CC BY
10особенности. Кроме того, фактические вопросы, в которых Ш. Рустамов высказал свое мнение о них. Подчеркивается, что Ш. Рустамов выражает свои взгляды на вопросы национального языка в разделе «Национальный язык» и, следуя советским ученым, он представляет язык как один из основных элементов нации в этой статье.
Сведения об автора:
Вахобов Т. доктор филологических наук, профессор кафедры таджикского языка Худжандского государственного университета имени акдемика Бободжона Гафурова; Email: tvahhobov1950@mail.ru
About the author:
Vahobov T., doctor philological sciences, professor of the Tajik Language Deportment, Khujand State University named after academician B. Gafurov (Republic of Tajikistan)
ВОЖАХ,ОИ МАРБУТ БА ЧАШНИ АРУСЙ ДАР РОМАНИ "ДАР ОРЗУИ ПАДАР"- И КАРОМАТУЛЛО МИРЗО
Рацабзода Г.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айни
Дар забоншиносй яке аз масъалахои мухим баррасии корбурди вожаву истилохоти марбут ба чашни арусй мебошад, ки то имруз ба пурагй омухта нашудааст. Таърих гувох аст, ки баъзе урфу одатхои мардумй бо гузашти вакт аз байн мераванду одатхои нав ба нав чойгузини онхо мегарданд. Бинобар ин, лугати мавчуда ва зиндаи дар байни мардум буда, ки кам нестанд ва ба анъаноти гуногуни мардум вобастаанд, чамъоварй ва тахкики хосро такозо доранд. Маросими чашни арусй, гавхорабандон, хатнатуй, иди Навруз, идхои Рамазону бурбон аз чумлаи идхое мебошанд, ки таърихи хеле тулонй доранд. Ва дар ин чашну маросимхо калимаю истилохоти зиёде истифода мешаванд, ки дар осори адибону нависандагон инъикос меёбанд. Аз кадим чашни арусии точикон дорои се мархила: духтарбинон - интихоби арус, фотиха ва туй мебошад, ки дар онхо расму анъанахои дигари мардумй, аз кабили ноншиканон ё суфбурон, рубинон, никох, чодарканон, сари сурфа, домодталбону арусталбон ва гайра дохил мешаванд. Дар романи «Дар орзуи падар»-и К. Мирзо низ калимаю иборахои марбут ба чашни арусй ба таври фаровон истифода шудааст, ки асосан ба ду хиссаи нутк: исм ва сифат дахл доранд. Муаллиф кушиш намудааст, ки расму оин ва анъанахои мардумиро чигунае, ки дар вокеият хаст дар асар хамон гуна тасвир намояд. Аз чумла, дар тасвири образи арус аз тамоми назокату фасохат истифода бурдааст, ки хангоми мутолиаи асар аруси пурназокат бо перохани пуршилшила, бо муйхои зарбофту махин пеши назар намудор мегардад. Аз назари сохтор калимахои ин гурух ба содда, сохта, мураккаб ва калима-ибора марбут мебошанд.
Дар байни калимахои сода истилохоти арус, келин, махр, домод, шах, тахт, бахт, никох ва гайра дар асар чойгохи махсус доранд. Ин вожахое мебошанд, ки дар забони точикй ва шевахои забони точикй низ маъмуланд, умумихалкй шудаанд. Калимаи арус ва келинро мухаккик М. Мухаммадиев чунин шарх додааст: «Арус ё келин калимахои хаммаънои чавондухтар ва ё зани ба шавхар барояндаро дошта, дар хамин маъно бо хамдигар синоним шуда меоянд. Калимаи келин дар забони адабии гуфтугуи серистеъмол аст. Ин калима аз забони гуфтугуй ба забони адабй гузашта истодааст. Калимаи арус дар забони адабии китобй серистеъмол буда, дар назм бештар ба кор бурда мешавад» [Мухаммадиев, 1975, 17]. Ба назари мо калимахои чавондухтар ва зани ба шавхар бароянда синоними арус ва келин шуда наметавонанд, зеро чавондухтар хамаи духтарони ба балогатрасидаро гуфтан мумикн аст ва дар хамаи мавридхо зани ба шавхар бароянда арус шуда метавонад. Мантикан хамаи занхо ба шавхарбароянда мебошанд, вале хамон вакт арус мешаванд, ки рузи туй бошад. Дар романи «Дар орзуи падар» хам калимаи келин ва хам калимаи арус доираи васеи истеъмол доранд: «Баъди ин гапу хабархо келини калонй саг барин пои Мушаррафро кабза кардагиаш кабза кардагй». [К. Мирзо, 2009, 429]; Мухаккик С. Хоркашев кайд мекунад, ки «истилохоте,
ки ба арус мансуб аст кам нестанд. Чдраёни «шавхар кардан» бо истилохи шукънй, ки дар зинаи дуюми калимасозй бо пасванди -й сохта шудааст, ифода мегардад ва духтареро ба шавхар медиханд, ки вай ба балогат расида бошад. Ин гуна духтарро дар шеваи чанубй бо калимаи арусча, бугдъхта (буг- шакли кутохшудаи балогат) ва ибора-истилохоти дъхтари кадрас ифода мекунанд». [С. Хоркашев, 2014, 36]. Мисол аз адиб: «Чодари арусии у, аз бахмали сурхи чигарии баланд буд, оташпора барин пурчило, ранг мегардонд, зебо, назаррабо» [К. Мирзо, 2009, 120].
Вожаи махр низ яке аз калимахое мебошад, ки дар чараёни туйи арусй истифода мешавад. Ин калима маънои накдинаеро дорад, ки барои арус аз тарафи хонаи домод чихати тарбияи духтарашон дода мешавад. Калимаи мазкурро М. Мухаммадиев дар ЛМСЗТ чунин тавзех додааст: «Додисаи махргирй (кабин, калин, хакки шир) таърихй буда, хоси чамъияти синфи феодалист. Дар рузхои мо ин ходиса бархам хурда ин калимахои ба гурухи калимахои таърихан махдудшуда гузаштаанд, ки танхо дар тасвири лахзахои таърихй ва баъзан чун воситахои услубй ба кор бурда мешаванд. Махр дар забони адабй нисбати муродифоти худ серистеъмол аст» [Мухаммадиев, 1975, 115]. Дар ФТЗТ калимаи «махр» чунин шарх дода шудааст: "Махр мувофики конуни шариати ислом пули накд ё молу ашёе, ки хангоми акди никох ба зиммаи домод гузошта мешавад, домод ё онро ба падару модари арус мепардозад ё дар сурати мурдан ё занашро талок додани вай ба занаш пардохт мешавад, кобин, калин» [ФТЗТ, 2010, 815]. С. Хоркашев дар маколаи худ «Русуми чашни арусй дар Ванч ва Дарвоз» зикр намудааст, ки «калинг хакке аст, ки бояд волидайни домод ба хонаи дъхтарвара «духтардор, тарафи арус» бидихад ва онро дар гуйиши чанубй бо вожаи узбекии тъкъз низ баён мекунанд. Маъмулан ба унвони калин либоси арус, маводи гизои барои туй, мол (хайвон) ва ба унвони махр микдоре пул ба хонаи арус бурда мешавад. Дангоми овардани калинг хешу табори дъхтарвара дар хонаи вай чамъ мешаванд, то саръ тани арус// саръ пойи арус «сарулибос»-и арусро бинанд». [С. Хоркашев, 2006, 147]. Дар забони гуфтугуи вожаи калин ва истилохи иктибосии тукуз серистеъмол аст. Дар романи «Дар орзуи падар» нависанда аз калимахои содаю оммафахм истифода бурда, калимаи махр, ки барои хама фахмо нест, дар асар истифода накрдааст ва хаммаънои ин калима тукуз ва калин мустаъмал аст: «Агар ман аз он фикр мекардагихои шумо мебудам, барои як зани саиба худамро сари сангу кулух зада хонахоятонро аз молу амвол пур намекардам, цалин гирифтед... боз фармудед... Ягон чй гуфтам?» [К. Мирзо, 2009, 153]
Калимаи дигари марбут ба вожахои арусй ин истилохи «шах» аст, ки муродифи дигараш «домод» мебошад. Дар асар истилохоти шах ва домод мавкеи истифодаи фаровон дорад, аммо калимаи шахбача, ки муродифи онхост танхо дар як чумла вомехурад. «Ч,ойгохи бахри шахбача андохта, ороста, чойгохи маргаш мешавад» [К. Мирзо, 2009, 357]. «Ша^у аруси нав, Худо занадашон, номурод шаванд» [К. Мирзо, 2009, 96]. «Бахт хост, зиндагии ширини гуворо орзу кард ба онхо, ба осмонхо баровард шауу аруси чавонро...» [К. Мирзо, 2009, 68].
Вохиди лугавии тахт низ яке аз калимахоест, ки махз дар рузхои туйи арусй истифода мешавад. Дар ФЗТ ин калима чунин шарх ёфтааст: «I. тахт 1. Курсй ё нишемангохи чорпоя аз охан ва чуб. 2. Нишемангохи махсусе, ки подшох дар маросимхо бар он менишинад; тахти равон тахти махсусе, ки дар он пирон ва беморонро хобонда чор нафар бардошта мебурданд; аз тахт фуровардан аз подшохи бекор кардан; ба тахт нишастан ба подшохи сар кардан. II. Тахт чойи хамвор ва мусаттах. III. Тахт омода, тайёр, мухайё: хама чизхои даркорй тахт шуд; тахт кардан тайёр кардан, омода намудан; тахт истодан рост истодан» [ФЗТ, 2008, 333, 334]. Аз шархи ин лугат маълум мегардад, ки маънои тахте, ки барои домод дар рузхои чашни туйи арусй ба таври рамзй месозанд, дар ФЗТ дида намешавад. Дар романи мазкур истилохи тахт ба маънои тахти домод дар рузи туйи арусй омадааст; «Хохараш бояд аз Холисамох аз замин то осмон миннатдор шавад, ки ба духтарашон шу ёфт, сохиби бахту тахт кард, ба муроду максадашон расонд» [К. Мирзо, 2009, 437]. Ч,ойи дигар омадааст: «Кучу бандатро гун медорем, дер шуд, - бобо руйчои сафеди гулдорро
аз болои тахти кypпаxо кашида ба фаpши хона паxн каpд». [К. Mиpзо, 2009, 98].
Вожаи дигаpе, ки яке аз воxидxои лyFавии асосии чашни аpyсй ба шyмоp меpавад, лексемаи никоx мебошад. Калимаи никоx даp ФЗТ чунин омадааст: «Никоx заношyй, издивоч; акди ни^х маpосими бастани аxдy паймони издивоч; хати ни^х xyччат даp боpаи акди никоx; никоx каpдан, акди никоx бастан; ба никoхи касе дарoвардан ба касе ба зани додан» [ФЗТ, 2008, 9]. С. Хоpкашев даp китоби худ «Баppасии лингвистии гypУxxои мавзyии таpкиби лyFати лаxча» оваpдааст, ки «зимни маpосими никoх шоxидо (Вк., Ванч); вакил (F^, Вк.), мълои никоxкън (Ч,к., Даpв.) ва косай ов//ови шаpбат аpyсy домод мехypонанд, накши асосй доpанд. Баpои баёни маpосими акди ни^х даp шеваи чанубй калимаxои никобандон, никоxкънй, танабахшй истифода шавад, даp шеваи чанyбй-шаpкй истилоxи ни^хкьнй pоич ммебошад. Даp забони roprä ин маpосим бо вожаи акдкyнoн баён мегаpдад, ки асоси ин моpфемаи акд^ма низ ба вучуд омадааст, ки санади акди никоx мебошад» [С. Хоpкашев, 2014, 43]. Вожаи «никоx», ки хусусияти оммафаxмй доpад, даp pомани «Даp оpзyи падаp» ба ифодаи «акд бастан» истифода гаштааст. «ЧаpоFи хона фypyзон, py ба pyяш сypати калони бо Нозимй xамpоx гиpифтааш ба девоp овехта шудааст, сypати pyзи никоуашон» [К. Mиpзо, 2009, 24].
Яке аз калимаxое, ки ба зебу зиннати аpyс мансуб буда, даp pyзxои туйи аpyсй сеpистеъмол аст, воxиди лyFавии умумиистеъмолии тупи ё токи мебошад. Истилоxоти умумихалкии тупи ё тoкй навъxои хеле фаpовон доpад. Tokh ба навъxои маpдонавy занона ва кудакона чудо мешавад, токии гулдузию заpдyзй, бештаp хоси аpyсон мебошад, ки ^prô тамоми дyхтаpон аpyсии хyдpо бе токй тасаввyp каpда наметавонанд. Чи гунае, ки аз pомани "Даp оpзyи падаp" аён аст, Myшаppаф баpои оиладоpии дуввумаш хypсанд набуд, баpъакс сахт андyxгин буд, аммо xатман токии аpyсиpо ба саp дошт. «Тупиаш заpдyзй, пypшилшила, чунин тупии зебоpо надида буд, чи хеле мегуянд, ба хиpочи мамлакат меаpзидагй» [К. Mиpзо, 2009, 8]. Баъзе калимаю истилоxате xастанд, ки даp забони адабй як маъноpо ифода мекунаду даp забони гуфтугуи тамоман маънии дигаp.
Даp баpобаpи калимаxои сода як идда вожаxои сохта низ дида мешавад, ки даp pомани "Даp оpзyи падаp" мустаъмаланд. Аз чумла, вожаи туякй ва хoстгoр калимаи сохта буда, аз pеша ва пасванд; туй+акй, хост+гоp ибоpат мебошанд. «Туякиуо аз наздаш мегузаштанд. Гypyxе болои саpаш истоданд» [К. Mиpзо, 2010, 17]. С. Хоpкашев pочеъ ба ин калима кайд мекунад, ки «туйакй даp истилоx бо пасванди -акй бунёд шуда, ду маъно доpад. Аз pyи маънои якум (он, ки озими туй аст) бо асоси замони X0зиpаи феъли <фафтан» рав даp вожаи «тyйpав» ва аз pyи маънои дуюм (соxиби туй) бо ду асоси феъл (кън ва каpд) даp вожаxои туйкьн ва тyйкард мypодиф шудааст. Fайp аз ин мутобики маънии дуюм моpфемаи лyFавии туйакй бо вожаи сохтаи туйвара ва калимаи мypаккаби тyйдоp мypодиф аст. Пас калимаxои туйакй, туйвара, туйкьн, тyйдoр, туйкард даp колибxои гуногун сохта шуда, доpои як маъно мебошанд ва ба шахс далолат мекунанд. Вожаи асосии «туй» бо дигаp yнсypxо якчоя шуда, байни худ хусусияти синонимй пайдо мекунанд. [С. Хоpкашев, 2014, 32] «Хостгоp» вожаи оммафаxм аст, яъне ба хостгоpии касе pафтан аст. Даp «Фаpxанги гyйишxои чанубии забони точикй» ба xамин маъно ин истилоx бо ифодаи «хостгаp», «хоча» омадаст. [ФГЧ,ЗТ, 2017, 680]. Myxаккики Шаpифзода Ш. даp маколаи худ баён доштааст, ки даp минтакаи Mастчоx ва атpофи он ба чойи калимаи «хостгоpй» мypодифи он «xечибй» бештаp мавкеи истифода доpад ва баpои таквияти гyфтоp мисоле оваpдааст: «Б^и Некбахт ягунчо ^ецибй наpафтед?» [Ш. Шаpифзода, 2017, 153]. Аммо даp pомани «Даp оpзyи падаp» калимаxои шевагии «xечибй» ё «хоча»-ю «хостгаp» мавpиди истифода каpоp нагиpифтааст. Калимаи «хостгоp» бошад хеле фаpовон истифода гаштааст. Масалан: «Вале айб аст, ки аз ин боб дyхтаp забон кушояд, айб, ки дyхтаp хостгор шавад» [К. Mиpзо, 2009, 39]. Калимаxои хостгоp ва хостгоpй даp «Фаpxанги тафсиpии забони точикй» чунин шаpx дода шудааст: Хостгоpй - завчагй, толибшавй ба издивоч; ба хостгоpй pафтан, завчагй каpдан. Хостгоp хоxанда, толиб, толиби издивоч, хoстгoр шудан, толиб шудан. [ФТСТ, 2010, 470].
Даp pомани «Даp оpзyи падаp» калимаxои мypаккаби маpбyт ба чашни аpyсй хеле зиёданд; модарарус, падарарус, холамох, шахбача, арусхона, зангир, хонадор, номзад, сарyпо, номзад, хонаталбон, руйчо хyшдоман ва Fайpа. Калимаxои мазкyp даp колаби исму исм, исму асосxои феълй ва сифатy исм сохта шyда, мавкеи истифодаашон даp pоман ба назаp меpасанд. Мисоли зеpин далели гyфтаxост: «Боpи дигаp нигоxаш ба саp то кадами дyхтаp, ки гуё зар^алпеч шуда буд ва ин кадаp зебо, дилкаш менамуд, давид» [К. Mиpзо, 2009, 8].
Истилоxи номзад низ ба худ синосимxои фотеxахонда, бахшида, аpyсшавандаpо доpост. Даp ФТЗТ истилоxи номзад бо чунин шаpx омадаст: «1.Он ки коpеpо ба вай муносиб дидаанд; он ки ypо баpои интихоб, кабул ва таъин каpдан ба коpе, ишFOли вазифае ё даpёфти унвоне даp назаp гиpифтаанд; номзад ба узви хизб он ки пеш аз кабул шудан ба узвияти xизб давpаи санчишpо аз саp бояд гyзаpонад; номзад ба вакили шахсе, ки баpои интихоб шудан ба вакилй пешнщод шудааст. 2. Дyхтаpе, ки баpои зан шудан ба касе муносиб дида шудааст, аpyсшаванда; номзад кардан ба аpyсй интихоб каpдан; номзад шудан ба аpyсй интихоб шудан. 3. Даpачаи аввали унвони илмй» [ФТЗТ, 2010, 932]. Даp pомани «Даp оpзyи падаp» вожаи номзад тащо ба маънои номзад каpдан, яъне фотеxа шудан, бахшидан омадаасту халос. «Myшаppафpо xамон шаб ба Нозимй номзад каpданд» [К. Mиpзо, 2009, 40]. Ва ба xамин маъно калимаи бахшида низ даp асаp дyчоp меояд: «Гуфт, ки дyхтаpаш Нигоpаpо ба Mеxpyбон медщад, «поку пиxил» бахшидааст ypо ба вай, кош худи Нигоpа xам мешунид ё шунида бошад» [К. Mиpзо, 2009, 310]. Аммо мypодифи ин калимаxо «фотеxашyда» даp асаp мавpиди истифода каpоp нагиpифтааст. «Аpyсхона» калимаи мypаккабест аз ду вожаи содаи мустакилмаънои арус+хона таpкиб ёфта маконеpо ифодагаp аст, ки ба он аpyс воpид мегаpдад. Даp ФТЗТ омадааст, ки аpyс дyхтаpе, ки нав шавxаp каpдааст. 2. Зан нисбат ба хонаводаи шавxаpаш, келин; аpyс оваpдан, аpyс фypоваpдан хонадоp каpдани писаp. [ФТЗТ, 2010, 83]. «Деч кас даppо намекушояд, - фаpмон дод Шаxноза ба модаpy додаpаконаш ва ба арусхона - ба хонаи худаш даpомад». [К. Mиpзо, 2009, 88].
Вожаи мypаккаби тобеи дигаpе, ки даp асаp истифода шудааст, калимаи хонаталбон мебошад, ки маxз ба чашни туйи аpyсй маpбyт аст. Боpи аввал даъват намудани аpyс ё домод, падаpy модаpи аpyс ё домодpо даp забони адабии точикй ва чун воxиди лyFавии умумихалкй вай даp шеваxо низ мустаъмал аст ва даp шеваи чанубии забони точикй «хонаталбон» ё «талбон», «талбак» истифода мешудааст. Даp ФГЧ,ЗТ чунин омадааст: «Талбидан 1. садака пypсидан, гадой каpдан; 2. Даъват каpдан, чеF задан (ба меxмонй, домоду аpyс, xочй ё каси оликадppо)» [ФГЧ,ЗТ, 2017, 580]. Айнан бо xамин мазмун даp pомани «Даp оpзyи падаp» калимаи хонаталбон омадааст: «Бо обу иззат меомадй, хонаталбон мекаpдем... - Mодаp ба саpаш як олам Fypбат каpд, - кадpи хyдатpо надонистй, сабуки ту, сабуки бодй» [К. Mиpзо, 2009, 158].
Зеpи мафxyми зангир чавонписаpе ба назаp меpасад, ки синну солаш ба оиладоpй pасидаастy даp чустучуй аpyси мувофик аст. Ин калимаxо мутобики ГЗАХ,Т [^амматикаи забони адабии xозиpаи точик, 1981, 82] ба гypyxи калимаxои мypаккаби тобеи Fайpиизофи мансуб аст, аммо мутобики тадкикоти С.Хоpкашев ин гуна калимаxо аз чyмлаxои соддаи яктаpкиба сохта шудаанд (Хоpкашев, 2015, 45), ки мо андешаи ахиppо дypyстаp мепиндоpем. Даp ФЗТ калимаи зангир ба маънои зангиpанда, зандоpшаванда, хонадоpшаванда омадааст [ФЗТ, 2008 957]. Ва ба xамин маъно даp pомани мазкyp низ мавкеи истифода доpад. «Ин одамpо бояд мyxокима мекаpдем, аммо мо бошем, даp туйи зангириаш иштиpок мекунем, хизмат меpасонем». [К. Mиpзо, 2009, 66]. Истилоxи «хонадоp» низ аз кабили калимаxоест, ки ба мазмун соxибхона, оиладоp шудан, соxибмyлк ва Fайpа меояд. Даp мисоли зеpи ин вожа ба маънии оиладоpшавй омадааст:«Нозимй ypо паpтофтy pафт, ба суд аpиза дод, бо ин зан зиндагй намекунам, гуфт, тую xангома оpост, хонадор шуд». [К. Mиpзо, 2009, 100].
Вожаи «бадбахт», ки даp асаp хеле фаpовон аст, даp ФТЗТ бо чунин шаpx омадааст: «1. бетолеъ, шypбахт, сияxбахт, тиpypyз, мукобили хушбахт. 2. Лаънатй, шум» [ФТЗТ, 2010, 11]. Даp ЛМСЗТ М. Myxаммадиев чунин менигоpад, ки«синоними вожаи бадбахт ноком, фалокат, номуваффак, мусибат, бало, осеб, офат, кулфат, Fам,
андух мебошад. Ин калима маънои умумикунанда дошта, аз чихати мавкеи истеъмол бо тобишхои хоси маъной аз хамдигар фарк мекунанд...» [Мухаммадиев, 1975, 27]. Калимахои гам, дард, алам, фалокат, сиёхбахт дар баъзе мавридхо калимаи бадбахтро иваз карда метавонанд. Романи «Дар орзуи падар», ки саропо аз хаводиси гамангез ва бадбахтию номуродихо иборат аст, калимаи бадбахт ва бештари синонимхои дар боло зикршудаи ин калима истифода шудааст, ба истиснои вожахои номуваффаку кулфат. «Мушаррафи бетолеъ бо дарду алам, гаму андууи якумрй пайваст» [К. Мирзо, 2009, 376].
Вохиди лугавии «сарупо» истилохест, ки ифодагари сарулибоси арус; чизу чораи арус аст. Дар романи «Дар орзуи падар» ба хамин маънй мавриди истифода карор гирифтааст: «Ба ман хам, ба Сулхия, ба додару янгахоят, ба падарат, ба хама ном ба ном яккадй сарупо». [К. Мирзо, 2009, 141].
Дар романи мазкур ибора-истилохоти марбут ба чашни арусй, аз кабили симу зар, х,ал^ах,ои тилло, бахту саодат, бахту тахт ва гайра назаррасанд: «Дар сар руймоли сафеди арусй бехудона ба пеш - ба чониби хонаи Шохназар мерафт, ба назди домод -ба чониби «бахту саодат»-и наваш...» [К. Мирзо, 2009, 150]. Аз ин чумла бармеояд, ки калимахои бахту саодат синонимхои хамдигаранд. Ба акидаи М. Мухаммадиев «калимаи бахт нисбат ба синонимхои худ серистеъмол буда, дар сохтани иборахои фразеологй низ иштирок доранд» [Мухаммадиев, 1975, 33]. Бахт инчунин хаммаънои калимахои толеъ икбол, насиб мебошад, ки ин калимахо берун аз маънои синонимиашон мавкеи истеъмол ва тобиши маъноиву услубии ба худ хосро доранд. Дар асари мазкур вожахои толеъу бахт ба кор рафта, истифодаи истилохи насиб ва икбол мавриди назар карор нагирифт.
Калимаи ихтисорй ЗАГС низ дар асар мавкеи истифода дорад. Калимаи ЗАГС, ки аз забони русй-аврупой ба забони точикй иктибос шудааст, хеле серистеъмолу оммафахм мебошад. Дар забони адабии хозираи точик ин мафхум чунин аст: Сабти асноди холати шахрвандй (яъне шакли кутохшудааш САХ,Ш). Дар забони омиёнаи мардуми мо бештар калимаи ЗАГС мустаъмал аст. Аз ин лихоз муаллиф дар романи «Дар орзуи падар» чо-чо аз ин калима истифода кардааст. «Фикр кунед, келин, имруз - пагох туй, ба ЗАГС ариза навиштаанд, фурсат намемонад...» [К. Мирзо, 2009, 19]. Аз назари баромади калимахо вохидхои лугавии истифодашуда калимахое мебошанд, ки аз забонхои узбекию арабй ва русй иктибос шуда, якчо бо калимахои точикй силсилаи калимахои марбут ба чашни арусиро ташкил кардаанд: ЗАГС, цуша, туцуз, таъзим домод, келин. Ва гайра: «Гуфтан, марди зандора нагир, сарма гаранг кардан, туцуз мондан, хаётма сузондан» [К. Мирзо, 2009, 438]. «Шахноза барин духтар дар дунё нест, вай парй, олихаи хусн, олиха! Писарам Нозимй нав зан ёфт, цушапир шаванд» [К. Мирзо, 2009, 71]. «Хамин тавр, зиндагии ахли оилаи холаи Зарафо, келину наберааш ноаён, дар назархо номаълум мегузашт» [К. Мирзо, 2009, 225].
Хдмчунин мавкеи истифодаи вожахои дигари марбут ба чашни арусй аз чумлаи чодар, карнайю сурнай, кимхо, шурбахт, зарбофт дар романи мазкур низ ба маврид назаррас аст. Дар мачмуъ калимахою истилохоти чашни арусй яке аз кабатхои аслии таркиби лугавии забони точикй ва лахчахоро ташкил дода, барои бой гардонидани таркиби лугавй, зимни иштирокашон дар калимасозй, мусоидат менамоянд. Ихтисора^о
ГЗАХТ - Грамматикаи забони адабии хозираи точик
ЗАГС - Зарегистрирование актов гражданское состояние
САХШ - Сабти асноди холати шахрвандй
ЛМСЗТ - Лугати мухтасари синонимхои забони точикй
ФТЗТ - Фарханги тафсирии забони точикй
ФЗТ - Фарханги забони точикй
АДАБИЁТ
1. Грамматикаи забони адабии хозираи точик. Ч,илди 1.-Душанбе: Дониш, 1985. с 356.
2. Кароматулло Мирзо. Дар орзуи падар. -Душанбе: Адиб, 2009.-488с.
3. Мухаммадиев М. Лугати мухтасари синонимхои забони точикй. -Душанбе: Маориф, 1975. с 256.
4. Фарханги забони точикй. Иборат аз ду чилд. -М.: Советская энциклопедия, 1969.
5. Фарханги тафсирии забони точикй.иборат аз ду чилд. -Душанбе, 2010. Ч..1.995 с. Ч,.2. с 1095.
6. Фарданги гуйишдои чанубии забони точикИ. -Душанбе: Дониш, 2017. с 842.
7. Хоркашев С. Баррасии лингвистии гуруддои мавзуии таркиби лугати ладча. -Душанбе: «Маориф», 2014. с 231.
8. Хоркашев С. Русуми чашни арусИ дар Ванчу Дарвоз//Номаи пажудишгод, № 11-12. -Душанбе: Пажудишгоди фарданги порсИ-точикИ, 2006. с 168.
9. Хоркашев С. Лексико-семантический и морфологический анализ предметной лексики в южных и юго-восточных говорах таджиксколго языка. АДД. -Душанбе, 2015, 54 стр.
10. Шарифзода Ш. БаррасИ ва корбурди вожаву истилодоти мансуб ба чашни арусИ дар шевадои Мастчод//Забон - рукни тоат, №10. -Душанбе: «Балогат», 2017. с 151-154.
ЛЕКСИЧЕСКИЕ ЕДИНИЦЫ ОБОЗНАЧАЮЩИЕ СВАДЕБНЫЕ ОБРЯДЫ В РОМАНЕ "ДАР ОРЗУИ ПАДАР" (ДУМА ОБ ОТЦЕ) КАРОМАТУЛЛО МИРЗО
Анализ лексические единицы обозначающие свадебные обряды в таджикском литературном языке и говорах таджикского языка проведено многими языковедамы, однако такой анализ по материалам отдельной книги писателей остаётся весьма актуальной задачей специалистов. Итак, словарный состав произведение писателей является незаменимым кладом для каждого языка, поэтому его рассмотрение имеет весьма важное значение. Одного из значительных прастов лексики, который прослеживается в романе "Дар орзуи падар" (Дума об отце) К. Мирзо, составляет слова и термины, связанные с свадебным обрядом. В статье на основе языкового материала произведения, научных работ по настоящей теме и данных лексикографических источников показывается место указанных слов и терминов в исследуемом произведении. При анализе выяснилось, что автор романа наряду с литературными словами и терминами, мастерски использует соответствущую лексику говоров, что придаем особый колорит языку произведния.
Анализ показывает, что термины, связанные с свадебным обрядом в данном романе по структуре являются простыми, производными, сложными и терминами -словосочетаниямы.
Ключевые словы: термин, садебный обряд, общеупотребительные, простые, производные, сложные, термины-словосочетания, словарь.
LEXICAL UNITS INDICATING THE WEDDING CEREMONIES IN THE NOVEL "DAR ORZU-E PADAR" (THOUGHT ABOUT FATHER) OF KAROMATULLO
MIRZO
The lexical fund produced by writers is an irreplaceable treasure for every language, so its consideration has every important scientific significance. One of the significant units of vocabulary, which is reviewed in the novel «Dar orzui padar» by Karomatullo Mirzo is associated the words and terms with the ritual of marriage. In the article on the basis of the novel of scientific works on the present topic and data of lexicographic sources, is shown the place of indicated words and terms in the researching work. At the analysis it was found out that the author of the novel along with literary words and terms skillfully uses the appropriate the vocabulary and terminology of the living fork language, which dives a special color to the language of the work. The author of the article acalized deeply and comprehensively this vocabulary and terminology, structurally subdivides, complex terms, and also terms - word combinations.
Keywords: term, wedding ceremony, common, simple derivative, complex, terms - word -combinations, dictionary.
Сведения об авторе:
Раджабзаде Гулнора - докторант кафедры теории и практики языкознаня, Таджикского государственного педагогического университета им. С.Айни. tel: +(992) 93 757 60 99 E-mail: radjabova91@mail.ru
About the author:
Rajabozoda Gulnora doctoral candidate of the Chair of Theory and Practice of Linguistics, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ainy tel: + (992) 93 757 60 99 E-mail: radjabova91@mail.ru
