CC BY
130
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43)2015
УДК 4(0) Н.А. ҲАМРОБОЕВ
ББК 63.3
«АЛ-ФЕҲРИСТ»-И ИБНИ НАДИМ - ОИНАИ ТАМАДДУНИ КУҲАН
Вожаҳои калидӣ: «ал-Феҳрист»-иИбнНадим, наҳзати тарчума, осорипаҳлавй, улумидахила, мутарчимони маъруф,
Аз таҳқиқоти олимони ватанию хориҷӣ ва аз сарчашмаҳои куҳан маълум мегардад, ки муҳимтарин ва ҷомеътарин манбаъ ё худ феҳриствора доир ба фаъолияти мактаби мутарҷимони эронии қарнҳои VIII-IX ва осори тарҷумашудаи паҳлавӣ ба забони арабӣ китоби «ал-Феҳрист»-и Ибни Надим маҳсуб мешавад.
Аз мундариҷа ва мӯҳтавои шоҳкории мазкур пай бурдан мумкин аст, ки ин донишнома худ як китобхонаест дар як китоб, феҳристе аз китобҳои миллати Арабу Аҷам ва сайри наҳзатҳои илмию адабӣ дар олами ислом (3, 3). Китоби «ал-Феҳрист» на танҳо донишномаест, ки таъриху фарҳанг, адабиёту мазоҳибро аз даврони пеш аз ислом то асри муаллиф ба равишу усули нав тарсим мекунад, балки ҷанбаи китобшиносӣ низ дошта, феҳристи ҳамаи асарҳои таълифшуда ба забони арабй аст.
Аҳамият ва арзиши ин китоб то андозаест, ки агар вуҷуди онро нодида гирем ва номи онро аз дастаи осори исломӣ ҳазф намоем, зарари ҷуброннопазире дар қаламрави фарҳанги исломӣ ба вуҷуд меояд ва робитаи мо бо бахши аъзами фарҳангу улуми исломии қарнҳои аввали ислом қатъ мешавад. Гарчанде ки дар қарнҳои Х-1Х донишномаҳое ба монанди «Эҳсо-ал-улум»-и Форобӣ, расоили «Ихвон-ус-сафо», «Мафотеҳ-ул-улум»-и Хоразмӣ ва «Ҷавомеъ-ул-улум»-и Ибни Фареғун дар саҳнаи улуми давр, рӯи кор омада буданд, аммо ҳеҷ яке аз онҳо, на танҳо аз лиҳози вусъату диққат, балки аз назари равиш низ бо «ал-Феҳрист» қобили қиёс нестанд (7, 46).
Асари мазкур хеле моҳирона таълиф ва табақабандӣ шуда, аз пайдоиши забону хат, қаламу варақ оғоз мегардад ва мавзуоти бисёрҷабҳаи адабиётшиносӣ ва улуми инсоншиносиро дарбар мегирад. Ин манбаи мӯътамад аз даҳ мақола ва 33 фан, аз ҷумла кутубу хутути мусалмонон, яҳудиёну масеҳиён, наҳву луғат, ансоб, шеър ва шуаро, калому мутакаллимон, фиқҳу фақеҳон ва муҳаддисон, тарҷумаи фалсафаву улуми қадим, сеҳру ҷоду, адёни заминӣ ва кимиё иборат аст.
Аз қавли муаллиф маълум мегардад, ки ӯ дар аксар ҳолат мавод ё худ маълумоташро аз нусхаҳои дастхати муаллиф ё шахси мавриди эътимод ба даст оварда, (3, 23) ба манбаи он ишора менамояд ва дар камтарин ҳолат манбаъҳои матолибашро зикр накардааст. Ӯ аз сарчашмаҳои мухталиф, чун Ибни Ҳоҷиби Нӯъмон (3,277), «Китоб-ул-варақа» (3,271), «Китоб-ул-вузаро»-и Ҷаҳшиёрӣ (3,21) истифода намуда, усули ҷолиберо дар муаррифии манобеъ истифода мебарад. Масалан, ҷое бидуни зикри номи асар менависад: «...ба хати Абулҳасан ибни Синон хондам» (3,357), ё ҷои дигар ақида ё диди худро дар бораи шахсият ё қавли аз ӯ овардааш маълум менамояд: «...Каъб, ки ман аз гуфтаи ӯ безорӣ ҷӯям...» (3, 8). Гузашта аз ин, дар баробари овардани маълумот дар бораи ашхоси маъруфи таърихӣ номи китобҳои онҳо низ ба пуррагӣ мулҳақ карда мешавад ва ҷое, ки муаллиф аз он китоб хабар надошт ё номи асарро дар хотир надошт, се нуқта гузошта мегӯяд, ки «ин китобҳо аз ӯст...». Ин амал худ гувоҳ бар он аст, ки муаллиф шахсан ин китобро надоштааст ё маълумот аз хотираи ӯ ҳазф шудааст, чун ин ҳодиса дар матн бисёр ба назар мерасад.
Аммо, ин ҷо ҳадафи мо шарҳ додан ё зикри чӣ гуна аз тарафи муаллиф анҷом пазируфтани асар нест, балки муайн намудани ҷойгоҳи тарҷума, хоса тарҷумаи паҳлавӣ ба забони арабӣ дар китоби мазкур ва он даврон аст.
Бояд таъкид намуд, ки китоби «ал-Феҳрист» манбаи арзишманде барои пажӯҳиши наҳзати тарҷума ба ҳисоб рафта, иттилооти овардаи муаллиф, аз осори мутақаддим ва мутааххир бартарӣ дорад.
Ибни Надим фасле аз китоби хешро махсуси мутарҷимини эронӣ намуда, аввалин рӯйхати ҷомеътарин дастаи мутарҷимони осори паҳлавӣ ба арабиро тартиб медиҳад, ки номҳои зерин шомили ин дастаанд: Ибни Муқаффаъ, Хонадони Навбахт, Мӯсо ибни Холид ва Юсуф ибни Холид, ки чокарони Довуд ибни Абдуллоҳ ибни Ҳамид ибни Қаҳтаба буданд, Абулҳасан Алӣ ибни Зиёди Тамимӣ, Ҳасан ибни Саҳл, Балозурӣ, Ҷабала ибни Солим, Исҳоқ ибни Язид,
113
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2 (43) 2015
Муҳаммад ибни Ҷаҳми Бармакӣ, Ҳишом ибни Қосим, Мусо ибни Исои Кисравӣ, Зодуя ибни Шоҳуяи Исфаҳонӣ, Муҳаммад ибни Иброҳим ибни Матёри Исфаҳонӣ, Баҳром ибни Мардоншоҳ - мӯъбади шаҳри Нишопур, Умар ибни Фаррухон (3, 342). Ҷои таъкид аст, ки, албатта, ба ҷуз ашхоси мазкур мутарҷимон ва донишмандони дигаре низ буданд, ки дар кори тарҷумаи асарҳо аз забони паҳлавӣ ба арабӣ даст доштанд, мутаассифона, номашон дар ин рӯйхат бо сабабҳои ба мо номаълум зикр нашудааст. Шояд Ибни Надим дар ин даста номи танҳо мутарҷимони машҳурро ҷой кардааст, ё ба сабаби ноогоҳӣ, аз тарҷумаҳои дигар, номи мутарҷимони дигарро зикр накардааст. Дар ҳоле, ки дар сафи мутарҷимони осори паҳлавӣ ба арабӣ бояд номи худи Ибни Надим низ зикр мешуд. Чунон ки худ мегӯяд, китоберо дар одоби ҷанг, лашкаркашӣ, кушодани дижҳову наҳрҳо, сохтмони подгоҳҳо ва ғайра, ки барои Ардашери Бобакон таълиф ёфта буд, тарҷума кардааст (3,432).
Муаллиф дар бораи мутарҷимони улуми дахила низ дар асари мазкур сухан ронда, аз фасли аввали китоб то ниҳояти он, тарҷумаҳои мансуб ба ин ё он фанро алоҳида баррасӣ менамояд.
Аз нишондодҳои ин шоҳкории мондагор аён мегардад, ки нақлу тарҷумаи осори дахила ё худ осори куҳани милали гуногун ба забони арабӣ, на фақат аз забони паҳлавӣ, балки аз забонҳои дигари ҷаҳон дар асри VIII-Х ба авҷи аъло расида, манзараи пурошӯби ҳаракти тарҷума ба забони арабӣ ба пуррагӣ дар ин ганҷина тасвир ёфтааст.
Соҳиби китоби «ал-Феҳрист» дар мақолаи аввал суханро аз тавсифи забони Арабу Аҷам ва чигунагии қаламу хат ва шакли навишти онҳо, дар бораи номи китобҳои динӣ, дар ситоиши Қуръони карим ва номи китобҳои улуми қуръонӣ, таърихчаи қориёни Қуръон оғоз мекунад.
Дар боби мазкур муаллиф аз тарҷумаи «Китоб-ул-ҳунафо»-и мазҳаби собииён ёдовар мешавад, ки онро аз китобхонаи Маъмун дарёфт кардаанд: «китобе аз нусхаҳои қадимӣ ва гӯё аз китобхонаи Маъмун буд, ба даст овардем, ки муаллифаш ном ва шумораи саҳифа ва китобҳои осмонӣ ва мубаллеғони онҳоро, ки бештар мавриди тасдиқ ва гаравиши мардумони ҷоҳилу авбош мебошанд, дар он зикр намуда...» (3, 38).
Ҷои дигар, чи гуна таълиф ёфтану равиши тарҷумаи асари мазкурро Ибни Надим аз забони мутарҷими китоб чунин шарҳ медиҳад: «Аҳмад ибни Салом - бардаи амиралмӯъминин Ҳорун, гӯё Рашид бошад, гӯяд: ин китоб тарҷумаест аз «Китоб-ул-ҳунафо»-и собииёни иброҳимия, ки мӯъминони бо Иброҳим алайҳиссалом, буда, саҳифаеро, ки Худованд бар ӯ нозил карда буд, бо худ медоштанд... садри он китоб муштамал бар саҳифаи Таврот, Инҷил ва кутуби анбиё ва таломиза буд, ки ман аз забонҳои ибрӣ, юнонӣ ва собеӣ, ки луғоти он китобҳо буд ҳарф ба ҳарф ба арабӣ тарҷума кардам ва ба зебо кардану оростани алфози он напардохтам. Барои он ки мабодо сабаби таҳриф гардад ва дар тарҷума на чизе афзудам ва на чизеро кам кардам, магар дар мавориде, ки сиёқи иборот ва дурустии ҷумлабандӣ дар арабӣ муҷиби тақаддум ва ё тааххури калима буд» (3, 32).
Аз ин ҷо маълум мешавад, ки ин асар худ аз китобҳои мазҳабии давраи қадим буда, ҳосили нақлу тарҷумаи осори дахилаи давраи мазкур аст ва танҳо муаллифи «ал-Феҳрист» дар бораи мавҷудияти ин китоб хабар додааст.
Гузашта аз ин, Ибни Надим дар мақолаи дуюми «ал-Феҳрист» ду маротиба (3,118,123) аз мавҷудияти мадраса ё масҷиди «Тарҷумония» хабар медиҳад, ки маҳалли ҷамъшавии донишмандону мутарҷимон буда, ба ҷуз асари мазбур дар дигар сарчашмаҳо дар бораи мавҷудияти ин мадраса ишорае дида намешавад.
Дар мақолаи сеюми «ал-Феҳрист», ки «Дар ахбору одоб ва сияру ансоб» унвон дорад, масъалаҳое монанди ахбори ровиён, ахбори подшоҳон, нависандагону мутарассилон, коркунони хироҷу соҳибони девон, надимону ҷалисон ва адибону ҳазлу масхарагуён ва номи китобҳои эшон, ки соҳиби сираи хосу тоза буданд оварда шудааст.
Ибни Надим дар ин мақола аз масири зиндагӣ ва фаъолияти адабии мутарҷимони маъруф ба монанди Абӯҷаъфари Балозурӣ, Ҷабал ибни Язид, Салм, Абдуллоҳ Ибни Муқаффаъ иттило медиҳад, ки аз маълумоти аввалину нодир ба ҳисоб мераванд.
Аз тарафи Абӯҷаъфари Балодурӣ тарҷума ва ба силки назм кашида шудани китоби «Аҳди Ардашер» (3,186), аз мутарҷимони ангуштшумори илми балоғат будани Хабал ибни Язид (3, 194) ва тарҷумаву таҳзиб шудани номаҳои Арасту барои Искандар (3, 198) аз ҷониби Салм, ки Абӯаъло куния дошту дар Байтулҳикма ба кори тарҷума машғул буд, аз маълумотҳои нодиру муъҷази ин бахши «ал-Феҳрист» мебошад.
114
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43)2015
Ахбору асомии кутуб ва тарҷумаҳои Абдуллоҳ Ибни Муқаффаъ низ дар ҳамин бахш омадааст. Ибни Надим ӯро аз саркардагони ҳаракати тарҷума дониста, мегӯяд: «Абдуллоҳ ибни Муқаффаъ, номаш дар форсӣ Рӯзбеҳ.ва ҳамин ки ислом овард, Абдуллоҳро номи худ қарор дод... Вай яке аз ноқилони форсӣ ба арабӣ буда, дар ин ду забон маҳорату фасоҳат дошт. Ва чандин китоб аз форсӣ ба арабӣ тарҷума карда, ки аз он ҷумла аст: Китоби «Худойнома фи-с-сияр», китоби «Ойиннома фи-л-оин», китоби «Калила ва Димна», «Китоби Маздак», «Китоб-ут-тоҷ фи сирати Анушервон», китоби «ал-Адаб ал-кабир», китоби «ал-Адаб ас-сағир», «Китоб ал-ятима фи-р-расоил», китоби «Ҷавомеъи Калила ва Димна», китоби «Рисола фи-с-саҳоба» (3, 195).
Мақолаи чаҳорум «Дар шеъру шоирон» номгузорӣ шуда, бахши мазкур масоилеро монанди табақоти шоирони давраи ҷоҳилияту давраи исломӣ ва шоирони пасомад, то замони Ибни Надим ва касоне, ки ашъори ононро ҷамъоварӣ намудаанд, дарбар гирифтааст.
Дар ин бахш Ибни Надим аз мутарҷими маъруфи дигари форсӣ ба арабӣ Абон Лоҳиқӣ ва хонадони ӯ сухан мекунад ва тарҷумаи китобҳои зеринро ба ӯ нисбат додааст: «Абон ибни Абдулҳамид ибни Лоҳиқ ибни Уқайр китобҳое аз форсӣ ва ғайра тарҷума намуда, ки аз онҳо ман ин китобҳоро ба ёд дорам: китоби «Калила ва Димна», китоби «Булуҳар ва Будосаф», китоби «Синдбод», китоби «Маздак», «Китобу-с-сиёма ва-л-эътикоф...» (3, 272).
Ибни Надим Абон Лоҳиқиро аз он сабаб дар ин мақола дар байни шоирон ҷой додааст, ки Абон дар баробари мутарҷими машҳур будан, ба ҳайси шоири маъруф шинохта шудааст. Аҳли хонадони ин мутарҷим ҳама табъи шеърнависӣ доштаанд, аммо танҳо Абон аз байни онҳо ба назми китобҳои эронӣ машғул буд. Ибни Надим аз шоир будани ӯ ва наздиконаш чунин хабар медиҳад: «Абон ибни Абдулҳамид ибни Лоҳиқ шеъри бисёре дорад ва бештари ашъораш муздаваҷ ва мусаммат аст. Падараш Абдулҳамид шеъри каме дорад. Лоҳақ падари Абдулҳамид низ шеъри каме дорад. Абдулҳамид ибни Абдулҳамид - бародари Абон, шеъри каме дорад. Ҳамдон ибни Абон ибни Абдулҳамид панҷоҳ варақ ва Абдулҳамиди Абтар шеъри каме дорад» (3, 272).
Бо ишора ба хидмати Абон Лоҳиқӣ дар тарҷумаи манзуми осори паҳлавӣ ба арабӣ профессор Н.Зоҳидов навиштааст: «Агар Ибни Муқаффаъ бузургтарин намоянда ва асосгузори мактаби тарҷумаи мансури осори тоисломии эронӣ ба забони арабӣ маҳсуб шавад, Абони Лоҳиқӣ аксари тарҷумаҳои Ибни Муқаффаъро ба риштаи назм кашида, ба мактаби ба худ хоси тарҷума ва ё нақли манзуми он осор асос гузошт» (1, 44).
Мақолаи панҷум аз мақолаҳои калонҳаҷми ин асар буда, «Калом ва мутакаллимон» ном дорад. Ин мақола панҷ фанро фаро гирифта, доир ба масъалаҳое монанди оғози амри калом ва мутакаллимон, ахбори мутакаллимони шиаю имомия, зайдияю исмоилия, муҷаббираю ҳашавия ва хавориҷа, ахбори ҷаҳонгардону зоҳидон ва обидону сӯфиён ва номи китобҳои ҳамаи ин тоифаҳо баҳс мекунад.
Дар ин мақола, Ибни Надим танҳо дар бахши ахбори мутакаллимон аз Оли Навбахт, махсусан аз Ҳасан ибни Мусои Навбахтӣ хабар дода, хонаи ӯро аз муҳимтарин маҳалли ҷамъшавии мутарҷимон қайд кардааст: «Абӯмуҳаммад Ҳасан ибни Мусо, хоҳарзодаи Абӯсаҳл ибни Навбахтӣ мутакаллим ва файласуф аст, ки дар манзилаш гурӯҳе аз мутарҷимон барои тарҷумаи китобҳои фалсафӣ ҷамъ мешуданд, монанди Абӯусмони Димишқӣ ва Исҳоқу Собит ва дигарон...» (3, 330).
Аз иқтибоси овардашуда маълум мегардад, ки Абуусмони Димишқӣ ва Исҳоқу Собит чун бо Ҳасан ибни Мусо ҳамроҳ ва ба кори тарҷума машғул буданд, аз ин лиҳоз аз зумраи мутарҷимон бояд маҳсуб шаванд. Ин ҷо саволе пайдо мешавад, ки барои чӣ Ибни Надим на дар зерфасли мутарҷимони форсӣ ба арабӣ ва на дар қатори мутарҷимони ғайрифорсӣ дар бораи Абусмони Димишқӣ иттило надодааст? Албатта, дар се ё чаҳор маврид мегӯяд: «...Исҳоқ аз ин китоб тарҷумае ба сурёнӣ дорад...(саҳ. 331), «Димишқӣ ҳафт мақола аз онро тарҷума карда» (саҳ. 331); «...ва Абӯусмони Димишқӣ низ тарҷумае аз ин китоб дорад.» (саҳ. 455, 456, 458) ва монанди ҳамин зикр кардааст, аммо дар бораи Абӯусмони Димишқӣ ба таври ҷудогона, ба ҳайси мутарҷим маълумоте наовардааст.
Дар баробари Абӯусмони Димишқӣ ин ҷо исми Собит ва Исҳок низ зикр шудааст, ки шояд мақсуд аз Исҳоқ ин ҷо - Исҳоқ ибни Ҳунайн ва аз Собит - Собит ибни Қурра бошанд, ки дар бораи ҳар ду дар радифи мутарҷимони осори фалсафӣ маълумот оварда шудааст.
Нуктаи дигаре, ки мавриди қайд аст, дар ин мақола ҳаёт ва фаъолияти адабии чандин нафари дигар, аз зумраи Солеҳ ибни Абдурраҳмон ва дигарон мавриди баррасӣ қарор гирифтааст, ки дар ин бахш на ба ҳайси мутарҷим, балки ҳамчун намояндаи ягон мазҳабу равия ва дар мақолаҳои дигари «ал-Феҳрист» ба ҳайси мутарҷимони номӣ муаррифӣ шудаанд.
115
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2 (43) 2015
Мақолаи шашум низ аз мақолаҳои калонтарини «ал-Феҳрист» ҳисобида шуда, дорои ҳашт фан ва унвони «Мақола дар фиқҳу фақеҳон ва муҳаддисон»-ро ба худ касб кардааст. Ин мақола мавзӯоти фиқҳиро дарбар гирифта, аз ҷумла зикри ахбори имомон - Имом Молик, Абӯҳанифа, Имом Шофеӣ, Имом Довуд ва асҳоби эшон, ахбори фуқаҳои аҳли ҳадису шиа, муҳаддисон, ахбори Абӯҷаъфари Табарӣ ва асҳоби ӯ ва номи китобҳои эшон дар ин ҷо оварда шудааст.
Мақолаи ҳафтуми асари мазкур дорои се фанни муфассал буда, ба унвони «Дар фалсафа ва улуми қадим» номгузорӣ шудааст. Дар мақола, муаллиф дар ахбори аҳли фалсафаю табииёт ва аҳли мантиқ, муҳандисону риёзидонон ва мусиқидонону муҳосибон ва мунаҷҷимону табибон ва номи китобу тарҷумаҳо ва тафсирҳо суханронӣ кардааст.
Мақолаи мазкур аз бурузи улуми фалсафа оғоз гардида, дар матну батни худ гавҳари асосии мафҳуми тарҷумаро инъикос менамояд. Дар ин ҷо, аз тарҷумаҳое, ки дар давраи хилофати Холид ибин Язид ибни Муовия, ки дар таърих ва сарчашмаҳо (5, 267) ба унвони ҳокими фозилу фарҳангпарвари хонадони Банӣ Умайя номзад шудааст, оғоз мегардад. Соҳиби «ал-Феҳрист» Холидро бофазлу бохирад ва муассиси ҳаракати тарҷума дар тамаддуни исломӣ, яъне нақли улум аз забонҳои дигар ба забони арабиро аз давраи хилофати ӯ дониста, чунин мегӯяд: «Холид ибни Язид ибни Муовияро ҳакими Оли Марвон медонистанд, ки вай зотан бо фазл буд ва эҳтимому муҳаббати зиёде ба донишу илм дошт ва чун ба фикри сохтани кимиё афтода буд, амр кард гурӯҳе аз аҳди фалсафаи Мисрро, ки арабӣ медонистанд эҳзор намоянд. Ва аз эшон хост китобҳои кимиёро аз забони юнонӣ ва қибтӣ ба арабӣ баргардонанд. Ва ин аввалин мартаба буд, ки дар ислом аз забоне ба забони арабӣ тарҷума гардид» (3, 442). Дар бораи вазъи тарҷума дар аҳди Банӣ Умайя, умуман оғози ҳаракати тарҷума дар садри ислом ихтилофоте дар назди муҳаққиқон мавҷуд аст, ки пажӯҳиши масъалаи номбурда аз доираи мақолаи ҳозир берун аст.
Дар давоми ин фасл, сухан дар бораи тарҷумаи девонҳои давлатдорӣ аз забони форсӣ ба забони арабӣ меравад, ки ин ҳодиса дар таърихи тамаддуни исломӣ машҳур буда, яке аз омилҳои пешрафти наҳзати тарҷума ва ҳамчунин сабаб гардид, ки раванди интишори забону хатти арабиро дар байни эрониён тезонид ва аз доираи истифода баромадани хат ва забонҳои маҳаллиро чун забонҳои коргузорӣ муайян кард. Тарҷумаи девонҳо дар таърихи тамаддуни исломӣ ду маротиба такрор шудааст, яке дар замони Ҳаҷҷоҷ аз тарафи Солеҳ ибни Абдурраҳмон ва баъдан дар давраи Ғазнавиён аз тарафи вазири фарзонаи Ғазнавиён Ҳасани Маймандӣ. Қиссаи тарҷумаи девонҳо аз тарафи Солеҳ ва кушта шудани Зодонфаррух, дар мақолаи фавқуззикри «ал-Феҳрист» муфассал оварда шудааст (3, 442).
Гузашта аз ин, Ибни Надим зимни ёдкарди сабабҳои зиёдшавии кутуби фалсафа, ҳамчун ёдкарди ҳодисаи таърихӣ омили дигари пешрафти ҳаракати тарҷумаро баён мекунад. «Чун Маъмун Арастуро дар хоб дид ...ин хоб яке аз сабабҳои нашри китобҳои фалсафа гардид. Ва Маъмун аз роҳи мукотиба, ки бо подшоҳи Рум дошт, дар мақоми истифода баромада ва аз ӯ хост, ки иҷозаи чанд нафареро ба Рум равона дорад, то аз улуми бостонӣ, ки дар хазоини он ҷо буд, чизҳоеро интихоб ва бо худ биёваранд. Подшоҳи Рум дар ибтидо рӯи мувофиқат нишон надода, вале билохира пазируфт ва ҷавоби мусоид дод. Ва Маъмун гурӯҳеро монанди Ҳаҷҷоҷ ибни Матар, Ибни Батриқ, Салмо - мутасаддии Байтулҳикма ва чанд нафари дигарро бад-он сӯй равона дошта ва онон низ чизҳое интихоб намуда ва бо худ оварданд, ки ба амри Маъмун ҳамаи онҳо тарҷума гардид...» (3, 443).
Ҳамзамон, аз нақлу санадҳои Ибни Надим маълум мегардад, ки дар ин давр ба ҷуз аз халифагону вазирон ва мансабдорон намояндагони табақаҳои дигари мардум низ ба ҷамъоварӣ ва тарҷумаи кутуб машғул буданд, ки соҳиби «ал-Феҳрист» ин санади муҳимми таърихиро чунин нақл мекунад: «....аз ҷумлаи касоне, ки кӯшишу эҳтимоми зиёде дар овардани китоб аз Рум доштанд, Муҳаммад, Аҳмад ва Ҳасан - фарзандони Шокири Мунаҷҷим буданд, ки шарҳашон хоҳад омад. Ва инон аз базли мол дар ин роҳ дареғ накарда, Ҳунайн ибни Исҳоқ ва чанд нафари дигарро ба Рум фиристоданд ва онҳо китобҳои шигифтангез ва таснифоти ғариберо дар фалсафа, ҳандаса, мусиқӣ, риёзӣ ва тиббиро бо худ оварданд. Ва Қусто ибни Луқо низ чизҳое бо худ оварда буд, ки пораеро тарҷума кард ва пораеро барояш тарҷума карданд» (3, 444). Ҳамчунин, аз қавли Абӯсулаймони Мантиқии Сиҷистонӣ Ибни Надим нақл мекунад, ки: фарзандони Мунаҷҷим ба гурӯҳе аз мутарҷимон, чун Ҳунайн ибни Исҳоқ, Ҳубайш ибни Ҳасан, Собит ибни Қурра ва дигарон дар ҳудуди понсад динор барои тарҷума ва иштиғолашон моҳиёна медоданд (3, 444).
Матлаби дигаре, ки арзиши таърихиву адабии ин асарро маълум менамояд, ин дастабандӣ намудани мутарҷимон ва осори эшон мебошад. Ибни Надим дар боби мазкур дар баробари зиёд
116
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43)2015
шудани кутуби улуми дақиқ номи гӯрӯҳи мутарҷимонеро зикр мекунад, ки онҳо бештар ба тарҷумаи китобҳои қадим аз забонҳои дигар ба забони арабӣ машғул буданд. Дар ин радиф соҳиби «ал-Феҳрист» аз шахсоне чун Истефани қадим - мутарҷими Холид ибни Язид, Ибни Батриқ ва писараш Абӯзакариё Яҳё ибни Батриқ, Ҳаҷҷоҷ ибни Матар, Ибни Ноима, Салом ибни Абраш, Ҳабиб ибни Беҳрӯз, Матрони Мавсилӣ, Зурбо, Ибни Моҷа, Ноимии Ҳимсӣ, Ҳилол ибни Абӯҳилоли Ҳимсӣ, Тазорӣ, Файсиюн, Абӯнаср ибни Борӣ ибни Аюб, Басили Матрон, Абӯнуҳ ибни Салт, Истос, Хайрун, Истефани Босил, Ибни Робита, Таюфилӣ, Шамло, Исо ибни Нӯҳ, Қувайрӣ, Тадируси Санқал, Дореи Роҳиб, Ҳуё, Басюн, Салибо, Аюби Раҳовӣ, Собит ибни Қамаъ, Аюб ва Самъон, Босил, Ибни Шаҳдии Кархӣ, Абӯамр Юҳанно ибни Юсуфи Котиб, Аюб ибни Қосими Раққӣ, Марлоҳӣ, Ибни Даҳакӣ, Доришуъ, Қусто ибни Луқои Баъалбакӣ, Ҳунайн ибни Исҳоқ, Исҳоқ ибни Ҳунайн, Собит, Ҳубайш, Исо ибни Яҳёи Димишқӣ, Иброҳим ибни Салт, Иброҳим ибни Абдуллоҳ, Яҳё ибни Адии Тифлисӣ (3, 445-446) ва дигаронро ёдовар мешавад, ки соҳиби китоб ё тарҷума будани ин нафарон танҳо дар китоби «ал-Феҳрист» зикр шудааст.
Ибни Надим дар ин бахш аз мутарҷимони ҳиндиву набатӣ ба арабӣ, аз ҷумлаи Манкаи Ҳиндӣ, Ибни Даҳани Ҳиндӣ ва Ибни Ваҳшия (3, 447) хабар медиҳад, ки дар натиҷа аз рӯи шоҳкориҳои эшон пасомадони онҳо асарҳои бузурги илмӣ ба монанди «Синду Ҳинди кабир»-ро таълиф намуданд.
Дар баробари ин, Ибни Надим дастаи мутарҷимони паҳлавӣ ба арабиро дар ин мақола овардааст, ки дар боло зикраш рафт (3, 446-448).
Гузашта аз он чи гуфта, дар бораи тарҷумаи китобҳои таъриху фалсафа, табииёту тиббиёт ва мантиқу илоҳиёт, ки шахсиятҳои барҷомондаи таърих чун Уқлидусу Ҷолинус, Арастую Афлотун, Ҳирмису Буқрот китобҳое ба монанди, «Китоб -ун-навомис», «Китоб-ут-тимоус», «Китоб-ус-сиёсат», «Усул-ил-ҳандаса», «Котеғуриус» (Categories- яъне мақулот), Бориармониус
(Parihtrmenias - яъне иборот), Аналутико (Analytica - яъне таҳлилу қиёс), Тубиқо (Topica - ба маънои ҷадал), Суфистико (Sophistica - ба маънои муғолита), Риторико( Rhetorica - ба маънои хитоба), «Китоб-ус-само ва-л-олам», «Китоб-ул-миҷастӣ», «Китоб-ул-кавн ва-л-фасод», «ас-Само-ут-табиа», «Китоб-ун-нафс», «Китоб-ул-ҳис ва-л-маҳсус», «Китоб-ул-ҳайвон», «Китоб-ул-ҳуруф» маъруф ба «Илоҳиёт» (3, 449-451) ба монанди инҳо таълиф карда буданд, дар давраи ҳаракати тарҷума ин осори низ аз тарафи мутарҷимон, чун Ҳунайн ибни Исҳоқ, Исҳоқ ибни Ҳунайн, Яҳё ибни Адӣ, Ибни Батриқ, Абӯбишр ибни Мато, Форобӣ, Киндӣ, Иброҳим ибни Абдуллоҳ, Искандари Афродусӣ, Абӯзуръа ибни Юҳанно, Ибни Хаммор ва дигарон тарҷума ва шарҳу тафсир шуданд, ки далели ин ҳамоно «ал-Феҳрист»-и Ибни Надим мебошад.
Мақолаи ҳаштуми асар низ се фанро дарбар гирифта, фунуни ин мақола дар бораи ахбори достонсароёну хурофотгӯён ва наққошону афсунгарон ва чашмбандону соҳирон ва номи китобҳои эшон ва номи китобҳое, ки дар маонии мухталиф таълифшуда ва муаллифони онҳо шинохта нашудаанд, баҳс мекунад.
Ибни Надим китоби «Ҳазор афсон» ба маънии ҳазор хурофотро аз аввалин китобе, ки дар ин мавзӯъ навишташуда ҳисобида ва форсизабононро аз аввалин таснифкунандагони афсона ва арабҳоро муҳаррирони ин афсонаҳо медонад. «Форсиён аввал таснифкунандагони аввалини афсона буда ва онро ба сурати китоб дароварда ва дар хизонаҳои худ нигаҳдорӣ ва онро аз забони ҳайвонот нақлу ҳикоят менамуданд... ва арабҳо онро ба забони худ гардонда ва фусаҳову булағои араб шоху баргҳояшро зада ва бо беҳтарин шакле ба риштаи таҳрир дароварданд. Ва дар ҳамон замина ва маонӣ китобҳое таълиф карданд. Аввалин китобе, ки дар ин маъно таълиф шуд, китоби «Ҳазор афсон» ба маънии ҳазор хурофот аст» (3, 541).
Дар бораи мутарҷими «Ҳазор афсон» Ибни Надим иттилое надодааст, вале Абдулазизи Бағдодии Наҳвӣ, ки дар садаи нуҳуми мелодӣ, яъне пеш аз Ибни Надим ва Масъудӣ мезистааст, тарҷумаи китоби «Ҳазор афсон»-ро ба Ибни Муқаффаъ нисбат медиҳад. (ниг.:7, 842) Аммо дар қатори осори тарҷумакардаи Ибни Муқаффаъ, ки Ибни Надим манзур намудааст «Ҳазор афсон» дида намешавад.
Дар ин мақола, Ибни Надим ба ҷуз аз «Ҳазор афсон» аз тарҷумаи китобҳои дигари афсонаҳои тоисломии эронӣ ёдовар шудааст, ки адади онҳо зиёда аз даҳ китоб аст. Мутаассифона, унвони ағлаби ин китобҳо таҳрифшуда дарёфт ва мутолиаи асли он ғайримкон гаштааст. Қавл ва ахбори муаллифи «ал-Феҳрист» гувоҳ бар он аст, ки дар қарнҳои VIII-IX афсонаҳои зиёде, аз ҷумла, «Рустам ва Исфандиёр», «Баҳроми шуш», «Шаҳризод маъа Абарвиз», «Калила ва Димна»-и (3, 544) ҳиндӣ ва ғайра аз паҳлавӣ ба арабӣ тарҷума шуда, заминаеро барои ташаккули як шохаи нав дар насри арабизабон фароҳам овардаанд.
117
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2 (43) 2015
Дар заминаи он чи баён гардид, метавон ба бардоштҳои зерин расид:
Дар қарнҳои VIII-IX осори риштаҳои мухталифи адабиёти тоисломии халқҳои эронӣ, аз қабили китобҳои таърихию фалсафӣ, мантиқию ахлоқӣ ва достонҳои ҳамосиву афсонаҳо ба забони арабӣ тарҷума шуданд. Ин тарҷумаҳо на танҳо боиси аз нобудӣ эмин мондани ёдгориҳои адабиёти тоисломии эронӣ гардиданд, балки бо вуруди худ, ба роҳи тарҷума ба олами ислом, боиси идома пайдо кардани суннатҳои адабиву фарҳангии мардуми эронинажод дар муҳити ҷаҳоншиносии нави исломӣ гардиданд. «ал-Феҳрист»и Ибни Надим ба ҳайси донишномаи муътамад, маҷмуи фарҳангу милали гуногунро то зуҳури ислом ва фарҳангу тамаддуни исломиро то қарни Х ба иҷмол ба олами имрӯз муаррифӣ намуда, симои қисмате аз улуми пешиниён, махсусан наҳзатҳои илмии олами исломро то асри Х, чун оина ба олами имрӯз намоён таҷаллӣ медиҳад. Имрӯз камтар китобе дар таърихи адабиёти Арабу Аҷам ёфт мешавад, ки аз ин китоб ё худ аз ин ганҷинаи бебаҳо иқтибос накарда бошад.
«ал-Феҳрист» ба қавли худи муаллиф: «Феҳристи китобҳои тамоми умматҳо, аз Арабу Аҷам, аст, ки дар риштаҳои гуногуни илмӣ ба забону хати арабӣ мавҷуд буда, бо ахбори мусаннифон ва табақоти муаллифон ва силсилаи хонаводагӣ ва таърихи таваллуду давраи зиндагонӣ ва замони вафоти онҳо ва шаҳрҳое, ки дар он иқомат дошта ва сифоти некӯ ё нописанде, ки доштаанд, аз ибтидои пайдоиши ҳар илм то ин замон, ки соли 377-и ҳиҷрӣ аст»(3, 3) маълумот медиҳад.
Асари «ал-Феҳрист»-и Ибни Надим барои муҳаққиқоне, ки паҳлӯҳои гуногуни таърихи тамаддуни исломӣ, таърихи улум, адабиёти арабизабон, махсусан ҳаракати тарҷума, ҳаракати шуубия, авзои диниву фарҳангии ин давраро меомӯзанд, аз сарчашмаҳои асосии таҳқиқӣ ба ҳисоб меравад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Зохидов, Н. Арабоязычный период персидско-таджикской литературы VIII-IX вв / Н.Зоҳидов. - Душанбе: Дониш, 1993. - 202 с.
2. Зоҳидов, Н. Насри арабизабони адабиёти форсу тоҷик дар асрҳои VIII-IX/ Н.Зоҳидов. -Хуҷанд: «Нури маърифат, 2004. -402 с.
3. Ибни Надим, Муҳаммад ибни Исҳоқ. Китоб ал-Фиҳрист. Ба тасҳеҳи Ризо Таҷаддуд /
H. М.Исҳоқ. -Теҳрон, 1973. - 630 с.
4. Ибни Ҳишом. ас-Сират-ун-набавиййа. Қаддама лаҳо ва аллақа алайҳо ва заббатаҳо Тоҳо Абдуррауф Саъд / Ибни Ҳишом.- Бейрут: Дор-ул-ҷил,1975.- Ҷ.1; 4.
5. Ҳамдуллоҳ, ибни Абибакр ибни Аҳмади Муставфии Қазвинӣ. Таърихи гузида. Таҳқиқи Абдулҳусайн Навоӣ/ Ҳ.М. Қазнавӣ. - Теҳрон: Амири кабир,1364. - 567с.- Ҷ.3
6. Алиакбари, Дехҳудо. Луғатнома. (CD-ROM), Ривояти дуввум / А.Деҳҳудо.- 2002.
7. Доират ул-маорифи бузурги исломӣ. [http://www.cgie.org.ir/fa/ publication/entryview/5045].
8. Абдулҳамид, Наййири Нурӣ. Саҳми арзишманди Эрон дар фарҳанги ҷаҳон / А.Н.Нурӣ.-Теҳрон,1377. -820 с.- Ҷ.2.
REFERENCES:
I. Zohidov, N. Arabic-Language Period of Persian and Tajik Literature. 8-9th centuries/ N.Zohidov. -Dushanbe: Donish, 1993, -202 p.
2. Zohidov, N. The Pose of Arabic-Language Period of Persian and Tajik Literature in 8-9th centuries. -Khujand: Nuri Ma’rifat, 2004. - 402 p.
3. Ibni Nadim, Muhammad ibni Ishoq. Kitob al-Fihrist (A reference book) / edited by Rizo Tajaddud / N.M.Ishoq. - Tehran, 1393/1973 hijra.- 630p.
4. Ibni Hishom. As-Sirat-un-Nabaviya (Prophet's Reputation). / Prepared and Reviewed by Toho Abdurrauf Sa'd / Ibni Hishom. V. 1.4. - Beirut: Dor-ul-jil, 1975.
5. Hamdulloh ibn Abibakr ibn Ahmadi Mustavfii Qazvini. Selected History. V.3. / Under the editorship of Abdulhusayen Navoi. - Tehran: Amir Kabir, 1364. - 567 p.
6. Aliakbar, Dekhudo. Interpretation Dictionary. (CD) format. The second edition/ A.Dehkhudo.- 2002.
7. The Great Islamic Encyclopedia. [http://www.cgie.org.ir/fa/ publication/entryview/5045,/
8. Abdulhamid, Nayeir Nuri. Worthy Contribution of Iran to the World Culture/ A.N.Nuri. - Tehran, 1337 hijra. V.2. - 820 p.
«Ал-Фехрист» Ибн Надима в переводческом движении Ирана
Ключевые слова: «ал-Фехрист» Ибн Надима, переводческое движение, доисламское пехлевийское наследие, «иноземные науки», известные переводчики.
118
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43)2015
В статье автор исследует место и вклад одной из знаменитых энциклопедий различных наук, известной в исламской цивилизации под названием «ал-Фехрист» Ибн Надима. Ценность и значение труда Ибн Надима проявляется, прежде всего, в сохранении и передаче важнейшей информации о научных трудах арабских и иранских ученых, переведенной литературе, школе переводчиков УПП-Хвеков.
Книга «ал-Фехрист» - не только энциклопедия истории, культуры, литературы и религий доисламского периода вплоть до эпохи автора, но она также является справочником, в котором наиболее полно представлен список всех переведённых и со чинённых книг.
Автор статьи заключает, что «ал-Фехрист» в исламской цивилизации играет, с одной стороны, роль моста, который соединяет время и научную среду сегодняшнего дня с великой частью культуры и исламской науки первых веков, с другой, как в зеркале отражает научные достижения наших предков до Х века и показывает её современному поколению.
«Al-Fekhrist» of Ibn Nadim in the reflection of Iran translation movement
Keywords: «Al-Fekhrist» by Ibn Nadim, translation movement, pre-Islamic pekhlavi heritage, «foreign sciences», outstanding interpreters.
The article studies the place and contribution of one of the famous encyclopedias of different sciences known in the Islamic civilization with the name of «Al-Fekhrist» of Ibn Nadim. The value and importance of Ibn Nadim's work is seen in preservation and transference of the most important information about Arabic and Iranian scholars’ scientific works, translated literatures, the school of interpreters the 8-9th centuries.
«Al-Fekhrist» is not only the encyclopedia of history, culture, literature and religion of the pre-Islamic period up to the epoch of the author, but also a reference which more fully represents the list of all translated and written books.
The author assumes that «Al-Fekhrist», on the one hand, plays the role of a bridge which unites the time and the scientific environment of nowadays with the great part of culture and Islamic science of the early centuries, and on the other hand, reflects the scientific achievements of our ancestors up to the 10th century, and shows it to the contemporary generation.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Ҳамробоев Насимцон Абдуллоцонович, номзади илмҳои филологй, дотсент, докторанти кафедраи забон ва адабиёти форсии факултаи забонҳои шарқи Донишгоҳи давлатииХуҷанд баномиакадемикБ.Ғ.Ғафуров (Ҷумҳурии Тоҷикистон, ш.Хуҷанд), E-mail: knasim@mail.ru
Сведения об авторе:
Хамробоев Насимджон Абдуллоджонович - кандидат филологических наук, доцент. Докторант кафедры персидского языка и литературы факультета восточных языков Худжандского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: knasim@mail.ru
Information about the author:
Hamroboyev Nasimjon Abdullojonovich, Candidate of Philological Sciences, Associate Professor, Doctorate Student of Khudjand State University named after academician B. G. Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: knasim@mail.ru
119
