CC BY
101
УДК 9 ББК 63.3
Ҳамробоев Насимцон Абдуллоцонович,
номзади илмҳои филология, докторанти ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд)
Хамробоев Насимджон Абдуллоджонович,
к.ф.н., докторант Худжандского государственного университета имени академика Б.Гуфурова (Таджикистан, Худжанд)
Hamroboyev Nasimjohn Abdullojohnovich,
candidate of philological sciences, Associate Professor, claimant for Doctor's degree of Khudjand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan,
Khudjand) E-MAIL: knasim@mail.ru
Ключевые слова: мусульманская цивилизация, «иноземные науки», Аббасиды, «ал-
Фехрист» Ибн Надима, греческая философия, доисламское пехлевийское наследие
В истории исламской цивилизации под названиями «проникшие науки» («улуми дохила»), «чужие науки» («улуми бегона», «иноземные науки»), «аджамийские науки» («улуми ацамй»), «неарабские науки» («улуми гайриараб»), понимают свод наук, получивших распространение в разных регионах мусульманского мира в эпоху возникновения ислама. Распространение указанных наук осуществилось в основном благодаря деятельности переводчиков, поддержке и покровительству халифов и визирей, учреждению научных центров и медресе, крупных больниц и обсерваторий. Перевод первых образцов книг, относящихся к «иноземным наукам», приходится на вторую половину первого века хиджры, перевод пехлевийских произведений на арабский начался в 40-50-х годах VIII века. В последующие 150 лет на язык пророка ислама было переведено важнейшее доисламское научное наследие арийских и других развитых народов.
В статье предпринята попытка выявить и проанализировать степень греческого и сирийского, персидского и индийского влияния на арабскую цивилизацию.
Key words: Moslemic civilization, «foreign sciences», Abbasides, «Al-Fekhrist» by Ibn Nadim,
Greek philosophy, pre-Islamic pekhlavi heritage
Under the titles of «penetrated science» (ulumi dakhila), «foreign science» (ulumi begona) «ajam science» (ulumi ajami) «non-Arabic sciences» (ulumi ghayriarab) knowledgeable people imply a collection of scienes which gained diffusion in different regions of the Moslemic world in the epoch of rising Islam. Due to the activities of interpreters, support and patronage of Chalifs and vazirs diffusion of the sciences in question effectuated over the institutions of scientific centres and madrases, big hospitals and observatories in particular.
ОМИЛҲОИ ИНТИШОРИ УЛУМИ ДАХИЛА ДАР ТАМАДДУНИ
ИСЛОМӢ
ФАКТОРЫ ПРОНИКНОВЕНИЯ И РАСПРОСТРАНЕНИЯ «ИНОЗЕМНЫХ НАУК» В ИСЛАМСКОЙ ЦИВИЛИЗАЦИИ
FACTORS OF PENETRATION AND DIFFUSION OF «ROREIGN SCIENCES»INTO ISLAMIC CIVILIZATION
51
Ҳамробоев Н.А. Омилҳои интишори улуми дахила дар тамаддуни исломи
The interpretation of the first book's paragons dealing with «foreign sciences» fell the second Half of the I-st hijra century; translation ofpekhlavi works started in the 40-ies - the 50-ies of the VIII-th century. The most important pre-Islamic works of heritage of Aryans and other developed nations were translated into the Islamic Prophet language in the following 150 years.
The author makes an endeavour to elicit and analyze the degree of Greek and Syrian, Persian and Indian influence over the Arabic civilization.
Дар таърихи тамаддуни исломӣ зери мафҳум ё худ истилоҳоти «улуми дахила», «улуми бегона», «улуми Аҷамӣ» «улуми гайриараб» маҷмӯи улуме дар назар аст, ки замони зуҳури ислом дар манотиқи мухталиф роиҷ гардида, ба воситаи мутарҷимон аз забонҳои бегона ба забони арабӣ нақлу тарҷума шудаанд.
Аз таҳқиқотҳои илмӣ (4; 5; 3) бармеояд, ки улуми исломӣ дар маҷмӯъ ба се бахши асосӣ тақсим мешавад:
1) илмҳои арабиасл, ба монанди илми лугат, шеър, хитоба, ки пеш аз зуҳури ислом низ мавҷуд буданд;
2) улуми исломӣ ё улуми шаръӣ, ки шариати ислом ба он улум ниёзманд аст, ба монанди илми фиқҳ, ҳадис, тафсир ва гайра;
3) улуми аҷамӣ ё ба қавли дигар улуми дахила, ки аз забони қавму миллатҳои дигар ба забони арабӣ интиқол ёфтаанд.
Ҳадафи мо дар меҳвари ин мақола, пеш аз ҳама муайян намудани саҳми яке аз омилҳои зуҳури ҳаракати тарҷума, яъне нақлу тарҷумаи осори улуми дахила мебо-шад, ки мусалмонон бино бар табиати ниёз аз қавму миллатҳои фатҳшуда, ба вижа Эрону Сурён ва Юнону Ҳиндустон интиқол кардаанд.
Равиши нақлу тарҷумаи осори мухталиф аз тарафи мусалмонон чунин набуд, ки мустақиман улумеро аз кишвари фатҳшуда бигиранд ва бо осори худ ё мероси миллатҳои дигари фатҳшуда омезиш диҳанд ва кохи тамаддуни худро бар асоси он бино кунанд. Дар асл, онҳо хулосаи баҳсҳои фалсафӣ ва натиҷаи шарҳу тафсирҳои илмиро, бо вуҷуди ихтилофҳои гуногун, ки аз қарнҳои куҳан то рӯзгори эшон омада буд, бо таҳлилу назарсанҷии амиқ ва бо умеди аз боди фано нигоҳ доштан ба фарҳанги худ ҷой доданд. Бо ин роҳ бахши аъзами гавҳари аслии улуми ошуриён, бобулиён, финиқиҳо, мисриён, ҳиндуён, эрониён ва румиёнро тавассути олимону донишмандони ин қавму миллатҳо пироставу табақабандӣ намуда, ба матну батни тамаддуни исломӣ ворид намуданд (6, с. 534).
Пас, барои мушоҳида намудани раванди воридшавии улуми дахила ба тамаддуни исломӣ, сараввал бояд ба фарҳанги юнониву форсӣ ва сурёниву ҳиндӣ, ки сарчашма ва решаҳои аслии ин навъи улум маҳсуб мешаванд, назар афканем.
Фарҳанги юнонП. Юнониён махсусан отиниҳо (шаҳри бузурги Юнони қадим) чун 28 сол бо испортиён ҷангиданду дар охир маглуб шуданд, аз ҷоҳу иззат ба хориву мазлумӣ гирифтор шуданд. Азобу шиканҷа мардуми Отинро водор намуд, то ба чашми ибрат дар вуҷуди худ ва шигифтиҳои он назар кунанд. Ин тафаккуру тааммулот боиси пайдо шудани ҳаракати фалсафӣ гардид, ки яке аз поягузорони ин наҳзат Суқроти ҳаким буд. Чун садаи чаҳоруми пеш аз милод фаро мерасад, андешаҳои фалсафии Суқрот ривоҷ ёфта, ҳаракати бозгашт аз улуми табиӣ ба улуми инсонӣ пайдо мешавад. Чи хеле ки Ситсерон мегӯяд: «Суқрот фалсафаро аз осмон ба замин овард» (3, с.61). Аммо, андешаҳои Суқрот ба бузургони шаҳри Отин писанд наомад ва боиси бадгӯиву муттаҳам гаштани ӯ аз тарафи онҳо ва оқибат сабаби шаҳид шуданаш гардид. Вале усулу ақидаҳояш ҳамроҳи гуфтаҳои шогирдонаш -Афлотун (ваф.347п.м.) ва Арасту (ваф.322п.м.) ҷавҳареро, ки дар истилоҳ «тамаддуни
52
Hamroboev N.A. Factors of Penetration and Diffusion of «Foreign Sciences» into Islam Civilization
юнонӣ» номида мешавад, зояндаву машҳур гардонид. Мусалмонон низ ончи дар фалсафа аз юнониён иқтибос карданд, ҳамон навиштаҳои Афлотун ва осори Арасту буд, ки аксари онҳо дар адвори хилофати Умавиёну Аббосиён ба забони арабӣ тарҷума шуданд.
Юнониён хосатан дар илми тиб ва нуҷум пешдаст буданд. Нахустин касе, ки тибро мураттабу муназзам ва дар зербинои саҳеҳи илмӣ гузошт, Буқрот бо тахаллуси «Абуттиб» буд (4, с.42). Аллома Алиакбари Деҳхудо дар ин маврид чунин нигош-тааст: «Буқрот чун ба Сурия сафар мекунад, эҳтимол ба улуми тиббии бобулиёну мисриён иттилоъ пайдо намуда, он дуро ба тибби юнонӣ меафзояд, ки дар натиҷа, кутуби тиббии зиёдеро ба ӯ нисбат додаанд» (2, мадхали «Буқрот»). Имрӯзҳо зиёда аз бист адади китобҳои тиббии Буқрот собит шудааст, ки аз муаллафоти худи ӯст ва ҳамаи онҳо дар қарнҳои аввали исломӣ тавассути мутарҷимони гайриараб ба забони арабӣ тарҷума шудаанд (8, с. 435).
Дар баробари ин, юнониён дар пешрафти улуми нуҷуму фалакиёт, риёзиву ҳандаса ва ҷугрофиё низ саҳим буданд, ки нубуги олимону донишмандони оянда ба монанди Толис Малтӣ (Thales of Miletus, 547-640 п.м.), Фисогурис (Phithagoras, ваф.500 п.м.), Уқлидус (Euclid), Аршамидис (Archimedes, ваф. 212 п.м.), Ҳиббархас (Hipparchus), Батлимус (Claudius Ptoemaeus), Ҷолинус (Claudius Galenus) ва гайра далели ин гуфтаҳо мебошад (5, с.132).
Чи хеле ки дар боло гуфта омад, тарҷума ва нақли улуми юнонӣ дар даврони хилофати Умавиён ва Аббосиён ривочу равнақ ёфт. Халифагони аббосӣ бо сиёсати оқилонаи худ, ки асоси онро ташвиқу таргиби улуми дахила ва интиқоли он аз забони юнонӣ ба арабӣ маҳсуб мешуд, барои шукуфоӣ ва борвар гаштани илму дониш хидмати шоистае анчом доданд.
Ҳадафи халифагони аббосӣ дар огози асри тарчума ин буд, ки аввалан осори пинҳон намудаи юнониро кашф намоянд, сипас онро ба арабӣ баргардонанд ва баъдан дар марҳала ё худ қадами сеюм, чизе бар он изофа намоянду ибтикори худро дар он навъи улум нишон диҳанд.
Дар қарнҳои аввали ислом аз як сӯ, баробари фатҳу истилои мамолики мухталиф, китоб ва тамоми ганчинаҳои илму дониши он миллатҳо ба Багдод равона карда мешуданд. Аз сӯи дигар, дар ин адвор мусофират ва маъмурият ба қасди талаби илм аз худи Багдод ба манотиқи дигар низ анчом меёфт, ки ин амал барои ривочи интиқоли улуми бегона саҳми арзишманд дошт.
Бояд қайд намуд, ки интиқол ё худ тарчумаи улуми гайриараб барои мутарчимону ҳомиёни ӯ на ҳама вақт шӯҳрату манфиат меовард, балки баъзан сабаби манкубу қатли онҳо мегардид. Соҳиби китоби “Таърих ул-хулафо” - Суютӣ сабаби қатли Яҳё ибни Холиди Бармакиро интиқоли улуми дахила дониста, ин ҳодисаро чунин овар-дааст: “Чун хилофат аз Умавиён чудо шуд ва ба Аббосиён пайваст, давлаташонро бо эрониён бапо доштанд... Нахустин ҳодиса овардани кутуби юнонӣ ба сарзамини ислом ва тарчумаи он ба забони арабӣ буд... интиқоли кутуб аз Рум ба сарзамини ислом аз хостаҳои Яҳё ибни Холид ибни Бармак буд. Императори Рум бими он дошт, ки кутуби юнонӣ дар ихтиёри масеҳиён қарор гирад ва онон аз дини масеҳ руй гардонанд ва ба мазҳабу фалсафаи юнонӣ майл кунанд ва заминаи ихтилоф фароҳам шавад. Пас дастур дод, ин китобҳоро дар чое гирд оваранд ва бар болои он биное бисохтанд то касе ба он даст наёбад. Чун раёсати давлати Аббосиён ба дасти Яҳё ибни Холид расид, аз ин мочаро иттилоъ ёфт. Вай бо ҳадяҳо императории Румро саргарм кард ва бидуни тақозои ҳочате аз ӯ, ба ирсоли ҳадоё идома дод. Чун кор боло гирифт, император пешвоёни дини худро гирд овард ва гуфт: Ин мард ходими
53
Ҳамробоев Н.А. Омилҳои интишори улуми дахила дар тамаддуни исломи
арабӣ аст ва пайваста бароям ҳадя мефиристад, аммо ҳоҷате талаб намекунад. Бими он дорам, ки чизе аз ман бихоҳад, ки иҷрои хостааш бар ман вазнин бошад...Чун фиристодаи Яҳё омад император аз ӯ хост, агар ҳоҷате дорад баён кунад. Чун хабар ба Яҳё расид ба фиристодаи худ гуфт: Ҳоҷати ман дастрасӣ ба китобҳои пинҳон кардашуда аст. Он китобҳоро барои ман бифирист он бахшро, ки бад-он ниёз дорам бармедорам ва бақияро бозмегардонам. Чун ин хабар ба подшоҳи Рум расид, ӯ шод шуд ва асҳобу аъёни худро ҷамъ кард ва ба онҳо гуфт: Пештар гуфтам, ки ходими арабӣ бетамаъ нест. Акнун ӯ ҳоҷаташро баён кард ва ин кор аз нигоҳи ман мушкил нест ва анҷомаш бар ман осон аст. Ман фикри худро мегӯям агар меписандед иҷро мекунем ва агар ба раъйи дигаре ҳастед бо ҳам машварат мекунем то ба назари мавриди иттифоқ даст ёбем. Пурсиданд: Ҳоҷаташ чист? Гуфт: Кутуби юноние, ки дар дасти мост, мехоҳад қисматҳоеро баргузинад ва бақияро пас диҳад. Кашешон гуфтанд: Назари ту чист? Император гуфт: Ман бар ин боварам, ки касе, ки пеш аз мо ин кутубро пинҳон намуда, бар болои он бино сохтааст, бим доштанд, ки ин кутуб бар дасти насрониён афтад ва бар асари ин дини насронӣ аз каф берун равад ва ҳамаи ҷамоаташон пароканда гардад. Назарам он аст, ки китобҳоро барояш бифиристем ва аз ӯ бихоҳем, ки пас нафиристад. Бо ин кор онҳо ба шарри ин кутуб дучор мегарданд ва мо дар амон мемонем. Чун ман бими он дорам, ки касе пас аз ман биёяд ва онро берун оварад ва бо ин кор мардум дар хатаре, ки бим доштанд, дарафтанд. Онҳо гуфтанд: Беҳтарин назаре аст, ки дар сар дорӣ, иҷро бояд кард. Пас ӯ китобҳоро барои Холид фиристод. Аз ҷумлаи кутубе, ки дар ин маҷмуа пайдо шуд, китоби “Ҳадд ул- мантиқ” буд... Пас аз он Яҳё дар манзилаш мунозира барпо кард, осон ки ҳар мутадаййине, ки дар он ҷидол ширкат мекард ва дар бораи динаш сухане мешунид, имонаш дар амон набуд. Муқтазои калом он аст, ки ин ҳодиса дар хилофати Ҳорун иттифоқ афтод ва Бармакӣ низ вазири ӯ буд. Пас аз он манкуб шуд ва дар соли 178 ҳиҷрӣ ба қатл расид...(ниг.:7, с. 235)
Ногуфта намонад, ки Яҳё ибни Холид ибни Бармак бисёре аз китобҳои паҳлавӣ, аз чумла “Калила ва Димна”-ро ба арабӣ тарҷума кард ва ҳамчунин китоби “Миҷастӣ”-ро низ барояш аз юнонӣ тарчума карданд (7, с. 236).
Фарҳанги порсП. Эронзамин низ аз тамаддунҳои куҳан ба ҳисоб рафта, дар манобеи таърихию чугрофӣ ва сафарномаҳои куҳан мардуми он дорои фарҳангу истеъдодҳои баланди фитрӣ ва ҳамчунин бо авсофи нек ёд шудаанд. Муҳимтарин маъхазе, ки дар бораи осори тарчумашуда аз паҳлавӣ ба арабӣ маълумоти муфид ва нисбатан чомеъ ба даст медиҳад, ҳамоно «ал-Феҳрис»-и Ибни Надим аст. Дар ин сарчашма дар бахши «Китобҳое, ки эрониён, румиён, ҳиндуён ва аъроб дар мавоиз, одоб ва ҳикам таълиф кардаанд» номи 44 асари панду ахлоқӣ зикр шудааст (8, с.377-378). К.А. Инострансев, ки ин бахши «ал-Феҳрист»-ро мавриди таҳқиқ қарор дода буд, аз 44 номгӯй 14 асарро бидуни тардид тарчумаи осори ахлоқии паҳлавӣ шинохта ва чандин китобҳои дигари мазкур дар ин бахшро аз чумлаи таълифоте дониста буд, ки таҳти таъсири мустақими адабиёти ахлоқии эронӣ арзи вучуд кардаанд (9, с.14 ва с. 21). Лозим ба таъкид аст, ки ба чуз аз «ал-Феҳрист» дар маъхазҳои дигари арабизабон низ иттилооте доир ба тарчумаи осори ахлоқии Эронзамини тоисломӣ пайдо кардан мумкин аст. Яке аз ин маъхазҳо «Ҷовидон хирад»-и Ибни Мискавайҳ аст, ки дар он тарчумаи арабии беш аз даҳ андарзномаи паҳлавӣ комилан ё чузъан оварда шудааст (7, с. 123). Худи ҳамин ду маъхаз кофист, ки вусъат ва густариши раванди тарчумаи осори ахлоқии тоисломии эронӣ ба забони арабӣ тасдиқ ва таъйиди худро ёбад.
54
Hamroboev N.A. Factors of Penetration and Diffusion of «Foreign Sciences» into Islam Civilization
Аз ин ҷо гуфтан мумкин аст, ки дар миёни осори фикрӣ ва фарҳангии Эронзамини тоисломӣ, ки дар нахустин садаҳои исломӣ ба забони арабӣ баргардон шуд, бахши калонтаринро осори ахлоқӣ фароҳам меоварданд. Тарҷумаи рисолаҳои марбут ба ахлоқи фардиву иҷтимоӣ, сиёсати шоҳӣ ва одоби кишвардорӣ, бо номҳои «Аҳднома-ҳо»-ву «Васиятнома»-ҳо дар муҳити исломӣ маъруфият ва маҳбубият пайдо карданд. Аз ҷумлаи ин аҳдномаҳову васоё китобҳои зеринро номбар кардан мумкин аст: «Аҳдномаи Ардашер», «Аҳд Ардашер Бобакон ило ибниҳи Собур», «Андарзномаи Ардашер ба табақоти мухталифи ҷомеа», «Аҳдномаи Қубод». «Аҳдномаи Хусрави Анӯшервон ба писараш Ҳурмуз», «Ахдномаи Хусрав ба касоне аз хонаводааш, ки омодаи таълим будаанд», «Китоби Зодонфаррух дар тарбияти фарзандаш», «Китоби Маздак», «Ҷовидон хирад», «Мавоизи Озарбод» ва даҳҳо китобу рисолаҳои дигар, ки аксари он то ба мо нарасида, мутарҷими баъзеи онҳо зикр нашудааст.
Гузашта аз ин, эрониён баробари сурудани ашъори зебо, таълифи аҳдномаву васоё ва дорои шеваю салиқаи хос будан, дар улуми қадима, ба монанди табииёту нуҷум ва риёзиёту ҳандаса низ даст доштанд, ки ишораҳои зиёди сарчашмаҳои таърихӣ ин иддаоро собит месозад (8, с. 221). Аз ҷумла Ибни Тақтақӣ, яке аз мухтассоти фарҳангии Сосониёнро дар канори одобу таърих ва панду андарз дар ҳандасаву риёзӣ медонад (ниг. ба: 3, с. 60-61).
Таъсири фарҳанги порсӣ бар тамаддуни исломӣ ва интиқоли улуми куҳани эрониро метавон аз чанд паҳлӯ назар кард. Улуми порсӣ, дар аввал, дар айёми Шопур ибни Ардашер (ваф.272м.) зоҳир шуда, худи ӯ аз аввалин фардест, ки барои ҷамъоварӣ ва овардани китобҳои фалсафӣ аз Юнон ва тарҷума намудани онҳо дастур додааст (ниг.:1, с. 335).
Ҳамчунин, дар замони подшоҳии Хусрави Анӯшервон (ҳукум.531-578м.) чун Қай-сари Рум безорияшро аз фалсафа ва мадориси онон эълон намуд ва файласуфонро таъқиб кард, барои эрониён заминаи мусоиде барои ривоҷи улуми фалсафӣ пайдо шуд. Яъне, чун файласуфон аз тарси таъқиби Қайсар ба атрофи олам гурехтанд ва ҳафт нафар аз эшон ба даргоҳи Анӯшервон паноҳ бурданд. Анӯшервон низ қадами онҳоро гиромӣ дошта, эшонро ба таълифи кутуби фалсафӣ ё нақлу тарҷумаи китоб-ҳои тиббу мантиқ аз забони юнонӣ ба забонӣ порсӣ водор намуд (3, с.63). Дар баро-бари ин, худи Анӯшервон китобҳои эшонро мутолиа намуда, мардумро барои хондан ва ба барпо намудани маҷлисҳои баҳсу мунозира таргиб мекард. Анӯшервон, дар воқеъ аз донандагону шунавандагони мактаби фалсафии Афлотун буд, чун нафаре аз юнониён бо ӯ ҳамсӯҳбат мешуд, бешубҳа ӯро аз шогирдони Афлотун меҳисобид. Майлу рагбат ба улуми фалсафа ва барпо намудани ҷаласаҳои илмӣ бо иштироки аъёну ашроф баъд аз се аср аз тарафи халифа Маъмун низ такрор шуд (10, с. 238).
Ҷои тазаккур аст, ки Анӯшервон танҳо ба нақлу тарҷумаи улуми юнонӣ ба забони порсӣ қаноат накард, балки улуми ҳиндуён низ аз забони санскрит ба забони порсӣ бо фармони ӯ нақлу тарҷума шуданд. Аз он ҷумла, китоби «Калила ва Димна», ки достони он дар муқаддимаи «Калила ва Димна»-и Баҳромшоҳӣ, ки аз тарафи Абул-маолӣ Муншии Шерозӣ ба забони форсӣ дар қарни шашуми ҳиҷрӣ тарҷума шуд, низ ба қалам омадааст (7, с.86).
Гузашта аз ин, эрониён дар илми тиб низ огоҳии зиёд доштанд ва сохта шудани бемористони бузург дар шаҳри Ҷундишопур худ далели ин гуфтаҳост. Гундишопур аз огоз ба ҳайси маркази илмӣ маъруфият дошт. Ба нақли баъзе аз муаррихон Шопур фармон дода буд, ки иддае аз кутуби юнонӣ ба паҳлавӣ тарҷума шавад ва онҳоро дар шаҳри мазкур гирд оваранд (8, с.387). Соҳиби «Лугатнома» Алиакбари Деҳхудо дар ин маврид чунин мегӯяд: «...баъд аз нашри мазҳаби настурӣ дар Эрон «Байтул-
55
Ҳамробоев Н.А. Омилҳои интишори улуми дахила дар тамаддуни исломи
ибъод» (дар Гундишопур буд), ки собиқаи дарозмуддат дар исавият дошт, яке аз бузургтарин марокизи мазҳабии исавиёни эронӣ, як ҳавзаи динии бузург ва аз муҳимтарин марказҳои ҷамъшавии уламои исавӣ ва маҳалли таълими тибби юнонӣ ва омезиши он бо тибби эронӣ ва ҳиндӣ шуд. Ин тараққӣ, хусусан, дар аҳди Анӯшервон бештар барои он ҳосил гашт, ки донишмандони сурёнизабони эронӣ ва уламои ҳиндиву зардуштӣ дар он ҷо машгули кор буданд. Дар бемористони Гунди-шопур иддае аз табибони ҳиндӣ мезистанд ва ба омӯхтани усули тибби ҳиндӣ иштигол доштанд. Бо ҳиммати онҳо чанд китоб аз осори тиббии Ҳинд ба паҳлавӣ тарҷума шуда буд, ки баъдан ба арабӣ даромад» (2, с.62).
Дар воқеъ, шӯҳрати бемористон ва мадрасаи тиббии Гундишопур таҳсилкунанда-гони мамлакатҳои ҳамсояро ҳам ба худ ҷалб карда буд, ки Ҳорис ибни Калд ас-Сақфӣ - табиби маъруфи араб низ ба Г ундишопур барои дарёфти касби камоли тиб-бӣ ҳозир шудааст (4, с.45).
Маъруфияти мадрасаву бемористони Гундишопур ва шӯҳрати табибони он дар давраи исломӣ низ боқӣ монд, ки қиссаи ба бемории меъда гирифтор шудани Мансур - халифаи аббосӣ ва аз Гундишопур овардани табиб барои муолиҷаи ӯ дар сарчаш-маҳои таърихӣ ин амрро таъйид мекунад. Ҳавзаи илмии Г ундишопур аз қарни сеюми ҳиҷрӣ, ки Багдод шӯҳрат ёфт, мақоми собиқи худро аз даст дод, лекин эътибори худро ба унвоне, ки дар он бузургтарин донишкадаи тиббии ҷаҳон қарор дорад, ҳифз намуд (2, мадхали «Ҷундишопур»).
Фарҳанги сурёнӣ. Сурёниҳо бақияи калдониёну бобулиён буда, монанди онҳо соҳиби тамаддуну фарҳанги азим буданд. Алиакбари Деҳхудо сурёниёнро дар лугатномаи хеш зимни шарҳи вожаи «сурёнӣ» чунин муаррифӣ менамояд: «Сурёнӣ -лугати тарсоён ба забоне, ки Таврот нозил шуд. Забони набатӣ. Номи қавми соми-нажод, ки бо қавми оромӣ хешованд буданд ва лаҳҷаи онро низ сурёнӣ номанд ва ин лаҳҷа аз лаҳҷаҳои муҳими оромии шарқӣ аст...хатте, ки барои навиштани сурёнӣ ба кор мерафт, бо андаке тагйироте ҳамон хати оромӣ аст...» (2, мадхали «сурёнӣ»).
Аз қавли феҳристнигори маъруф Ибни Надим чунин бармеояд, ки сурёниён дар Байнаннаҳрайн зиёда аз 50 мадраса доштанд ва дар он ҷо улуми гуногунро ба забони сурёнӣ ва юнонӣ таълим медоданд (8, с.211). Мадрасаи «ар-Руҳо» нахустин ва маш-ҳуртарин мадраса дар садаи панҷуми мелодӣ ба ҳисоб мерафт, ки дар он ҷо сурёниҳо ба таҳсили улуми фалсафа машгул буданд ва чун он улумро аз худ намуданд ба тарҷу-маву шарҳу тафсири онҳо пардохтанд (1, с. 69). Форигуттаҳсилҳои ҳамин мадорис бу-данд, ки дар замони хилофати Аббосиён улуми фалсафиро аз забонҳои сурёниву юно-нӣ ба арабӣ тарҷума мекарданд ва онон сурёниёни настуримазҳаб буданд (8, с. 445).
Сурёниён бештар барои пешрафти улуми фалсафӣ ва нақлу тарҷумаи он аз забони юнонӣ саъю кӯшиш намудаанд (13, с.98). Онҳо улуми тиббу нуҷумро низ монанди румиён аз юнониён фаро гирифтанд ва баъдан мусалмонон он улумро аз забони сурёнӣ ба забони арабӣ тарҷума карданд.
Бемористони Ҷундишопур низ бештар бо кӯмаки пизишкони машҳури сурёнӣ, ба монанди Ҷурҷис ва Тайбутӣ идора мешуд (1, с.511). Аксари ин мутарҷимону пизишкони номии сурёнӣ то замони хилофати Аббосиён зиндагӣ ва фаъолият намуда, дар таърихномаҳо, роҷеъ ба табибони хоси халифаҳо ва ангезаву омилҳои рушди илми тиб дар заминаи тарҷумаи осори тиббии гузаштагон, аз ҷумла хидматҳои раиси бемористони Ҷундишопур - Ҷурҷис нақлу ҳикоёти фаровоне омадааст (8, с.328). Ҷурҷиси табиб, ки аз руасои бемористон буд, ба таълифу тарҷумаҳои китобҳо алоқа дошт. Вай забонҳои сурёниву арабӣ ва форсию юнониро ба хубӣ медонист ва ҳамин
56
Hamroboev N.A. Factors of Penetration and Diffusion of «Foreign Sciences» into Islam Civilization
ки ба Мансур тақарруб ёфт, илова бар кутубе, ки ба сурёнӣ иншо карда буд, қисме аз китобҳои тиббиро низ аз юнонӣ барои Мансур ба арабӣ тарҷума намуд (8, с. 485).
Аз ин ҷост, ки Алиасгари Ҳалабӣ қарни сеюми ҳиҷриро “қарни мутарчимон” но-мида, дар ин замина хидматҳои мутарҷимони настуримазҳабро чунин баён намуда-аст: “Бештари мутарҷимон аз масеҳиён буданд ва ба забони сурёнӣ сухан мегуфтанд. Дар миёнашон касоне низ буданд, ки ба забонҳои юнониву форсӣ ва сурёниву арабӣ балад буданд. Тарҷума ва шарҳҳои машҳури осори фалсафию риёзӣ ва тиббу нучум-шиносии Ҷурҷису Бахтишуъ ва Ҳунайну Қусто ва дигарон далели ин гуфтаҳост” (3, с.55).
Фарҳанги ҳиндӣ. Ҳиндуён низ монанди қавму миллатҳои дигари зикршуда тамаддуни қадима дошта, бо сурудани ашъори базмию размӣ, таълиму тадвини панду насиҳатҳои динӣ, омӯзиш ва гузаронидани амалиётҳои тиббию ситорашиносӣ машҳури замони хеш буданд.
Мувофиқи таҳқиқоти донишмандон асли китобе, ки имрӯз «Калила ва Димна» хонда мешавад, аз адабиёти ҳиндӣ сарчашма гирифта, пас аз тарҷума ба паҳлавӣ чанд боби дигар бар он афзуда шудааст. Дар асл бошад, маъхази панч боби ин китоб «Панчатантра» ва се боби он ҳамосаи бузурги ҳиндӣ - «Маҳабҳарата» ба шумор меояд, ки ин асар дар замони хулафои Бани Аббос аз тарафи Абдуллоҳ ибни Муқаффаъ ба забони арабӣ тарчума шуда буд (1, с. 845).
Асари дигаре, ки монанди «Калила ва Димна» ва «Синдбоднома» асли ҳиндӣ дошта, ба ақидаи муҳаққиқон, дар замони салтанати Хусрави Анӯшервон Барзуяи табиб ҳикоятҳои онро ба паҳлавӣ тарчума карда, ба шакли китобе алоҳида даровардааст ва дар қарнҳои нахусти ислом он ба арабӣ низ тарчума шудааст, «Билавҳар ва Будосаф» маҳсуб мешавад (11, с. 205).
Гузашта аз ин, истимдодталабии Анӯшервон ва дар оянда хулафои аббосӣ аз табибони ҳиндӣ ва тарчума шудани асарҳои тиббӣ, аз чумла тарчумаи китоби «Шоноқ», худ далели маъруфият ва маҳбубияти пизишкони ҳиндӣ мебошад.
Асари мазкур ба огози нимаи аввали асри VIII мансуб буда, аз чумлаи осори пизишки номдори ҳиндӣ аст. Ин китоб бо номи «Панч рисолаи Шоноқ» ва «ас-Самум» низ маъруф аст. Бино ба ахбори донишманди мӯътабари араб - Ҷоҳиз тарчу-мони китоб мазкур Манкаи ҳиндӣ ном пизишки моҳира буд, ки дар аҳди Ҳорунар-рашид аз Ҳинд ба Багдод даъват шуда буд. Вай аз донандагони хуби забони санскрит ва забони паҳлавӣ ба ҳисоб мерафт ва барои Яҳё ибни Холид ибни Бармак «Панч рисолаи Шоноқ»-ро ба форсӣ тарчума намуд, ки дар оянда онро Абӯҳотими Балхӣ ба хати форсӣ даровард (11, с. 232). Тарчумаи арабии китоб, ки аз матни форсӣ сурат гирифтааст, бо тасарруфоти зиёд то имрӯз расида, вале форсии он аз байн рафтааст.
Гузашта аз ин, тақрибан дар ҳамин замон китоби дигари тибби ҳиндӣ маъруф ба «Ҷарка» бо амри Бармакиён сараввал ба форсӣ ва баъдан ба арабӣ тарчума шуд. Матни форсӣ аз миён рафта, аз тарчумаи арабии китоби «Ҷарка» тавассути иқти-босот ва ишороте, ки дар «ал- Ҳикмат»-и Алӣ ибни Саҳли Табарӣ, «ал-Ҳовӣ фӣ-т-тиб(б)»-и Абӯбакри Розӣ, «ал-Ҳинд»-и Абӯрайҳони Берунӣ, «Тӯҳфату-л-мӯъминин»-и Ҳаким Муҳаммади Мӯъмин ва гайра мавчуд аст, пораҳое маҳфуз мондааст (10, с. 53).
Дар охир ба унвони хулоса гуфтан мумкин аст, ки:
- Ҳаракати тарчума хоссатан дар авохири аҳди Сосониён вусъат пайдо карда, бо густариши тарчумаи осори юнониву сурёнӣ ва порсиву ҳиндӣ ба мактаби хосе табдил ёфт, ки ҳадафҳои истиқбол аз беҳтарин дастовардҳои афкори адабиву ахлоқӣ ва илмиву фалсафии қавмҳои дигар ва дар ин замина ганӣ гардонидани адабиёту илму фарҳанги тамаддуни исломиро пайгирӣ мекард;
57
Ҳамробоев Н.А. Омилҳои интишори улуми дахила дар тамаддуни исломи
- Аввалин тарҷумаҳои улуми дахила аз нимаи дуюми асри аввали ҳиҷрӣ огоз шуда, осори паҳлавӣ ба забони арабӣ бошад ба солҳои 40-50-уми асри VIII-мелодӣ мансуб мебошад. Баъдан, дар тӯли 150 сол муҳимтарин осори тоисломии қавмҳои ориёӣ ва соири қавмҳои мутамаддини он аҳд ба арабӣ нақл гардид;
- Ошноӣ бо забон ва улуму андешаи юнониву сурёнӣ, паҳлавию ҳиндӣ ва ҳангоми бархӯрди он бо ислому арабият роҳро ҳамвор намуда, муҳит ва мақоми фарҳангиеро ба вуҷуд овард, ки минбаъд ба унвони «тамаддуни исломӣ» маъруф гардид;
- Натиҷаи омезиши фарҳанги қавму миллатҳои мухталифи он даврон буд, ки теъдоди зиёди осори куҳан ба матну батни тамаддуни исломӣ роҳ ёфта, муҳимтар аз ҳама, бо шарофату дилсӯзии мутарҷимон ва бо дастгирии амирону вазирони фарзонаву донишпарвар аз боди фано эмин монд.
Калидвожа: тарҷума ба забони арабӣ, улуми дахила, тамаддуни исломӣ, улуми фалса-фӣ, панду ахлоқ, осори тамаддунҳои қадим, Суқрот, Аббосиён, Ибни Надим, забони сурёнӣ
Пайнавишт:
1. Абдулҳамид, Найир Нурӣ. Саҳми арзишманди Эрон дар фарҳанги ҷаҳон. Теҳрон, 1377. - Ҷ.2. - 1031саҳ.
2. Алиакбари Деҳхудо. Лугатнома. Нармафзор (CD), таҳияи дуюм.
3. Алиасгари Ҳалабӣ. Таърихи тамаддун дар ислом. (Баррасщое чанд дар фарҳанг ва улуми ацлии исломӣ). Теҳрон, Асотир,1382. -552саҳ.
4. Дмитрий Гутос. Тафаккури юнонӣ, фарҳанги арабӣ. Наҳзати тарҷумаи китобҳои юнонӣ ба арабӣ дар Багдод ва ҷомеаи огозини аббосӣ. Тарҷумаи Муҳаммадсаиди Ҳиноии Кошонӣ. - Теҳрон: Нашри донишгоҳӣ, 1374.
5. Дулас Авлерӣ. Интщоли улуми юнонӣ ба олами исломӣ. Тарҷумаи Аҳмад Ором. -Теҳрон: Нашри донишгоҳӣ, 1374.
6. Зайдон, Ҷурҷӣ. Таърихи тамаддуни ислом. Тарҷума ва нигориши Али Ҷавоҳиркалом.
- Теҳрон: Амири кабир, 1372.
7. Зоҳидов Н. Адабиёти арабизабони форсу тоҷик аз истилои араб то аҳди Сомониён.-Хуҷанд: Раҳим Ҷалил, 1999.
8. Ибни Надим. Ал-Феҳрист. Тарҷумаи Ризо Таҷаддуд. - Теҳрон,1393/1973.
9. Иностранцев К.А. Сасанидские этюды. - СПб. 1909. - 140 с.
10. Муҳаммад Муҳаммадӣ. Таърих ва фарҳанги Эрон дар даврони интщол аз асри сосонӣ ба асри исломӣ. Ҷ.4. - Теҳрон: Тӯс, 1380.
11. Сафо, Забеҳуллоҳ. Ҳамосасароӣ дар Эрон. - Теҳрон: Амири кабир, 1366.
12. Салимов Н. Марҳалаҳои услубӣ ва таҳаввули анвоъи наср дар адабиёти форсу тоҷик (асрҳои 1Х-ХШ). - Хуҷанд: Нури маърифат, 2002.
13. Ҳасани Пурниё. Эрони қадим. - Теҳрон, 1310ҳ. - С.120-121.
Reference Literature:
1. Abdulkhmid, Nayeir Nuri. Worthy Contribution of Iran in Regard to World Culture. -Tehran, 1337hijra. V.2. - 1031 pp.
2. Aliakbar Dekhudo. Interpretation Dictionary. -Tehran, 1377. The second edition. (CD) format
3. Aliasghari Khalabi. The History of Civilization in Islam. (some Explorations Concerned with Islamic culture and Rational Sciences). - Tehran, Asotir, 1382 hijra. - 552 pp.
58
Hamroboev N.A. Factors of Penetration and Diffusion of «Foreign Sciences» into Islam Civilization
4. Gutos, Dmitry. Greek Thinking, Arabic Culture. Movement of Greek Books Translation into Arabic in Bagdad and the Beginning Society of Abbosids. / Translated by Mukhammadsaid Khinoii Koshoni. - Tehran: Printing-house of Tehran University,1374 hijra.
5. Dulas Avleri. Diffusion of Greek Sciences in Islamic World. / Translated by Ahmad Orom. -Tehran: Printing-house of Tehran University, 1374 hijra.
6. Zaydon, Jurji. The History of Islam Civilization. / Translated by Ali Javohirkalom. - Tehran: Amir akbar, 1372 hijra.
7. Zohidov N. Arabic Literature Written in Persian and Tajik Language since Arabic Invasion up to Somonid Dynasty. - Khujand: State publishing house named after Rahim Jalil, 1999.
8. Ibni Nadim. Al-Fekhrast. / Translated by Rizo Tajaddud. - Tehran, 1393/1973 hijra.
9. Inostrantsev K.A. Sasanid's Etudes. - Spb. 1909. 140 pp.
10. Mukhammad Mukhammadi. History and Culture of Iran in the Epoch of Transition since Sosonid's Century up to Islamic One. V.4. - Tehran: Tus, 1380 hijra.
11. Safo, Zabekhulloh, Compositions of Epos in Iran. - Tehran: Amir Akbar, 1366 hijra.
12. Salimov N. Origination and Establishment of Genre Prose in the Tajik and Persian Literature (IX-th - XIII-th centuries). - Khujand: Light of Enlightenment, 2002.
13. Hasan Puriyo. Ancient Iran. - Tehran, 1310 hijra. - pp. 120-121.
59
