таърих Ғурар-ус-сияр”) аст.
Зотенберг бар қисми нашркардаи худ аз ин китоб бо назардошти шомили таърихи шоҳони Эрон будани он номи хоси “Ғурар ахбор мулук ал-фурс ва сияриҳим”-ро гузоштааст, вагарна он дар гунаи мазкур ҷое зикр нашудааст. Бино бар ин аст, ки нашри Зотенберг дар Теҳрон соли 1963 бо номи “Таърихи Ғурар-ус-сияр” таҷдиди чоп шуд.
Печидагии бештар аз номи китоб ба номи муаллифи он марбут аст. Бар пушти ҷилд ва саҳифаҳои унвони ҷилдҳои якум ва дуюми дастхати китобхонаи Истамбул муаллифи китоб “Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғанӣ”, вале дар болои варақи аввал ва дуюми матн “Абӯмансури Саолибӣ” забт шудааст. Дар нусхаи китобхонаи миллии Порис номи муаллифи китоб Абӯмансури Саолибӣ муаррифӣ шудааст.
Дар “Кашф-уз-зунун”-и Ҳоҷӣ Халифа номи муаллифи “Ғурар-ус-сияр” ба гунаи “Абӯмансур Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғании Саолибӣ” ба қайд омадааст (19,319).
Ба ин тартиб, ду нафар шахси мухталиф ба унвони муаллифи “Ғурар-ус-сияр” муаррифӣ шудаанд: яке Абӯмансур Ҳусайн ибни Муҳаммади Саолибии Марғанӣ ва дигаре Абӯмансур Абдулмалик ибни Муҳаммади Саолибии Нишопурӣ. Бино бар ин, донишманди маъруфи эронӣ Муҷтабо Минавӣ ҳадс зада буд, ки ҳар ду нафар кунияи якхела (Абӯмансур), лақаби ҳамсони баргирифта аз шуғли хонаводагӣ (Саолибӣ, яъне пӯстиндӯзӣ аз пӯсти рӯбоҳ) доштаанд, дар як замон зиста ва вобастаи як дарбор будаанд (15, саду бисту ду-саду бисту панҷ).
Аз ин ду нафар “Саолибӣ” яке адиб, шоир ва нависандаи маъруфи арабизабони эронинажод Абӯмансур Абдулмалик ибни Муҳаммад ибни Исмоили Саолибии Нишопурӣ (350/961 - 429/1038), муаллифи тазкираи маъруфи “Ятимат- уд-даҳр фи маҳосин аҳл ал-аср” ва беш аз 100 китобу рисола аст, ки бино ба табаҳҳураш дар донишҳои мухталифи замон лақаби “Ҷоҳизи Нишопур”-ро дошт. Саолибии Нишопурӣ ба ҳайси донишманди мумтози замон дар назди ҳокимони давр ҷойгоҳи хоса дошт. Ӯ дар Нишопур бо хонадони Миколиён, ки раёсати шаҳрро бар ӯҳда доштанд, қаробат ва ҳамнишинӣ дошта, хоса мавриди эҳтимому инояти амир Абулфазли Миколӣ (ваф.437/1045) қарор гирифта буд. Ӯ дар замони салтанати Маҳмуди Ғазнавӣ ва писараш Масъуд мезист ва бино ба ишороте, ки дар осораш рафтааст, вобастаи бародари Маҳмуди Ғазнавӣ - амир Наср ибни Носируддини Сабуктекин буд. Саолибӣ борҳо амир Насрро дар ашъораш ситоиш карда (22,191) ва ҳикоётеро аз забони Наср нақл кардааст (15, сию ҳафт), ки гувоҳ бар ҳамнишинии ӯ бо ин амири ғазнавӣ аст.
Фузун бар ин, Саолибии Нишопурӣ дар ситоиши Султон Маҳмуд низ мадҳия суруда, ба писараш - Масъуд (424/1032 - 429/1038) китоби “Татиммат ул-Ятима”-и худро тақдим кардааст. Ин амр ишора бар он дорад, ки Саолибӣ дар давраи авҷи шӯҳрати худ аз муқаррабони дарбори салотини ғазнавӣ, хоса Наср, ки китоби “Ғурар-ус-сияр” бо дастури ӯ навишта шудааст, ба шумор меомад.
Саолибии дуюм - Абӯмансур Ҳусайн ибни Муҳаммади Саолибии Марғанӣ муаррихе ношинохта аст, зеро номи ӯ ба ҷуз аз пушти муқоваи дастхати маҳфуз дар китобхонаи Истамбул ва дар асоси он дар “Кашф- уз-зунун”-и Ҳоҷӣ Халифа ва “Қомус-ал-Аъломи”-и Хайруддини Зириклӣ (5, 254) дар ягон манбаи мӯътамад зикр нашудааст. Аз ин рӯ, санаҳои зиндагӣ ва савонеҳи рӯзгораш маълум нест. Бо вуҷуди ин, Саййид Муҳаммади Рӯҳонӣ - мутарҷими китоби “Ғурар-ус-сияр” ба забони форсӣ дар муқоваи тарҷума Саолибии Марғаниро “даргузашта ба соли 429ҳ.қ.”(1038м.) муаррифӣ кардааст, вале дар пешгуфтори нисбатан муфассали худ ба китоб аз ин санаи фавти муаллифи таърихнома ёде накардааст. Аз ин рӯ метавон ҳадс зад, ки мутарҷими китоб (ва ё ношири он) соли 429/1038-ро, ки санаи вафоти Саолибии Нишопурӣ аст, саҳван чун санаи вафоти Саолибии Марғанӣ зикр кардааст.
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
Дар “Қомус-ал-Аълом”-и Зириклӣ санаи вафоти Саолибии Марғанӣ 421/1030 зикр шудааст, вале маълум нест, ки ин сана баргирифта аз кадом маъхаз аст.
Аз нисбаи муаллиф - “Марғанӣ” пайдост, ки ӯ аз ноҳияи Марғани вилояти Ғури Афғонистон бархостааст. Лозим ба таъкид аст, ки дар дастхати фавқуззикри Истамбул нисбаи “Марғанӣ” бидуни нуқот (дар ҳарфҳои “ғайн” ва “нун”) омадааст ва такмилгарони “Кашф-уз-зунун” ва, бо такя ба ин китоб, муаллифи “Қомус- ал-Аълом” низ “Марғанӣ”-ро “Маръашӣ” хонда ва забт кардаанд (19, 319; 5, 254 поварақ) .Чун натиҷаи қироати хатои ин нисба, дар нашри дастхати ноқиси Китобхонаи Бодлеан, ки таҳти унвони “Таърих “Ғурар-ус-сияр” дар Бейрут сурат гирифт, муаллифи китоб “Маръашӣ” сабт шудааст (5).
Пас аз нашри қисмати марбут ба таърихи Эрони “Ғурар- ус-сияр” аз ҷониби Ҳ. Зотенберг масъалаи интисоби китоб ба яке аз ду Саолибии мазкур мавриди таваҷҷӯҳи бештари шарқшиносони аврупоии ибтидои асри ХХ қарор гирифт. Аз ҷумла, Ҳ. Зотенберг дар муқаддимаи муфассалаш муаллифи таърихномаро Абӯмансур Абдулмалики Саолибии Нишопурӣ, яъне ҳамон адиб ва нависандаи маъруфи замон донистааст ва дар таъйиди назари худ чанд далел зикр кардааст. Нелдеке ва Габриэли низ дар масъалаи интисоби “Ғурар-ус-сияр” пайрави ақидаи Ҳ.Зотенберг будаанд (3, 118). Бар хилофи ин К. Брокелман ва Л. Каэтани китобро мансуб ба Саолибии Марғанӣ - муаррихи ношинохтаи аҳди Ғазнавиён дониста ва далелҳои овардаи Зотенберг ва Габриэлиро барои интисоби китоб ба Саолибии Нишопурӣ нокофӣ хондаанд (3,117118). Донишмандони баъдӣ низ дар ин масъала ба ду гурӯҳ тақсим шудаанд. Аз ҷумла, Муҷтабо Минавӣ ва дар пайрави аз ӯ Саййид Муҳаммади Рӯҳонӣ, Муҳаммад Ҷаъфари Ёҳақӣ, Муҳаммади Ҳусайнӣ ва чанд тани дигар аз донишманди эронӣ “Ғурар-ус-сияр”-ро аз таълифоти Саолибии Марғанӣ донистаанд (15, саду бисту ду-саду бисту панҷ;13, 16-17;4, 714-716;21, 5057-5068).Бархе дигар аз аҳли назар, аз қабили Муҳаммади Фазоилӣ, Аббоси Парешрӯй, Маҳмуди Умедсолор, Муҳаммади Равшан ва ғайра муаллифи таърихномаи мавриди назарро Саолибии Нишопурӣ медонанд (15, се-ёздаҳ; 9, 475;16,131-141;10, 91-96). Муаррихи барҷастаи рус В.В.Бартолд низ “Ғурар-ус-сияр”-ро аз нахустин осори таърихии замони Ғазнавиён ба шумор оварда, онро ба қалами Саолибии Марғанӣ нисбат додааст (2, 64).
Дар таърихшиносии Тоҷикистон Н.Амиршоҳӣ дар пешгуфтори хеш ба нашри ҷилди якуми “Равзат-ус-сафо”-и Мирхонд китоби “Ғурар-ус-сияр”-ро моли Саолибии Марғанӣ дониста, дар айни замон ба печидагии ин мавзӯъ ишора кардааст (7,пешгуфтор: 131-32; ҳошияи матн:36) .
Барои равшании имконпазир андохтан ба масъалаи интисоби “Ғурар-ус-сияр” бояд ба далелҳои ҳар ду ҷониби баҳс дар ин мавзӯъ назар андохт. Донишмандоне, ки “Ғурар-ус-сияр”-ро аз таълифоти Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғанӣ донистаанд, далелҳои зеринро пеш овардаанд:
Далели якум. Номи Абӯмансур Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғании Саолибӣ дар қадимтарин нусхаи дастнависи “Ғурар-ус-сияр”, ки дар китобхонаи Домод Иброҳимпошо дар Истамбул маҳфуз аст, ҳамчунин дар нусхаи маҳфуз дар Китобхонаи миллии Порис ва нусхаи ноқиси Китобхонаи Бодлеани Оксфорд сабт аст.
Бо такя ба маълумоти Ҳ.Зотенберг, М.Фазоилӣ ва М.Умедсолор, ки беш аз дигар донишмандон ба нусхаҳои дастнавис ё микрофилмҳои “Ғурар-ус-сияр” дастрасӣ дошта ва суратҳое аз саҳифаҳои марбутаи нусхаҳои мазкурро зимни пажӯҳишҳои худ ба нашр низ расонидаанд (ниг. М.Умедсолор), нахуст нусхаи Истамбулро мавриди баррасӣ қарор медиҳем. Дар ин нусха дар чаҳор мавриди зерин ишора ба номи муаллиф рафтааст:
1. Дар пушти ҷилди дастнавис бо хатте навтар аз хатти матни китоб навишта шудааст: “Таъриху Ғурар-ус-сияр фи аҳвол мулуки Аҷам ли Ҳусайн ибн Муҳаммад ал-Марғанӣ, ҷилди аввал ва сонӣ”. Аён аст, ки ин ёддошт дар пушти ҷилди китоб аз китобдор ва ё соҳиби ин нусха аст ва ӯ, ҳамчунон ки М.Умедсолор ишора кардааст, забони арабиро ба дурустӣ намедонистааст, вагарна вожаи “Аҷам”-ро дар шакли “ал-Аҷам” менавист (16,135).
2. Дар саҳифаи унвонии муҷаллади аввал, ки мунаққаш ва музайян аст, дар дохили нақш омадааст: “ал-Муҷаллад ал-аввал мин Таърих Ғурар-ус-сияр ли-л-Ҳусайн ибн Муҳаммад ал-Марғанӣ”.
3. Дар саҳифаи мунаққаши ҷилди дуюми китоб дар дохили нақш навишта шудааст: “ал-Муҷаллад ас-сонӣ мин китоб Ғурар-ус-сияр ли-л-Ҳусайн ибн Муҳаммад ал-Марғанӣ”.
4. Дар болои варақи аввал ва дуюми матни китоб бо хати куфӣ катибаи зерин навишта шудааст: “ал-Мучаллад ал-аввал мин Таърих Ғурар-ус-сияр, тасниф аш-шайх ал-имом Абумансур
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
ас-Саолибӣ, раҳимаҳул-Лоҳу” (яъне муҷаллади аввал аз Таърихи Ғурар-ус-сияр, нигоштаи шайхи имом Абӯмансури Саолибӣ, Худо раҳматаш кунад).
Чунон ки аз се мавриди аввал аён аст, номи “Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғанӣ” дар пушти ҷилди китоб (дар шакли ёддошти китобдор ё соҳиби китоб) ва дар саҳифаҳои унвони ҷилдҳои якуму дуюм, яъне хориҷ аз матни китоб зикр шудааст.
Ба ҳадси Ҳ.Зотенберг, М.Фазоилӣ ва М.Умедсолор дар саҳифаи унвони китоб метавонад номи муаллиф китоб ё молики он, яъне шахсе, ки китоб барои ӯ навишта шудааст, забт гардад. Адиб ё муаррихи арабизабоне бо номи “Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғанӣ”, чунон ки қаблан ёд шуд, дар ҳеч як аз маъхазҳо ва китобҳои марҷаи арабизабон ё форсизабон ба чашм намерасад. Пас, имкон дорад, ки ӯ молики китоб бошад? Ҳ.Зотенберг дар ҷустуҷӯи чунин “молик” рафта ва асари ӯро дар таърихномаи Ибни Асир пайдо карда, навиштааст: “Шахсияте бо ҳамин ном (яъне, Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғанӣ) ҳудуди поёни қарни шашуми ҳиҷрӣ дар сиёсат чеҳра намуд. Вай яке аз фармондеҳони лашкарии шоҳзодаи Ғурӣ Ғиёсуддин ва ҷонишинаш Шиҳобуддин буд. Аз он ҷо, ки нусхаи хаттии Қустантания (яъне Истамбули кунунӣ - З.Н.) дар соли 599/1202 истинсох шуда...ва бо таҷаммуле хос пардохта шуда, чунин ба зеҳн мутабодир мешавад, ки ин нусха барои ин шахсияти олимақом навишта шуда бошад”(15, ҳафтоду се). Минбаъд М. Фазоилӣ доманаи ҷустуҷӯро доир ба шахсияти лашкаркаши ғурӣ Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғанӣ васеъ намуд ва дар заминаи ковишҳо дар таърихномаи “ал-Комил фи-т-таърих”-и Ибни Асир ва “Таърихи гузида”-и Ҳамдуллоҳи Муставфӣ муайян кард, ки Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғанӣ “дар поёни қарни шашум мезиста ва рамазони соли 599 ҳ. кушта шуд... Дар ҳамин солҳо Султон Ғиёсуддин ва бародараш (яъне, амир Шиҳобуддин - З.Н.) ба Нишопур ҳамла бурданд ва он чоро гирифтанд....Иттифоқан нусхаи Қустантания дар ҳамин солҳо (597 ё 599 ҳ.) навишта шудааст”(15, нуҳ). Бино бар ин, М.Фазоилӣ ҳадс задааст, ки Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғанӣ, ки ба ҳайси лашкаркаши Султон Ғиёсуддин ва амир Шиҳобуддин дар забти Нишопур иштирок дошт, метавонист нусхаи дастнависи “Ғурар-ус-сияр”-ро дар ҳамин шаҳр ва ё Ғазнин ба даст орад ва номаш чун молики он дар сафҳаи музайяни унвони китоб сабт гардад. М.Умедсолор ин ҳадси М.Фазоилиро “комилан саҳеҳ” дониста ва бар асоси шиносоияш бо нусхаи Истамбул соли китобати нусхаро на “597 ё 599ҳ.”, чунон ки Ҳ.Зотенберг ва дар пайравӣ ба ӯ М.Фазоилӣ гумон доштанд, балки “мусалламан 597ҳ.” хондааст (16, 137). Ин тасҳеҳи М.Умедсолор аз он чиҳат муҳим аст, ки соли 599ҳ. соли кушта шудани Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғании лашкаркаш буд ва агар соли китобати нусхаро низ 599 ҳ. донем, пас имкони “молик” шудани ӯ ба нусха камтар хоҳад буд, вале китобати нусхаи мазкур дар соли 597ҳ., яъне ду сол пеш аз марги молик, чунин як имконро зиёд мекунад.
Нусхае аз “Ғурар-ус-сияр”, ки дар китобхонаи миллии Порис таҳти рақами 5053 маҳфуз аст ва дар асри XVI китобат шуда, дар соли 1891 аз Мавсили Ироқ ба даст омадааст, тафовутҳое бо нусхаи Истамбул дорад. Бино бар ин тафовутҳо, М.Умедсолор нусхаи Порисро “шохае мустақил аз шачараи насаби матни “Ғурар-ус-сияр” арзёбӣ карда, шаҳодати онро “ҳоизи аҳамият” донистааст(16, 137).
Яке аз тафовутҳое муҳим миёни нусхаҳои Истамбул ва Порис он аст, ки дар матни нусхаи Истамбул ҳар чо, ки “қола муаллиф ал-китоб” (яъне, муаллифи китоб гӯяд) омода бошад, дар матни нусхаи Порис номи муаллиф Абӯмансури Саолибӣ зикр шудааст, чунончи: “Қола муаллиф ал-китоб ва ҳува ал-имом ал-устод Абӯмансур ас-Саолибӣ, раҳмату-л-Лоҳи алайҳи”, ё “Қола аш-шайх ал-имом Абумансур ас-Саолибӣ, разия-л-Лоҳу анҳу”. Чунон ки қаблан зикр шуд, дар болои варақи аввал ва дуюми матни нусхаи Истамбул низ бо хати куфӣ номи муаллиф “аш-шайх алимом Абумансур ас-Саолибӣ, раҳимаҳу-л-Лоҳ” сабт шудааст. Бад-ин маънӣ, ҳам қадимтарин нусхаи “Ғурар-ус-сияр” (яъне нусхаи Истамбул) ва ҳам нусхаи нисбатан мутааххир (нусхаи Порис), ки ҳар ду нусхаҳои мустақили китоб ҳастанд, таълифи “имом” ва “шайх” Абӯмансури Саолибӣ будани онро таъйид мекунанд.
Дар нусхаи ноқиси “Ғурар-ус-сияр”, ки дар китобхонаи Бодлеани Оксфорд маҳфуз аст, номи “Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғанӣ” дар рӯи сафҳаи унвони китоб сабт шудааст. М.Умедсолор мушаххасоти ин нусхаро баррасӣ намуда, бар асоси қавоиди маъмул дар матншиносӣ онро “дар воқеъ истинсохе аз чилди сеюм ё чаҳоруми қадимтарин нусхаи“Ғурар-ус-сияр”, яъне нусхаи маҳфуз дар китобхонаи Истамбул донистааст. Бино бар ин, ӯ ба хулосае омадааст, ки нусхаи Бодлеан “шоҳиди мустақиле” нест ва шаҳодаташ дар ҳалли қазияи интисоби “Ғурар-ус-сияр” “дар воқеъ такрори шаҳодати нусхаи Истамбул” аст (16, 139). Ба иборати дигар, дар ин нусха низ мисли
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
нусхаи Истамбул номи “Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғанӣ” на дар матни китоб, балки дар саҳифаи унвон омада, онро метавон чун номи соҳиб ё молики китоб талаққӣ кард.
Ҳамин тариқ, аз баррасии нусхаҳои “Ғурар-ус-сияр” метавон ба ду натиҷа расид:
Якум, дар нусхаҳои китоб ду номи мустақил - “Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғанӣ” ва “Абӯмансури Саолибӣ” ба назар мерасанд, вале дар ягон маврид номи “Абӯмансур Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғании Саолибӣ” наомадааст. Қадимтарин маъхазе, ки дар он номи “Абӯмансур Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғании Саолибӣ” дучор мешавад, “Кашф уз-зунун”-и Ҳоҷӣ Халифа аст, чунончи “Ғурар- ус-сияр” фи таърих, таълиф Абимансур ал-Ҳусайн ибн Муҳаммад ал-Марғанӣ ас-Саолибӣ. Аввалуҳу “Аммо баъда ҳамди-л-Лоҳи-мудир ал-афлоқи фи самоиҳи (ило охириҳи). Ва ҳува фи арба’а муҷаладдотин мин Одама Абил-л-башари ило давлати Маҳмуд Сабуктекин”(19, 319) (Тарҷума: “Ғурар-ус-сияр, дар мавзӯи таърих. Таълифи Абӯмансур Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғании Саолибӣ. Аввали китоб ин аст: “Пас аз ситоиши Худованде, ки сипеҳри барин ба гардиш дароварда...”. Ва он иборат аз чаҳор муҷаллад ва фарогири таърих аз замони Одам - падари инсоният то салтанати Маҳмуди Субуктекин аст”).
Муаллифи “Кашф-уз-зунун” ва такмилгарони ин китоб аз мардуми Туркия буданд ва зоҳиран, онҳо нусхаҳои Истамбулро дида, на танҳо маълумотро доир ба номи китоб, оғози он ва теъдоди муҷалладоташ таҳия кардаанд, балки ду номи алоҳидаи “Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғанӣ” ва “Абӯмансури Саолибӣ”-ро низ ба ҳам оварда, як номи “Абӯмансур Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғании Саолибӣ”-ро “ихтироъ” кардаанд. Лозим ба таъкид аст, ки маълумоти мазкур дар матни “Кашф-уз-зунун” (чопи Флюгел) дар камонак [ ] омада ва аён аст, ки дар матни асли китоби Ҳоҷӣ Халифа набуда, онро такмилгарони баъдӣ ба матн афзудаанд. Ҷолиб аст, ки ин маълумот дар нашрҳои “Кашф- уз-зунун”, ки дар Теҳрон (нашри сеюм, дар ду ҷилд, 1378/1967) ва Бейрут (нашри “Дор-ул-фикр, дар шаш ҷилд, 1419/1999) сурат гирифтанд, ба назар намерасад. Ин амр низ худ далел бар он аст, ки номи “ихтироъ”-шудаи “Абӯмансур Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғании Саолибӣ” дар ин нашрҳо таъйиди худро наёфтааст.
Пас муаллифи китоб “Ҳусайн ибни Муҳаммад Мади Марғанӣ” набуда, балки “Абӯмансури Саолибӣ” аст. Ин ҷо пурсише метавонад матраҳ бишавад, ки “аш-шайх ал-имом Абӯмансур ас-Саолибӣ”, ки дар болои сафҳаи аввалу дуюми матни “Ғурар-ус-сияр” омада ва бад-ин ваҷҳ пуштвонаи матнӣ ҳам дорад, оё Саолибии Нишопурии машҳур ва соҳиби “Ятимат-уд-даҳр” аст ё каси дигар? Дар посухи ин пурсиш бояд таъкид кард, ки дар ағлаби кулли манобеъ ва маохизи адабиву таърихие, ки аз Саолибии Нишопурӣ ёд шудааст, алқоби “шайх”, “имом” ва “устоз” пеш аз номи ӯ зикр шудааст. Аз муроҷиат ба даҳҳо китобе, ки дар онҳо номи Абӯмансури Саолибии Нишопурӣ бо алқоби мазкур омадааст, сарфи назар мекунем ва ба ҳамон “Кашф-уз-зунун” рӯй меорем, ки “ихтироъ”-и фавқуззикраш боиси печидагии мавзӯи мавриди назар шудааст. Чунончи, муаллифи “Кашф-уз-зунун” дар муаррифии китоби “Эъҷоз-ул-иҷоз” номи нигорандаи он -Саолибиро бо лақаби “аш-шайх”(2, 150) дар муаррифии китоби “Симор-ул-қулуб фи-л-музоф ва-л-мансуб” низ бо лақаби “аш-шайх”(20, 419), дар муаррифии китоби “Ятимат-уд-даҳр фи маҳосин аҳл ал-аср” бо лақаби “ал-имом” ва тавсифи “шайх ул-адаб” (20, 829) овардааст.
Нуқтаи дигарро низ бояд таъкид кард, ки дар мавриди зиёд Саолибии машҳур, ки номи пуррааш Абӯмансур Абдулмалики Нишопурӣ аст, бо номи кӯтоҳи иборат аз куния ва нисбат, яъне “Абӯмансур Саолибӣ” ва ҳатто танҳо бо кунияи “Абӯмансур” дар ашъори ҳамасронаш (16, 141) ва ё танҳо бо нисбати “Саолибӣ” ёд шудааст. Бад ин тартиб шояд шакке намонда бошад, ки алқоби “аш-шайх” ва “ал-имом” аз лақабҳои хоси Абӯмансури Саолибии маъруф буда ва Абӯмансури Саолибӣ бо ҳамин алқоб дар дастнависҳои “Ғурар-ус-сияр” низ ҳамон Саолибии машҳур аст, на каси дигар.
Далели дуюми онҳое, ки интисоби “Ғурар-ус-сияр”-ро ба Саолибии маъруф қабул надоранд, ин аст, ки китоби мазкур дар осори адабиву таърихии наздик ба замони ӯ ё дуртар аз он ба вай нисбат дода нашудааст. Бояд таъкид кард, ки теъдоди осори Саолибии Нишопурӣ, ки аз китобу рисолаҳои хурду бузург иборат аст, дар манобеи адабиву таърихӣ ва тадқиқоти муосир беш аз сад адад муайян шудааст (1, 60-65). Муаллифони ағлаби маъхазҳои шарҳиҳолӣ дар фаслҳои марбут ба Саолибӣ танҳо чанд адад китоби ӯро зикр карда, аз овардани феҳристи тӯлонии осори вай худдорӣ кардаанд. Дар таъйиди ин матлаб метавон аз “Вафаёт-ул-аъён”-и Ибни Халликон, “Нузҳат-ул-алиббо”-и Анборӣ, “Думят-ул-қаср”-и Бохарзӣ ва сарчашмаҳои дигар ёдовар шуд, ки ҳар яке теъдоди гуногуни осори Саолибиро ба қайд овардаанд. Бино бар ин, имкон дошт, ки номи китоби “Ғурар-ус-сияр” мисли даҳҳо китобу рисолаҳои Саолибии Нишопурӣ аз феҳристҳои осори
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
мазкури ӯ дар сарчашмаҳои фавқуззикр берун монда бошад. Аз сӯи дигар, китоби “Ғурар-ус-сияр” ё гунаҳои дигари унвони ин асар дар таълифоти донишмандони гузашта аз замони наздик ба рӯзгори Саолибӣ зикр шудааст, чунончи:
1. Қадимтарин маъхазе, ки дар он интисоби “Ғурар-ус-сияр” ба Саолибӣ ба вазоҳат таъкид шудааст, “Калила ва Димна”-и Насруллоҳи Муншӣ (соли таълиф 1144) маҳсуб мешавад. Дар муқаддимаи ин асар бо ишора ба Маҳмуди Ғазнавӣ омадааст, ки “маноқиби ин подшоҳро ниҳоят нест ва таворихи мутақаддимон ба зикри он нотиқ аст, алалхусус “Ғурари сияр”-и Саолибӣ, раҳматуллоҳи алайҳи, бар тафсили он муштамил аст” (8,21).
2. Муаррихи маъруф Салоҳуддини Сафадӣ (696/1296 - 764/1362) дар муқаддимаи муфассали китоби шарҳиҳолии худ “ал-Вофӣ би-л-вафаёт” таърихномаҳоро ба навъҳои гуногун дастабандӣ карда, дар навъи “Таворих ул-мулук” (яъне, таърихномаҳои шоҳон) китоби “Сират-ул-мулук”-и Саолибиро зикр кардааст (14,59). Ин китоб дар “Кашф-уз-зунун” низ ба Абӯмансур Абдулмалики Саолибӣ (дар матн “Абдулмалик ибни Мансури Саолибӣ” рафтааст, ки хато буданаш шаккеро эҷод наменамояд), нисбат дода шудааст (20,140). Ба гумони наздик ба яқин, “Сират-ул-мулук” гунаи дигари номи китоби “Ғурар- ус-сияр” аст. Чунон ки қаблан дидем, номи ин китоб дар дастнависҳои мавҷуда дар гунаҳои мухталифи пурраву мухтасари “ал-Ғурар фи ахбор ал-мулук ва сияриҳим”, “Ғурар ахбор ал-мулук ва сияриҳим”, “Ғурар-ус-сияр фи аҳвол мулук ал-Аҷам” ва ғайра зикр шудааст. Бино бар ин, номи мухтасар ва хулосашудаи китоб будани тасмияи “Сират-ул-мулук” ба воқеият наздик аст. М. Умедсолор низ, бидуни ин ки дар сиҳҳати чунин як назар исрор варзад, онро “номаъқул” нашуморидааст (16, 140).
3. Маъхази дигаре, ки “Ғурар-ус-сияр” дар он ба қалами Саолибӣ мансуб аст, “Ҷуғрофиё”-и Ҳофизи Абрӯ (ваф. 833/1429) аст. Муаллифи мазкур аз китоби Саолибӣ ба наҳваи зерин ёд кардааст: “Имом Саолибӣ дар китоби “Ғурар ва сияр” овардааст” (18, 83). Бино бар он чи қаблан дар мавриди номи китоби Саолибӣ зикр гардид, дарёфтан душвор нест, ки Ҳофизи Абрӯ дар забти номи китоб ҳарфи атфи “ва”-ро хато овардааст.
4. Хондамир (880/1475-942/1535) низ дар “Ҳабиб-ус-сияр” аз китоби Саолибӣ чунин ёд кардааст: “Ва аз афозили ҷаҳон Абӯмансури Саолибӣ ... буд ва номи Абӯмансур, Абдулмалик ибни Муҳаммад ибни Исмоил аст ва китоби “Ғурар ва сияр ал-мулук” аз ҷумлаи таснифоти ӯст.”(17, 442). Ба аҳли басират пӯшида нест, ки дар “Ҳабиб ус-сияр” низ дар зикри номи китоби Саолибӣ хатое шабеҳ ба саҳви “Ҷуғрофиё”-и Ҳофизи Абрӯ рафта ва вови атф дар тасмияи “Ғурар ва сияр ул-мулук” зиёдатист, зеро аз сиёқи ривояти Хондамир ҳам пайдост, ки манзури ӯ ҳамон як китоби воҳиди “Ғурару сияр ал-мулук” аст.
Аз он чи таъкид шуд, пайдост, ки маъхазҳои адабиву таърихии асрҳои миёна низ мансубияти китоби “Ғурар-ус-сияр”-ро ба қалами Саолибӣ ба қайд овардаанд.
Ғайр аз шаҳодати дастнависҳои мавҷудаи “Ғурар-ус-сияр” ва маъхазҳои адабиву таърихии гузашта далелҳои дигаре низ ҳастанд, ки аз матни китоби “Ғурар-ус-сияр” бармеоянд ва метавонанд ба ҳалли масъалаи интисоби китоби мазкур мусоидат намоянд. Дар истихроҷи ин далелҳо аз матни китоби “Ғурар-ус-сияр”хидмати Ҳ. Зотенберг қобили таъкид аст. Ӯ матни китоби “Ғурар-ус-сияр”-ро бо матнҳои китобҳои маъруф ва мусаллами Саолибӣ, аз қабили “Ятимат-уд-даҳр”, “Латоиф-ул-маориф”, “Хосс-ул-хос”, “Наср-ун-назм”, “Сиҳр-ул-балоға” ва ғайра мавриди муқоиса қарор дод ва 46 мавриди мушобиҳат ва такрори ҷумлаҳо ва иборотро дар он китобҳо пайдо кард (16, ҳаштоду ду-ҳаштоду шаш). Лозим ба таъкид аст, ки дар ин мавридҳо сухан аз ҷумлаву ибороти оддӣ ва бепироя намеравад, ки мушобиҳати онҳо дар осори мухталиф амре имконпазир ва табиӣ аст, балки гап дар сари ҷумлаву ибороте аст, ки бо истиораву киноёт, муболиғаву иғроқ музайян ҳастанд ва қиссаву мутоибот ва нукоти адабиву иқтибосоти қуръониро дар бар гирифтаанд. Аён аст, ки такрори ин гуна самараҳои балоғату суханороӣ дар осори мухталиф баёнгари сабки хоси суханвар ба шумор меояд. Барои он ки матлаб равшантар шавад, ду намунае аз ҳаммонандиҳои ҷумлаҳо дар “Ғурар-ус-сияр” ва китобҳои дигари Саолибӣ зикр мекунем. Дар “Ғурар- ус-сияр” (12, 125-126) дар мавриди таҳрик ба идомаи кори нек омадааст: “Фа ин раайта ан тушаййида мо ассаста ва тасқӣ мо ғараста...” (яъне: Агар раво мебинӣ, пас устувор кун он чиро поягузорӣ кардӣ ва обёрӣ кун он чиро коштӣ.). Айни ҳамин ҷумла дар “Сиҳр-ул-балоға”-и Саолибӣ (12, ҳаштоду ду) низ омадааст.
Дар “Ғурар-ус-сияр”(12, 168) дар васфи боландагиву сарсабзии Сиёвуш ҷумлаи зер омадааст: “Ва кодат ил-ъуюуну таъкулуҳу ва-л-қулубу ташрибуҳу” (Яъне: (мардум) мехостанд бо чашмони
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
худ ӯро бихӯранд ва ба дил биёшомандаш). Ин ҷумла низ дар “Сиҳр-ул-балоға”-и Саолибӣ (12, ҳаштоду ду) такрор шудааст.
Гузашта аз ҷумлаву ибороти мушобеҳ, миёни “Ғурар-ус-сияр” ва китобҳои мусаллами Саолибии Нишопурӣ дар истифодаи вожаи “Ғурар” (яъне, ашёи баргузида, барҷаста, гулчин) низ ҳамоҳангӣ ба чашм мерасад. Саолибӣ дар бузургтарин асари худ “Ятимат-уд-даҳр” ҳини сухан аз шоирону адибон пайваста ин вожаро дар сиғаҳои “мин ғурари ашъориҳи” (аз ашъори баргузидаи ӯ), “ғурару осориҳи” (осори барҷастаи ӯ), “ғурару хутабиҳи” (хутбаҳои баргузидаи ӯ), “ғурару назмиҳи ва насриҳи” (гулчини назму насри ӯ) ва ғайра ба кор гирифтааст. Фузун бар ин, вожаи “Ғурар” дар номи ду асари Саолибӣ - “Ғурар-ул-балоға ва тураф-ул-бароа” ва “Ғурар-ул-мазоҳик”(1, 60-65) низ ба назар мерасад. Шабоҳати номҳои ин ду китоб ва китоби “Ғурар-ус-сияр” беасос набуда, он дар заминаи иштиёқи Саолибӣ ба корбасти вожаи “ғурар” ҳосил шудааст. Ба ин тартиб такрори ҷумлаву иборот ва вожаҳои алоҳида дар “Ғурар-ус-сияр” ва китобҳои маъруфи Саолибӣ ба умумияти сабки таълиф дар ин китобҳо ишора мекунад.
Бо назардошти ин умумият Маҳмуди Фазоилӣ навиштааст: “Ончунон сабки таҳрир ва интихоби калимот ва таъбирот дар китоби “Ғурар-ус-сияр” бо кутубу рисолоти Абдулмалики Саолибии Нишопурӣ мушобеҳ аст, ки агар нагӯем ин ду нависанда як тан аст, ногузир бояд бигӯем: китоби “Ғурар-ус-сияр” бузургтарин намунаи сирқати калом ва таъбироти адабӣ аст, ки як тан аз калом ва кутуби нависандаи ҳамасри худ кардааст” (15, ҳашт).
Ҳ. Зотенберг ба далели дигари интисоби “Ғурар-ус-сияр” ба Саолибии Нишопурӣ ишора кардааст, ки он такрори ҳамсони баъзе қиссаву ривоёт ва андарзҳои шоҳони устуравиву таърихии эронӣ дар “Ғурар-ус-сияр” ва осори дигари Саолибии Нишопурӣ аст. Миёни ин такрорҳои ҳамсон бавижа қиссаи Ҳасан ибни Собити шоир бо фиристодаи охирин подшоҳи Ғассониён Ҷабал ибн ал-Айҳам ҷолиб аст, ки он дар як номаи адиби маъруфи муосири Саолибӣ - Абӯисҳоқи Собӣ нақл шуда ва муаллифи “Ғурар-ус-сияр” онро писандида ва дар ҷилди дуюми китоб, ки то ҳол дар шакли дастнавис монда ва нашр нашудааст, ривоят кардааст. Ин қисса дар ду китоби мусаллами Саолибӣ - “Ятимат- уд-даҳр” ва “Латоиф-ул-маориф” бо ҳамон ҷумлаи таъкидии “Ман қисмате аз номаи Абӯисҳоқи Собиро писандидам, ки...” ба назар мерасад ва ин маънои онро дорад, ки бино ба навиштаи Ҳ. Зотенберг, “Ғурар-ус-сияр”, “Латоиф-ул-маориф” ва “Ятимат-уд-даҳр” таълифи як муаллиф ҳастанд, яъне Абӯмансур Абдулмалики Саолибӣ” (15, навад).
Дар идомаи далелҳои фавқуззикр метавон ба як нуктаи дигар ишора кард, ки мухолифони интисоби “Ғурар-ус-сияр” ба Саолибии Нишопурӣ низ аксаран ба он такя мекунанд ва мегӯянд, ки Саолибии Нишопурӣ адиб, шоир, сухансанҷ ва луғавӣ буд, на муаррих. Бо назардошти он, ки далелҳои зиёд ба қалами Саолибӣ тааллуқ доштани таърихномаи “Ғурар-ус-сияр”-ро исбот мекунанд, метавон ин масъаларо аз зовияи дигар дид ва муайян кард, ки оё адиб ва шоир будани Саолибӣ дар таърихномаи мазкур ба ин ё он наҳве зоҳир шудааст ё не? Дар посух ба ин пурсиш метавон мадракҳои зеринро зикр кард:
Якум, дар матни “Ғурар-ус-сияр” муаллиф дар 57 маврид ашъори шоирони арабизабонро дар шарҳи ин ё он воқеоти таърихӣ дар ҳоли ҳаммонанд будани мазмуни ашъор бо гуфтор ва кирдори қаҳрамонони таърихнома зикр кардааст. Дар 39 маврид ашъори зикршуда бо номи гӯяндагони онҳо ва дар мавориди боқимонда бо ишораи “шоире гуфтааст” ба қайд омадаанд. Дар миёни шоироне, ки номашон дар “Ғурар-ус-сияр” омадааст, ҳам сухансароёни аҳди ҷоҳилия, ҳам аҳди аввали ислом ва хилофати Умавиён, ҳам аҳди аввали хилофати Аббосиён ва ҳам муосирони муаллифи китоб ҳузур доранд. Ба ин маънӣ, муаллифи “Ғурар-ус-сияр” дар таърихи адабиёти араб ва арабизабон табаҳҳури тамом доштааст, вагарна аз миёни анбӯҳи ашъори давраҳои гуногун пайдо кардани байт ва ё пораи шеъре, ки дар мазмун ҳаммонанди як воқеаи таърихӣ ва ё як гуфтори қаҳрамони таърихнома бошад, амре муҳол ба назар менамояд. Бидуни шакку шубҳа, чунин табаҳҳури комилро дар шеъри араб Саолибии Нишопурии адиб ва шоир дошт, хоса, қисмати бузурги осорашро ӯ дар заминаи оростани сухан, баёни асрори фасоҳату балоғат ва таҳияи маҷмӯаҳои дурдонаҳои шеъри арабизабон фароҳам овардааст.
Дуюм, Саолибии Нишопурӣ дар тазкираи маъруфи худ - “Ятимат-уд-даҳр”(минбаъд “Ятимат-ут-даҳр”) савонеҳи рӯзгор ва намунаҳои осори шоирон ва нависандагони асри Х ва аввали асри Х1, яъне муосирони худро ҷой додааст. Муқоиса байни ин тазкира ва “Ғурар-ус-сияр”(минбаъд “Ғурар-ус-сияр”) собит месозад, ки ағлаби ашъори дар таърихнома нақлшуда, хоса ашъори мутааллиқ ба ҳамасрони Саолибӣ дар тазкира низ ба назар мерасанд, чунончи:
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
1. Ду байте, ки дар “Ғурар-ус-сияр” (12, 251) дар ситоиши қасри бунёдкардаи вазири бувайҳӣ Соҳиб ибни Аббод омадааст, дар “Ятимат-ут-даҳр” (11, 251) низ сабт шудааст.
2. Шеъри Бадеъуззамони Ҳамадонӣ дар мадҳи Султон Маҳмуди Ғазнавӣ, ки дар 5 байт дар “Ғурар-ус-сияр”(12, 447) нақл шудааст, дар ҷилди чаҳоруми “Ятимат-ут-даҳр”(11, 339) мулоҳиза мешавад.
3. Шеъри шоири ҳаҷвсарои асри Лаҳҳом, ки дар “Ғурар-ус-сияр”(12, 589) дар шакли нодурусти Лаҷҷом омадааст, дар “Ятимат-ут-даҳр” (11,126) дар сиғаи саҳеҳ ба қайд омадааст.
4. Шеъре, ки Абӯбакри Хоразмӣ аз Абулҳасан ибни Ланкак дар “Ғурар-ус-сияр”(12, 446) ривоят кардааст, дар миёни ашъори шоири ахир дар “Ятимат-ут-даҳр”(11, 418) забт шудааст.
5. Як байт шеъре, ки дар “Ғурар-ус-сияр”(12, 691) аз номи “шоире” нақл шудааст, дар “Ятимат-ут-даҳр”(11, 35) бо иловаи байти дигар зимни ашъори Абӯлҳасани Ҷавҳарӣ ба қайд омадааст.
6. Шеъри Абӯбакри Хоразмӣ, ки муаллифи “Ғурар-ус-сияр”(12, 702-703) дар шарҳи зебоии Ширин бад-он тамассул чустааст, дар “Ятимат-ут-даҳр”(11, 239) ба таври ҳамсон нақл шудааст.
7. Ду байт шеъри Абӯлфатҳи Бустӣ дар зарурати парҳез аз пургӯӣ ҳам дар “Ғурар-ус-сияр” (12, 703) ва ҳам дар “Ятимат-ут-даҳр”(11, 381-382) нақл шудааст.
Мавридҳои мутобиқати ашъори нақлшуда дар “Ғурар-ус-сияр” ва “Ятимат-ут-даҳр” аз чониби як нафар навишта шудани ин ду асарро ба исбот мерасонанд.
Сеюм, аксари шуарои асри Х - ибтидои асри XI мисли Абӯбакри Хоразмӣ, Бадеъуззамони Ҳамадонӣ, Абулфатҳи Бустӣ, Соҳиб ибни Аббод ва дигарон, ки ашъорашон дар “Ғурар-ус-сияр” нақл шудааст, бо Саолибии Нишопурӣ дӯстиву муошират доштанд. Муносибатҳои дӯстонаи Саолибии Нишопурӣ бо шоирону адибони мазкур ва ашъоре, ки онҳо ба якдигар бахшидаанд, дар “Ятимат-уд-даҳр” ва осори дигари ин муаллиф ба қайд омадаанд.
Бино бар ин, вақте дар “Ғурар-ус-сияр” муаллиф “Абӯбакри Хоразмӣ сурудаи Абулҳасан ибни Ланкаки Басриро барои ман хонд” (12, 446) менависад ва ё дар мавриди дигар таъйид мекунад, ки “Бадеъуззамони Ҳамадонӣ чакомаи барои подшоҳи бузурги Ховарзамин Абулқосим Маҳмуд ибни Носируддин сурудаашро барои ман хонд” (12, 447), аён мегардад, ки ин муаллиф ба чуз аз Саолибии Нишопурӣ каси дигаре нест. Фаразан, агар ин касро Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғанӣ бипазирем ва эътироф кунем, ки ӯ бо Абӯбакри Хоразмӣ, Бадеъуззамони Ҳамадонӣ ва дигар ашхоси маъруфи адабии давраи мавриди назар дӯстӣ дошт ва онҳо шеърашонро ба вай хондаанд, пас чаро аз равобити онҳо бо вай ва ё аз шеъри онҳо дар ҳаққи вай хабаре дар ягон манбаъ дарч нашудааст? Ё чаро Саолибии Нишопурӣ, ки дар “Ятимат- уд-даҳр”-и худ ва зайли он - “Татимат-ул-ятима” дар бораи беш аз 600 нафар адиби арабизабони замони худ маълумот додааст, вале боре ҳам аз Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғанӣ, ки гӯё мисли вай кунияи “Абӯмансур” ва нисбаи “Саолибӣ” доштааст, ёде накардааст? Посухи ин пурсишҳо пас аз он далелҳое, ки дар робита ба дастнависҳои “Ғурар-ус-сияр”, муқоисаи матни он бо осори мусаллами Саолибии Нишопурӣ, рӯзгору осори ин адиби маъруф ва муносибаташ бо муосирон зикр шуданд, наметавонад чуз аз бандҳои зер бошад:
1. Мавчудияти ду адиби ҳамзамон, ки ҳар ду кунияи якхелаи “Абӯмансур”, нисбаи яксони ношӣ аз як шуғли пӯстиндӯзии “Саолибӣ” доштаанд, дар як шаҳр, дар дарбори як султон ва як амир зистанд, дур аз имкон аст.
2. Номи “Абӯмансур Ҳусайн ибни Муҳаммади Марғании Саолибӣ” аз “ихтирооти” муаллиф ва ё такмилгарони “Кашф-уз-зунун”аст. Шахсияти адабиву таърихие бо ин ном аслан набудааст.
3. Муаллифи таърихномаи “Ғурар-ус-сияр” каси дигаре, ба чуз Абӯмансур Абдулмалик ибни Муҳаммади Саолибии Нишопурӣ буда наметавонад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Амонов, С. Саолибии Нишопурӣ ва мероси адабии ӯ/С.Амонов. - Хучанд: Нури маърифат, 2011.- 96 с.
2. Бартольд В.В. Сочинения. Туркестан в эпоху монгольского нашествия/В.В.Бартольд.- Москва:
Восточная литература,1963-763 с. - 1т.
3. Брокелман К. Таърих- ал-адаб ал-арабӣ: дар 6 чилд/К.Брокелман.- Қоҳира: Дор- ул-маориф,1977-Ҷ. 6.
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
4.Ёҳақӣ, М.Ҷ. Ғурар-ус-сияр/М.Ҷ.Ёҳақӣ//Донишномаи забон ва адаби форсӣ. Ба сарпарастии Исмоили Саодат. Ҷ. IV.- Теҳрон, 1391.- С. 714-716.
5.Зириклӣ, Хайруддин. Қомус ал-Аълом: дар 16 чилд/З.Хайриддин - Байрут: Дор ул-илми ли-л-малойин, 2002.- Ҷ.2.
6. Маръашӣ. Таърих Ғурар-ус-сияр. Ҳаққақаҳу ва қаддама лаҳу Суҳайл Баккор/Маръашӣ.- Бейрут, 1996.
7. Мирхонд. Равзат- ус-сафо. Қисми аввал, китоби 1. - Душанбе, “Эр-граф”, 2004.
8. Муншӣ, Насруллоҳ. Калила ва Димна/Насруллоҳи Муншӣ.- Язд:Беҳобод, 1382.
9. Парешрӯй, Аббос. Баробарниҳоди “Шоҳномаи”-и Фирдавсӣ ва “Ғурар-ус-сияр”-и Саолибӣ/Аббоси
Парешрӯй.- Теҳрон:Бунёди мавқуфоти Маҳмуди Афшор, 1390.
10. Равшан, М. Баробарниҳоди “Шоҳномаи”-и Фирдавсӣ ва “Ғурар-ус-сияр”-и Саолибӣ/М.Равшан// Гузориши мерос (давраи дувум, соли шашум).- 1391.- № 1-2.
11. Саолибӣ, Нишопурӣ. Ятимат-уд-даҳр фи маҳосин ахл ал-аср:дар 6 чилд/Саолибии Нишопурӣ. -Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмийя, 1420/ 2000.- Ҷ.3.
12. Саолибӣ, Абӯмансур Абдулмалик ибни Муҳаммад ибни Исмоил. Ғурар ахбор мулук ал-фурс ва сияриҳим.[Чопи Зотенберг]/Саолибӣ. - Порис, 1900 .
13. Саолибӣ, Марғанӣ. Шоҳномаи куҳан. Порсии “Таърих Ғурар-ус-сияр”. Порсигардонии Сайид Муҳаммади Рӯҳонӣ/Саолибии Марғанӣ. - Машҳад: Интишороти Донишгоҳи Фирдавсӣ, 1372/1994.-436 с.
14. Сафадӣ. ал-Вофӣ би-л-вафаёт, дар 29 чилд/Сафадӣ. - Байрут: Дор эҳё ат-турос ал-арабӣ, 1420/2000-284 с.-Ҷ.1.
15. Таърихи Саолибӣ, машҳур ба “Ғурар ахбор мулук ал-фурс ва сияриҳим”. [Муқаддимаи Ҳ.Зотенберг] Пешгуфтор ва тарчумаи Муҳаммади Фазоилӣ. - Теҳрон:Нуқра,1368.
16. Умедсолор, М. Саолибии Нишопурӣ ё Саолибии Марғанӣ?/М.Умедсолор//Номаи Баҳористон(соли 89).- 1386-1387.
17. Хондамир. Таърихи Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: дар 4 чилд. - Теҳрон: Китобхонаи Хайём
18. Ҳофизи Абрӯ. Ҷуғрофиё. Тасҳеҳ ва таҳқиқи Содиқи Саччодӣ/Ҳофизи Абрӯ.- Теҳрон: Бунёди нашри мероси мактуб, 1375.-Ҷ.1.
19. Ҳочӣ, Халифа. Кашф уз-зунун ан асомӣ ал-кутуб ва-л-фунун [Чопи Флюгел] /Ҳочӣ Халифа .-Лейпсиг,1835-1858.- Ҷ.4.
20. Ҳочӣ, Халифа. Кашф уз-зунун ан асомӣ ал-кутуб ва-л-фунун:дар 6 ҷилд/Ҳоҷӣ Халифа. - Байрут: Дор ул-фикр, 1419/1999.-Ҷ.1.
21. Ҳусайнӣ, М. “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ ва “Шоҳнома”-и Саолибӣ/М.Ҳусайнӣ //Номвораи доктор Маҳмуди Афшор.- Теҳрон: Бунёди мавқуфоти Маҳмуди Афшор, 1375. Ҷ.9.С.5057-5068
22. Ҷурфодиқонӣ. Тарчумаи Таърихи Яминӣ. Ба эҳтимоми Ҷаъфари Шиор/Ҷурдофиқонӣ. - Теҳрон: Интишороти илмӣ ва фарҳангӣ, 1374.
REFERENCES:
1. Amonov,S. Saolibi Nishopuri and his literary heritage/ S.Amonov.-Khujand:Nuri ma’rifat, 2011.-96 p.
2. Bartold, V. V. Writings.Turkestan in the era of Mongol invasion/V. V .Bartold.- Moscow: Bostochnaya literatura, 1963.-763 p.-1v.
3. Brokelman, K. Ta’rikh al-Adab al-arabi (the history of Arab literature): in 6 volumes/K. Brokelman. -Cairo: Dor ul-maorif,1977.- V.6.
4. Yohaqqi, M.J. Gurar us-siyar/M.J.Yohaqqi// Encyclopedia of Persian Language and Literature. With the support of Ismoili Saodat. V.4. -Tehran, 1391, Pp.714-716.
5. Zirikli, Khairuddin. Qomusal-A’lom: in 16 volumes. - Beirut: Dor ul-ilmi li-l-maloin, 2002/-V.2.
6. Mar’ashi. Ta’rikh Gurar us-siyar. Haqqaqahu va qaddama lahu Suhail Bakkor. -Beirut, 1996.
7. Mirkhond. Ravzat us-safo. Part 1, book 1. -Dushanbe:Er-graf, 2004.
8. Munshi, Nasrulloh. Kalila va Dimna/ Nasrullohi Munshi. -Yazd: Behobod, 1382.
9. Pareshrui, Abbos. Equalizing Firdawsi’s “Shahname” and Saolibi’s “Gurar us-siyar” Abbosi Pareshrui. -Tehran, Mahmudi Afshor archive foundation, 1390.
10. Ravshan, M. Equalizing Firdawsi’s “Shahname” and Saolibi’s “Gurar us-siyar”/M.Ravshan// Guzorishi meros(2 period, sixth year).- 1391.-№ 1-2.
11. Saolibi, Nishapuri. Yatimat ud-dahr fi mahosin ahl al-asr: in 6 volumes/ Saolibii Nishapuri. -Beirut: Dor al-kutub al-ilmiya, 1420/2000.-V.3.
12. Saolibi, ‘Abd al-Malik ibn Muhammad al-Tha’alibi. Ghurar akhbar muluk al-furs wa-siyarihim. [ed. H. Zotenberg] / Saolibi. -Paris: Stamperia Nazionale, 1900.
13. Saolibi, Margani. Shohnomai kuhan (an old Shahname). Persian version of “Gurar us-siyar”. Transliterated into Persian by S.M.Ruhani/Saolibii Margani. - Mashhad:Intishoroti donishgohi Firdavsi, 1372. - 436 p.
14. Safadi. al Wafi Bil Wafiyyat (Details of demise):in the 29 volume/Safadi. -Beirut: Dor ehyo at-turos al-arabi, 1420/2000.- 284 p.-V.1.
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
15. The history of Saolibi known as “Ghurar akhbar muluk al-furs wa-siyarihim.” of Saolibi Nishopuri[Introduction written by H.Zotenberg]Foreword and translation done by Muhammadi Fazoili. -Tehran:Nuqra, 1368.
16. Umedsolor, M. Saolibii Nishopuri or Saolibii Margani?/M.Umedsolor//Nomai Bahoriston(8-9 year).-1386-1387.
17. Khondamir. Ta’rikhi Habib us-siyar fi akhbari afrodi basher:in 4 volumes/ Khondamir. -Tehran:Khayyam library.
18. Hofizi Abru. Geography. Correction and study of Sodiki Sajjodi/ Hofizi Abru.- Tehran: Bunyodi nashri merosi maktub, 1375.-V.1.
19. Haji Khalifa. Kashf az Zunun an-asami al kutub va-l-funun.[ ed.Flugel]/ Haji Khalifa.- Leipzig, 1835-1858.-
V.4.
20. Haji Khalifa. Kashf az Zunun an-asami al kutub va-l-funun: in 6 volumes/ Haji Khalifa. -Beirut:Dor ul-fikr, 1419/1999.-V. 1.
21. Husaini, M. Firdawsi’s “Shahname” and Saolibi’s “Shahname”/ M.Husaini//Nomvorai doctor Mahmudi Afshor. Tehran: Bunyodi mavkufoti Mahmudi Afshor, 1375,volume 9, Pp.5057-5068.
22. Jurfodikoni. The translation of the history of Yaminni. With the efforts of Ja’fari Shior/ Jurfodikoni. -Tehran: Intishoroti ilmi va farhangi, 1374.
К вопросу об атрибуции «Гурар ус-сияр»
Н.Ш.Зохидов
Ключевые слова: “Гурар ус-сияр”, “Шахнаме”, Абумансур Абдулмалик ибн Мухаммад ас-Саалиби ан-Нишапури, Абумансур Хусайн ибн Мухаммад ас-Саалиби ал-Маргани
Статья посвящена установлению авторства известного арабоязычного исторического сочинения «Гурар ус-сияр», написанного между 1017-1021 гг. Это произведение одной группой ученых приписывается известному арабоязычному писателю, филологу Абумансуру Абдулмалику ибн Мухаммаду Саалиби Нишапури (961-1038), а другая группа считает его автором некоего историка Абумансура Хусайна ибн Мухаммада Саалиби Маргани, носившего якобы одинаковые с первым автором куня и нисба.
Автор статьи на основании различных аргументов приходит к выводу о принадлежности «Гурар ус-сияр» перу первого автора, известного филолога Абумансура Саалиби Нишапури, а имя другого предполагаемого автора - Абумансура Хусайна ибн Мухаммада Маргани Саалиби считает «изобретением» автора «Кашф уз-зунун» - биобиблиографического труда Хаджи Халифы (1608-1656) и его последователей. Это изобретение появилось в результате сложения куня и нисба действительного автора и имени Хусайна ибн Мухаммада Маргани, бывшего по всей вероятности владельцем рукописи произведения, а не его автором.
To the question of authorship of "Ghurar al-Siyar "
N.Sh.Zohidov
Key words: ”Ghurar al-Siyar”, “Shahnameh”, Abumansur Abdulmalik ibn Muhammadal-Thaalibi al-Nishapuri, Abumansour al-Hosein ibn Muhammad al-Thaalibi Marghani
The article is devoted to indification of author ship of the famous historical Arabic-language writing "Ghurar al-Siyar” written between 1017-1021. This work is attributed to the well-known Arabic-language writer and philologist Abumansur Abdulmalik ibn Muhammad al-Thaalibi al-Nishapuri (961-1038) by a group of scientists, however another group of researchers believe that the author of the work is a certain historian Abumansur al-Hosein ibn Muhammad al-Thaalibi Marghani allegedly bore the identical name and family name to the first author. Based on different arguments the article concludes that the author of "Ghurar al-Siyar” is the famous philologist Abumansur al-Thaalibi al-Nishapuri, and the name of the second presumed author, Abumansour al-Hosein ibn Muhammad al-Thaalibi Marghani is "the invention” of Haji Khalifah (1608-1656), the author of "Kashf-al-Zunun”, a bibliographic work, and his followers. This invention appeared as a result of merging name and family name of the original authorwith the name of Hosein ibn Muhammad Marghani, most likely the owner of the manuscript, not its author.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Зоҳидов Низомиддин Шамсиддинович, доктори илмҳои филологй, профессор, муовини вазири корҳои хориции Тоҷикистон(Ҷущурии Тоцикистон, ш.Душанбе),E-mail: [email protected]
Сведения об авторе:
Зохидов Низомиддин Шамсиддинович, доктор филологических наук, профессор, заместитель министра иностранных дел Таджикистана(Республика Таджикистан. г.Душанбе),E-mail: [email protected]
Information about the author:
Zohidov Nizomiddin Shamsiddinovich, doctor of philological sciences, professor, Deputy Minister of Foreign Affairs of the Republic of Tajikistan(Republic of Tajikistan, Dushanbe ),E-mail: [email protected]
