CC BY
21АДАБИЁТШИНОСИ/ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ
БАЪЗЕ ВИЖАГИХ,ОИ НАДВИИ «АХЛОКИМУХСИНИ»-И ДУСАЙН ВОИЗИ КОШИФИ
ХоцаевД.
Донишгоуи миллии Тоцикистон
Дар таърихи тамаддуни мардуми Ачам осори панду ахлокй хеле зиёд аст, аммо хар адибе онро бо тарзу тарики дигар, бо майорату саликаи хеш, услуби писандидаи худ баён кардааст. Аз ин чихат осори панду ахлокии асри XV дар баробари умумият х,ар яке баъзе вижагихои лугавй, сарфию нахвй ва услубии хос низ доранд.
"Ахлоки Мухсинй" асари панду ахлокй буда, онро муаллиф солхои 1495-1500 навиштааст. Дусайн Воизи Кошифй ин асари худро ба писари Дусайни Боикаро -Абдулмухсин Мирзо, бахшидааст. Мавзуи асар, мазмуну мухтавои он тозагй надорад, зеро то таълифи ин асар ва баъд аз он хам дар ин мавзуъ ва бо ин тарзу услуб асархои зиёде навишта шудаанд. Аз мухтавои асар, услуби нигориш маълум мешавад, ки Дусайн Воизи Кошифй дар таълифи "Ахлоки Мухсинй" аз асархои панду ахлокии гузашта ба мисли "Калила ва Димна", "Бустон"-у "Гулистон"-и Саъдии Шерозй, "Насихат-ул-мулук", "Кимиёи саодат"-иМухаммад Газолй, "Кашф-ул-махчуб"-и Абулхасан Алй, '%обуснома"-и Унсурулмаолии Кайковус, "Маснавии Маънавй"-и Ч,алолиддини Балхй ва осори насрии омиёна хуб истифода кардааст. Гайр аз ин то таълифи "Ахлоки Мухсинй" чандин асархои ахлокии дигар ба мисли "Ахлоки Носирй"-и Насируддини Тусй (соли 1235), "Ахлоки Ч,алолй"-и Ч,алолиддини Давонй (соли 1475), "Ахлок-ул-ашроф"-и Убайди Зоконй (солхои 1339-40) навишта шуда буданд. Баъдтар дар пайравии "Ахлоки Мухсинй"-и Дусайн Воизи Кошифй "Дастур-ул-мулук"-и Хоча Самандари Тирмизй (асри XVII) пайдо мешавад.
Тавре ки таъкид шуд, мавзуи "Ахлоки Мухсинй"-и Дусайн Воизи Кошифй дар адабиёти форсу точик нав набошад хам, аз нигохи забону тарзи баён чолибу омузанда мебошад. "Ахлоки Мухсинй" намунаи бехтарини забони адабии асри XV буда, бо услуби бисёр содаю фасех ва дилкашу фахмо таълиф шудааст. Агар баъзе калимаю ибора ва чумлахои арабии онро ки чо-чо дида мешаванд, сарфи назар намоем, хонандаи имруза хам онро бе захмат фахмидаю хазм карда метавонад. Дар асар, асосан, лексикаи умумиистеъмол, таркибу иборахои оммафахм, зарбулмасалу маколхои халкй ба кор бурда шуда, чо-чо аз санъати сачъ истифода шудааст, ки он асарро дилчасп гардондааст. Дар вокеъ, истифодаи санъати сачъ фасохату салосати асарро таъмин намуда, ба услуби баёни нависанда ягон гаронй наовардааст.
Бояд таъкид кард, ки сохтори нахвии "Ахлоки Мухсинй" хеле диккатчалбкунанда буда, ба сохти нахвиёти забони адабии меъёри имруза хеле наздик мебошад.
Дар ин асари панду ахлокй аз хамаи вохидхои нахвй: ибора, чумлахои сода, мураккаб, банди нахвй ва матн хеле мохирона ва бо лутфу фасохати малех истифода шудааст. Масалан, дар асар иборахои изофй, ки яке аз колабхои макбулу махбуби пуртаъсири бачилваории сифату аломат, мансубияту мулкияти шайъхо махсуб меёбад, хеле мохирона истифода шудааст. Адиб кушиш кардааст, ки дар накши чузъи тобеи иборахои изофй вожаеро биёрад, ки аз нигохи таносуби сухан кобили хамнишинй бо хиссаи асосии иборахо дошта бошаду бори маънии матлубро кашад.
Донишманди маъруф Шиблии Нуъмонй дар "Шеър-ул-Ачам" мегуяд: "Лафз бо манзалати чисм ва мазмун ё маънй рухи он аст ва иртиботи ин ду бо хам иртиботи рух аст бо чисм, ки агар он нотавон шуд, ин низ нотавон хохад буд"(8, 38).
Вокеан, калима колабе аст барои ифодаи маъно ва колаб бенукс бошад, маънй низ барчаста ва боазамат мешавад.
Дар сохтани вохидхои нахв интихоби калима хеле мухим аст, зеро шояд калима аз нигохи колаб ва маънй нуксе надорад, аммо дар чойи муносиби худ наояд ва бо вожаи
мyносибаш xамнишин нашавад, маънии баланди он хаpоб ва ибоpа ё чумла бо таъсиpи ин номyтаносибй нукс пайдо мекyнад. Аз ин чост, ки Х,усайн Воизи Кошифй, вакте ки калимаxоpо даp колаби ибоpаи изофй меоpад, таносуби маъноии онxоpо сохт ба эътибоp мегиpад. Масалан, у калимаи "^аё^о, ки мypодифи "шаpм" аст, xам даp накши чузъи асосй ва xам даp накши чузъи тобеъ ба ин таpтиб оваpдааст: сифати xаё, офтоби xаё, аксоми xM, васфи xM; xаёи каpам, xаёи адаб, аммо мypодифи он - "шаpм"-pо бо чунин вожаxо даp колаби изофй истифода каpдааст: сифати шаpм, шаpми каpам.
Тавpе дида мешавад, ин ду вожаи мypодиф аз нигоxи маънй фаpке надоpанд ва даp xама колаби изофй метавонанд якдигаppо иваз намоянд, аммо калимаи '^аё" нисбат ба "шаpм" обypанги баланди эxсосй доpад, чаpо ки он ба услуби баланд хос аст ва муаллиф ба он ибоpаxои изофии бештаp сохтааст. Ибоpаxои изофие, ки муаллиф сохтааст, аксаp мачозианд, ба мисли: тиpбоpони xаводис, сипаpи сабp, хаданги умед, халифаи pyзгоp, кавкаби xашамат, домани xиммат, pикоби таваккал, пойи xайpат, дасти xасpат, таxаммyли машаккат, тозиёнаи укубат, домани максуд ва Fайpа.
Ибоpаxои изофии мачозй даp асаp бо ду ният истифода шудаанд: якум, ибоpаxои мачозй баpои пушида баён каpдани матлаби нависанда xамчyн воситаи созгоpy мyxим хизмат каpдаанд; дигаp ин, ки онxо чун сачъ таpзи баëнpо гyвоpо ва таъсиpи сyханpо боло баpдоштаанд.
Дигаp аз вижагщои услуби баёни нависанда даp истифодаи мyйянкyнандаxои Fайpиизофй мyшоxида шуд. Нависанда даp xолати Fайpиизофй мyайянкyнандаxои сифатиpо бештаp даp даpачаи олй меоpад ва ба ин восита сифати шайъpо таъкид мекунад, чунончи: хyбтаpин фазилат, зиштаpин pазолат, аблаxтаpин маpдyмон, бyзypгтаpин неъмат, хyштаpин пеpоя, беxтаpин саpмоя.
Ба xамин таpик, Дусайн Воизи Кошифй чун нависандаи соxибзавки тавоно ба xамнишинй ва мавкеи истеъмоли xаp як калима даp xайти чумла эътибоpи чиддй дода, аз силсилавожаxои мypодифй xамонеpо, интихоб менамояд, ки даp xамон мавкеи xамнишй бо вожаи дигаp xам аз нигоxи маънй, xамоxангнокй ва xам дастypй дypyстy саxеx бошад.
Масалан, даp чумлаи зеpин: Аммо саодати дунё он аст, ки мypFи дили халкpо ба xyкми каpам сайд тавон каpд (саx. 166) калимаи "саодат" нисбат ба мypодифxояш "хушбахтй", "некбахтй" ва "бахтиëpй" даp ибоpаи изофии "саодати дунё" мyвофиктаp аст ва xамчyнин феъли таpкибии "сайд каpдан" нисбат ба "шикоp каpдан" мyносибтаp мебошад, зеpо ки "сайд каpдан" як навъ малоxатy салосат ва обypанги эxсосии баланд доpад.
Сохтоpи "Ахлоки Мyxсинй" мисли дигаp асаpxои панду ахлокии адибони класикиамон аз гyфтоpxои гуногуне, ки xаp кадом ба як чабxаи ахлокй иpтибот доpад, ба xам омадааст. Чунончи: даp сабp, даp таваккал, даp xаëт, даp афт (поpсой), даp адаб, даp олиxимматй, даp азм, даp чидду чаxд, даp субот ва истикомот, даp адолат, даp авф, даp xилм, даp хулку pафк, даp шафкат ва маpxамат, даp хайpот ва мyбаppадот (хубй, некй), даp саховату эxсон, даp амонату диёнат, даp вафо ва аxд, даp сидк, даp анчоxи XOчат, даp тааннй ва тааммул, даp машваpат ва тадбиp, даp xачмy дypандешй, даp шучоат, даp Fайpат, даp сиёсат, даp таякуз ва хибpат, даp фаpосат, даp катмани асpоp (^шонидани асpоp), даp оттиноми фypсат (Fанимат шyмоpидан) ва талаби некномй, даp pиояти xyкyк, даp сyxбати ахëp (одамони нек), даp дафъи ашpоp (бадкоp), даp таpбияти хадам ва xашам (ходим ва хизматгоpон).
Сохтоpи наxвии асаp бештаp ба xамин низоми баxамой ва шаpxy тавзеxи масоили асаp вобастагй доpад. Масалан, шypyи xаp як гyфтоp аз калимаи асосии xамон матлаб ё тавассути ишоpачонишини "он", ки ишоpа ба xамон вожаи асосй аст, OFOЗ мегаpдад. Чунончи, гyфтоpи "Даp сабp" чунин шypyъ мешавад:
Сабp сифати баFOят макбул аст. Таъpифи сабp xамин аст, ки мазмуни он даp ахбоp омадааст...
Сабp беxтаp маpдpо аз xаp чи xаст,
То биёбад баp мypоди хеш даст.
Пас аз ин даp сифати сабp ботафсил сухан pонда, аз чyмлаxои сеpтаpкиби мypаккаби тобеъ истифода каpдааст. Чунончи: Хдо ки даp тиpбони xаводис сипаpи сабp даp саp кашад, зyдтаp хаданги умедаш ба xадафи мypод биpасад, зеpо ки сабp мифтоxи (калиди) коp аст ва даpи хонаи pоxаш чуз бад-ин калид накушояд (саx. 127128).
Чумлаи фавкдаp колаби чумлаи мypаккаби тобеи сеpтаpкиб буда, аз саpчyмла ва як чумлаи пайpави мубтадо ва ду чумлаи пайpави сабаб ибоpат мебошад. Агаp ин чyмлаpо ба сypати накша тасвиp кунем, чунин аст:
Баpобаpи вусъати фи^у андеша баpои тафсилу шаpxи xаp чи бештаpи сифати "сабp" нависанда аз колаби чумлаи мypаккаби тобеи сеpтаpкиби даpачаю чида истифода каpдааст, ки даp натича теъдоди чумлаи пайpав ба xафт pасидааст. Мисол: Даp калимоти мулуки Тypкистон оваpдаанд, ки Афpосиëб маpдyми хyдpо гуфт, ки ба xайсияти шафкати эшон фиpефта машавед ва лофе, ки заданду даъвое, ки кунанд, маFpyp магаpдед, то вакте ки эшонpо биозмоед ва сабpy пойдоpие, ки агаp маxаки сабp тамоми айëpандешонpо баp маpдонагй эътибоp кунед ^x. 128).
Даp чумлаи мypаккаби тобеи сеpтаpкиби фавкяк саpчyмла буда, ба он як чумлаи пайpави пypкyнанда тобеъ гаpдида даpачаи якум аст, ба ин чумлаи пайpави даpачаи аввал, ки накши саpчyмлаpо адо менамояд, ду чумлаи пайpави пypкyнандаи чида тобеъ шуда, даpачаи дyюмpо ташкил додаанд ва яке аз чyмлаxои пайpави даpачаи дуюм ду чумлаи пайpави муайянкунандаи Fайpичида ва як чумлаи пайpави замон даpачаи сеюмpо ба миён оваpдаанд ва чумлаи пайpави муайянкунандаи охиp ба яке аз чyмлаxои даpачаи сеюм, яъне чумлаи пайpави замон, тобеъ шудааст.
шудааст: Он (xаë Д. Х. ) хислати шаpиф ва сиpати макбул аст. Даëpо шохе аз даpахти имон гуфтаанд. Хдё аз шаpоити низоми олам аст.
Тавpе ки мебинем, xаp гyфтоp нахуст баpои таъpифи мафxyми мавpиди назаp бо чумлаи сода шypyъ шуда, минбаъд бо чyмлаxои мypаккаб, маъмулан, чумлаи мypаккаби
тобеъ идома дода мешавад. Масалан, даp xамин гyфтоpи "Даp xаё" пас аз се чумлаи содаи аввал чунин чумлаи мypаккаби тобеъ омадааст: Arap сифати шаpм аз миён баpафтад ва xеч касpо ба касе шаpм набошад, низоми чаxон xалок пазиpад ва масолеxи халоиказ якдигаp фypy pезад (саx. 129).
Чумлаи мypаккаби тобеи фавказ як саpчyмла ва ду чумлаи пайpави чидаи шаpт ибоpат аст, ки ба сypати накша чунин сохт доpад:
Гоxо баёни муаллиф чунон сода, pавон ва дилнишин аст, ки xам чyмлаxо ва xам таpтиби аъзоxои чумла комилан мувофики забони адабии меъёpи имpyза аст. Ба сypати намуна як чумлаи сода ва як чумлаи мypаккаб меоpем: Мисол: Даp машваpат фавоиди бисёp аст. Ин чумла аз гyфтоpи "Даp машваpат ва тадбиp" гиpифта шуд. Чумлаи содаи мазкyp мисли афоpизм аст ва ягон калимаи нофаxмо ва печидагие надоpад, ба чуз ин ки вожаи "фавоид" бо чамбандии аpабй сохта шудааст. Мисоли дигаp баpои чумлаи содаи чидааъзо: Меxмон соат ба соат ба дил он чавонpо таxсин мекаpд ва ба забон санову офаpини y мегуфт ^x. 173).
Даp "Ахлоки Мyxсинй" чумлаи мypаккаби пайваст низ гоxо аз нигоxи таpкиб, ифодаи аъзоxои чумла чунон xyнаpмандона таxppезй шудааст, ки аз як таpаф, таpзи баён дилкашу таъсиpгyзоp буда, аз суйи дигаp, комилан мутобикба забони адабии меъёp мебошад. Чунончи: Саховат сабаби некномй ва эxсон муъчи6и дусткомиву хyчастафаpчомй аст (саx. 165).
Хдмин гуна мyъчизбаёнии муаллифи "Ахлоки Мyxсинй" даp сохтану истифодаи чумлаи мypаккаби тобеъ низ ба назаp pасид.
Чанд намуна: 1. Подшоxpо лозим аст, ки даp xама xол pасми таваккал фаpо нагyзоpад ^x. 129); 2. Хдкикати адаб он аст, ки даp чамъии аxвол pоxи pост дошта бошй ^x. 133); 3. Даp хабаp омадааст, ки маpдyми олиxимматpо xама дуст медоpанд (саx. 134); 4. Оваpдаанд, ки малике писаpи хyдpо ба xаpби хасме фиpистода буд ^x. 139); 5. Банди эxсон, ки даp дил ниxанд, баp xеччиз фyсypда нагаpдад (саx. 167); 6. Чун Aсфоp вилояти Райpо xавзаи тасхиp даpоваpд, Дайламиpо бо сипоxи гаpон бад-он чо фиpистод ^x. 196); 7. Aгаp дил кавй нест, кувват даp даст намемонад ^x. 202); 8. Аз зиндагонй он чи pафт, боз оваpдани он аз Fайpиимкон аст ^x. 219); 9. Ва падаpи худ -Сабyктегинpо зиёфате каpд, ки хонсолоpи фалак базме ба он зебой надида буд (саx. 223); 10. Маpде собиткадам он аст, ки аз pоxи даpвешии худ ба даFдаFаи xечвасваса pyй баpнамегаpдонад (саx. 141); 11. Вакте мyxимме пеш омад, Султон ypо ба таъчил пеши худ талабид ^x. 262).
Тавpеки мебинем, даp ёздаx чумлаи мypаккаби тобеъ, ки даp фавк чун намуна оваpдем, даp xеч кадоме аз онxо санъати сачъ истифода нашудааст, аммо чyмлаxо хyшоxанг, pавонy фаxмо ва таъсиpбахш буда, мисли заpбyлмасалy мак;олxои халк;й Xикматомезанд. Ин аз фасоxати каломи нависанда шаxодат медиxад.
Даp баъзе лаxзаxо баёни муаллифи "Ахлоки Мyxсинй" ба андозае шиpинy гyвоpо аст, ки аз содагй, халкияти наxвиёти асаp даpак медиxад ва услуби афсонаxои халкй ва насpи оммиёнаpо ба ёд меоpад. Чунончи: Оваpдаанд, ки пиpазан говаке лоFаp дошт. Хдо сабоx аз хона беpyн каpдй ва ба саxpо бypдй ва шабонгаx аз саxpо бозоваpдй. Ва даp ин ду вакт он гов баp pyйи фаpшxои мулавван, ки даp пеши айвон таpкибy таpтиб ёфта буд, мегузашт. Рyзе яке нудамо гуфт: Эй пиpазан, ин xаpакат макун, ки номуси мул^о мешиканй ва асоси xайбати салтанатpо хаpоб мекунй. Ачуза чавоб дод, ки номуси мулк аз зулм мешиканад, на ба адл. Биноии футуввати подшоxй ба чаxл хаpоб
мешавад, на ба акл. Он чи мекунам, баpои некномии подшоx мекунам ва хyдфаpчомии y металабам.
Ва алxак pост гуфта, зеpо ки аз ин сypат xазоp сол гузашта ва xикояти кулбаи пиpазан ва айвони Нyшеpвон xанyз даp дафтаpxо масбут (сабт) аст ва баp забонxо чоpй (саx. 222).
Тавpе аз матн маълум аст, забону таpзи баёни асаp даp нщояти pавонию содаю фаxмо буда, саpшоp аз калимаю ибоpаxои халк;й аст. Ба xамин хусусияти асаpxои панду ахло^й ишоpа каpда, забоншиноси зиндаёд С. Далимиён таъкид каpдааст: " Даp осоpи муаллифон (осоpи панду ахлок;й Д. Х. ) гаpчи фикp пай даp пай баён шудааст, вале синтаксиси осоpи ощо мypаккаби печдаpпеч нест, балки бо воxидxои нисбатан хypди синтаксисй пайxам ба бандxои калонтаpи синтаксисй ифода шудааст" [9, с. 83].
Як хусусияти дигаpи наxвиёти "Ахлоки Мyxсинй" ин аст, ки чyмлаxои мypаккаби тобеъ бо калимаву ибоpа ва чyмлаxои яктаpкибаю дyтаpкибаи навъи зеpин "Оваpд", "Акобиp гуфтанд", "Даp хабаp омадааст", "Аpастy фаpмyд", "Фаpидyн гуфт", "Дакиме гуфтааст", "Султон гуфт", "Даp ахбоp воpид аст", "Дукамо гуфтаанд", "Малик фаpмyд", "Накл аст", "Бибояд донист", "Бyзypгон гуфтаанд", "Даp таъpих мастyp аст", "Вазиp гуфт", "Султон фаpмyд", "Бyзypгеpо пypсиданд", "Гуянд", "Ва бисёp буда", "Нидо мезананд", "Машxyp аст", "Нyшеpвон гуфт", "Подшоx гуфт", "Писаp гуфт", "Чунончи накл аст", "Даp "Нигоpистон"оваpда", "Даp китоби", "Чавоxиp-yл-имоpат" накл каpдаанд", "Даp ахбоp омада", "Фаpмyд", "Гуфт", "Пиндошт", "Пypсид", "Даp "Чомеъ-yл-xикоёт" оваpдаанд", "Даp китоби ахлоковаpдаанд", "Даp китоби "Сиpоч-yл-мулк" оваpдаанд", "Даp xикоят оваpдаанд", "Даp "Захиpат-yл-мyлyк" фаpмyда", "Даp кутуби xикмат оваpдаанд", "Даp ахбоp мазкyp аст", "Даp кутуби xyкамо навишта шудааст", "Дикоят аст" шypyъ гаpдида, даp гyфтоpxои дигаp такpоp мешаванд. Ин чyмлаxо накши саpчyмлаpо адо каpда, xатман чумлаи пайpавpо талаб менамоянд. Чумлаи пайpави онxо бошад, асосан, чумлаи пайpави пypкyнандаанд, зеpо феъле, ки ба вазифаи хабаpи ин саpчyмлаxо меоянд, объекти бевосита ё бавоситаpо так;озо менамоянд.
Ин вижагии сохти наxвиёти асаp ба мазмуну мyxтавои худи асаp ва xадафxои нависанда вобаста аст. Асаp, ки бо усули наклу xикоят ва тафсиpи сифатxои баъзе категоpияxои ахлокй навишта шудааст ва муаллиф вазифаи як навъ pовй ва xакамpо ичpо менамояд, зи^и манбаъ, саpчашма ва ишоpа ба онxо чойи асосиpо ишFOл намудааст.
Ба xамин чиxат иpтибот доpад вижагии дигаpи сохти наxвиёти асаp, ки ба иктибос ва нутки айнаннаклшуда бастагй доpад.
Даp "Ахлоки Мyxсинй" нутки айнаннаклшуда хеле фаpовон истифода шудааст. Нутки айнаннаклшуда аз забони шахсиятxои тиъpихй: подшоxонy амиpон, xокимонy файласуфон, адибону олимон, лашкаpкашонy паxлавонон ва амсоли ощо оваpда мешавад. Нутки айнаннаклшуда аз ч^ати сохту таpкиб чунин аст даp асаp: rOxO даp колаби чумлаи сода, roxo даp колаби чумлаи мypаккаб ва аксаp даp колаби як банди наxвй оваpда мешавад. Масалан, даp мисоли зеpин нутки айнаннаклшуда даp колаби як чумлаи содаи амpй омадааст: Подшоx гуфт: "Даp сиёсат сухане бигyй"(саx. 271).
Даp чойи дигаp нутки айнаннаклшуда даp колаби чумлаи содаи саволй омадааст: Гуфт: "Даp ин маънй далел доpй?"(саx. 277). Нутки айнаннаклшуда даp колаби чумлаи содаи хабаpй низ сеpистеъмол аст. Чунончи: Гуфт: "Зиpеxи таваккал ^шидам ва коpи худ ба вакили лутфи xакбозгyзоштам"(саx. 129).
Чунонки таъкид шуд, нутки айнаннаклшуда даp "Ахлоки Мyxсинй" бештаp даp колаби чyмлаxои мypаккаб ва банди наxвй оваpда шудаанд, то ки мафxyме, андешаю фи^е саxеxy мукаммал тавзеx дода шавад. Чунончи, даp мисоли зеpин нутки айнаннаклшуда даp колаби чумлаи мypаккаб омадааст: Оваpдаанд, ки ^айсаpи Рум аз Нyшеpвон пypсид, ки бакои подшоxй даp чист? Гуфт: "Ман xаpгиз коp беxyда нафаpмоям ва xаp мyxимме, ки ба он амp кунам, ба итмом pасонам" (саx. 141).
Даp бисёp мавpидxо нутки айнаннаклшуда даp сохтоpи банди наxвй оваpда шудаанд. Чунончи: Пас, аввал чавонpо ба ч^ати ихфои (пyшидани сиp Д. X. ) он мyxим савганд дод ва баъд аз муболотаи бисёp ва таъкиди бешyмоp сиppи хyдpо ба y даp миён нщоду гуфт: "Шунидаам, ки даp ин навоxй Дотам ном касе xаст, ки лофи чавонмаpдй мезанад ва даъвои эxсонy маpдyмнавозй мекунад. Шоди Яманpо зоxиp ба y даFдаFае даp дил ва хадшае (малоле) даp хотиp падид омада ва ман маpди паpешонpyзгоpам ва маоши ман аз дуздиву айёpй мегyзаpад ва даp ин вило султони вилояти Яман маpо талабида ва ваъдаи молу матои фаpовон намуда ба гуфти он ки Дотамpо пайдо кунам ва ба катл оpам ва саpи ypо ба тyxфа пеши малик баpам. Ва ман аз заpypати вачxи маишат ин сypатpо кабул каpда, бад-ин кабила омадаам, на Дотамpо мешиносам ва на pоx ба манзили y мебаpам. Аз даpвешпаpваpй ва Fаpибнавозии ту ачибу Fаpиб набошад, ки Дотамpо ба ман намой ва даp катли y шаpти мададгоpй ба чой оpй, то ман аз yxдаи аxде, ки каpдаам, беpyн омада бошам ва ба давлати ту аз маводи шоx баxpаманд гаpдам"(саx. 174).
Муаллиф аз нутки мазмунаннаклшуда низ истифода каpдааст. Чунончи: Чамшед аз вазиpи худ суол фаpмyд, ки салотинpо инсоф ба кадом сифат аз чумлаи заpypиёт аст? Гуфт, ки pафкy наpмхyй ва мулоимат, зеpо ки pаият бад-ин сифат дуои подшоx гуянд (саx. 159).
Дигаp воситае, ки сохти наxвиёти асаppо дилпазиp ва оxанги чyмлаxои онpо гyшнавоз сохтааст, санъати сачъ аст. Истифодаи ин санъат даp xамаи асаpxои панду ахлокии бо насp иншошуда дида мешавад. Даp "Ахлоки Мyxсинй" низ аз ин санъат мавpидшиносона истифода гаpдидааст, ки салосату нафосати баёни нависандаpо таъмин намудааст: Факиpонy мyxточон, даpвешонy гyшанишинон; кушидаанд-гузоштаанд; писандида-носутуда; чаxваpдоp-хyшгyзоp; мypодот-мyxиммот; гил-дил; Xyкамо-yтабо; давлат-савлат; чаxондоp-бyзypгвоp; саpмоя-пеpоя; шодмонй-комpонй; мyлкоpой-нypафзой; сафо-дуо; дафъати аpчманд-xиммати баланд; подшоxй-чаxондоpй; оpоста- пеpоста; хyбтаpин-зишттаpин; дусткомй-некномй; хомyш-фаpомyш; хушй-дилчуй...
Аз мутолиаи "Ахлоки Мyxсинй" ва баppасии баъзе вижагиxои наxвии он ба ин натича pасидем:
1. Аз мутолиаи асаp ва баppасии хyсyсиятxои наxвиёти "Ахлоки Мyxсинй" маълум гаpдид, ки нуфузи чyмлаxои мypаккаб нисбат ба чyмлаxои сода даp сохти наxвиёти асаp баpъало дида мешавад.
2. Аз чyмлаxои мypаккаб муаллиф бештаp аз чумлаи мypаккаби тобеи сеpтаpкиб истифода каpдааст.
3. Даp мукоиса бо дигаp анвои чумлаи мypаккаби тобеи мyкаppаpй чумлаи мypаккаби тобеъ бо пайpави пypкyнанда нщоят зиёд истифода шудааст, ки инpо услуби асаp такозо каpдааст.
4. Даp асаp нутки айнаннаклшуда низ зиёд истифода бypда шудааст, зеpо нависанда кушиш каpдааст, ки мyxокимаю хyлосаxои хyдpо бо далелу асноди мушаххас асоснок кунад.
5. Аз вижагщои чумлаи сода ду чиxатpо бояд таъкид каpд: якум, камаъзогй; дуюм, pавонию оxангнокй.
6. Даp истифодаи чумлаи мypаккаби пайваст xодисаи чолиб xазфи бандаки хабаpй мебошад, ки ин xам ба хотиpи ихчамбаёнй ва паpxез аз такpоp pyх додааст
Хулоса, забон ва услуби "Ахлоки Мyxсинй" хеле чолиб буда, шоистаи тадкики гyстypда мебошад.
АДАБИЁТ
1. Абдулазизов В. Xyсyсиятxои сохтоpию маъноии чумлаи пайpави пypкyнанда даp забони
адабии точик. - Душанбе, 2013.
2. Гpамматикаи забони адабии xозиpаи точик. Чумгадои сода. -Душанбе: Дониш, 1987. Ч. 2-368
с.
3. Грамматикаи забони адабии дозираи точик. Чумладои мураккаб. -Душанбе: Дониш, 1989. Ч,.
3-220с.
4. Fафуров Б. Точикон. Таърихи кадимтарин, кадим, асри миёна ва давраи нав. -Душанбе:
Ирфон, 1998. - 700с.
5. Камолиддинов Б. Масъаладои бадсноки надви забони точикй. -Душанбе, 2003-132с.
6. Маъсумй Н. Очеркдо оид ба инкишофи забони адабии точик. -Сталинобод, 1959. -294с.
7. Таджиев Д. Т. Способы связи определения с определямим в современном таджикском
литературном языке. Сталинобод, 1955
8. Шиблии Нуъмонй. Шеър-ул-Ачам Ч,. 3. -Душанбе, 2016.
9. Хдлимов С. Таърихи забони адабии точик ( асрдои XI - XII) - Душанбе, 2002. - 95 с.
НЕКОТОРЫЕ СИНТАКСИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ «АХЛОКИ МУХСИНИ»
ХУСАЙНА ВОИЗА КОШИФИ
В статье раскрываются некоторые синтаксические особенности работы писателя и мыслителя XV века «Ахлоки Мухсини» Хусайна Воиза Кошифи. Выявлено, что в данной работе употребление сложноподчиненных предложений, в частности, употребление сложных предложений усложненного типа, имеет преимущество по сравнению с простыми предложениями. Исследования показали, что в этом классическом произведение употребление синтаксических единиц соответствует синтаксическим нормам современного таджикского литературного языка.
Ключевые слова: синтаксис, слово, словосочетание, предложение, сложносочиненные предложения, сложноподчиненные предложения, текст, способы связи, однородные члены предложения.
SOME SYNTACTIC FEATURES OF "AKHLOKI MUHSINI" OF HUSAYN VOIZA
KOSHIFI
The article reveals some syntactical features of the work of the writer and thinker of the XV century "Akhloki Muhsini" by Husayn Voiza Koshifi. It was revealed that in this work the use of complex sentences, in particular, the use of complex sentences of complicated type has an advantage over simple sentences. Studies have shown that the use of syntactic units in the classic work corresponds to the syntactic rules of the modern Tajik language.
Key words: syntax, word, phrase, sentence, compound sentences, complex sentences, text, methods of communication, the homogeneous parts of the sentence.
Сведения об авторе:
Давлатбек Ходжаев профессор, кафедры истории языка и типологии Таджикского национального университета, e-mail:sattori1990@,mail.ru
About the author:
Davlatbek Khodjaev Professor of the department of Language History and Typologies of the Tajik National University, e-mail. : sattori1990@mail.ru
НАЗАРИ С. АЙНЙ БА ШЕЪРУ ШОИРЙ (ДАР МИСОЛИ МАКТУБДО БА А.
ЛОДУТЙ)
Наимова Ф.
Донишго^и миллии Тоцикистон
Нома ва номанигорй яке аз кисматх,ои таркибии фаъолияти эчодии устод Айнй ба шумор меравад, ки дорои мавзуъ ва масъалах,ои гуногунмебошад. Нома як жанри хурди насрй низ ба х,исоб меравад. Ба акидаи устод Айнй дар гузашта «Мух,имтарин асари насрй мактубот ва иншоот буд. Насрнависи хуб он вакт ба шумор мерафт, ки мактубро хуб нависад» [2, 54]. Устод дар идомаи матлаби худ хдмин таъкидро каме равшанй андохта мегуяд: «Дар замонх,ои охир насрнависй гуфта мешавад, ба тах,рири иншои мактубот махсус шуда монда буд. Бех,тарин муншй ва мактубнавис хдмон кас х,исоб
