CC BY
15HISTORY OF THE TRANSLATION OF THE WORKS OF F.MUKHAMMADIEVA
ON RUSSIAN LANGUAGE
Bakaeva M. T.
In this article, the author explores the translation works of the famous Tajik writer Fazliddina Mukhammadieva on Russian language. Based on an extensive material it shows how Russian translators have translated his works into Russian language.
Key words: translation, writer, the material, the language problem, the story, the reader, the book.
Сведения об авторе: Бакаева Мехриниссо Тугаловна - старший преподаватель кафедры русской и мировой литературы Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел.: (+992) 919 037503, e-mail: misis.mehriniso@mail.ru
Information about the author: Bakayev Mehrinisso Tugalovna, Senior lecturer of Russian and world literature chair in Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, tel. (+992) 919 037503, e-mail: misis.mehriniso@mail.ru
ТАЗДИЦИ ВО^ИД^ОИ ЛУГАВИИ МАРБУТ БА АСБОБИ РУЗГОР
Сахидод Хоркашев
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Дар баробари анвои гуногуни хурок асбобу анчом барои тайёр кардани онхо низ ба вучуд омадааст (ТКД, 1966, 1970). Лугати сохтаю мураккаб ва ибора-истилохоти ин гурух дар такмили таркиби лугавии шевахо накши мухим доранд. Мутобики вазифахое, ки ин асбобхо доранд, онхоро ба гуруххо чудо кардан мумкин аст. Ин нуктаро муаллифони «Шеваи чанубии забони точикй» боарзиш дониста, таъкид менамоянд, ки «номхои асбобхои рузгор хам мувофики зарурат ва ахамияти дар хочагии инсон доштаи предметхо ба гуруххои зиёд чудо мешаванд» (Ч,ураев, 1980, 121) ва тафсилоти хамаи онхоро дар доираи тадкикоти худ аз имкон берун медонанд. Ин кабати лугавии истилохотро ба гуруххои зерин чудо намудан мумкин аст:
1. Номи зарфхои марбути кор бо оташ
2. Номи зарфхо марбут ба об
3. Номи зарфхои марбут ба тахияи нону хуроки хамирй
4. Номи зарфхои марбут ба дег ва анвои он
5. Номи зарфхои марбут ба табак ва анвои он
6 .Номи зарфхои марбут ба коса ва анвои он
7. Номи зарфхои марбут ба кошук, корд ва анвои он
8. Номи зарфхои марбут ба равган
9. Номи зарфхои марбут ба махсулоти ширй
Пеш аз хама бояд хотирнишон сохт, ки барои ифодаи номи умумии ин гурух дар шевахои чанубй ва чануби шаркй калимаи чогаУ/чогах (Вк., К.) ва ибора-истилохоти санг-ъ сафол (Вк., Дарв.), косав-ъ табак (К.) ва чов-ъ чога (Шк., Вк., Ванч) мустаъмал аст. Калимаи чога // чогах ба назари мо аз вожаи чой ва пасванди маконсози -гох сохта шудааст ва мухаффафи калимаи сохтаи чойгох аст. Ч,ойгох мутобики шархи "Фарханг" панч маънй дорад, ки яке аз маънохо нишемангох ва махалли зисту зиндагй мебошад (ФЗТ, 1969, 785), ки ба ду маънои дар шевахои мазкур истифодашаванда: 1.пинхон шудан (дар таркибхои чога шъдан, чога кардан); 2. чойи хоб дар шакли ихтисории чога бо феълхои дохтан, кардан наздик аст: чога надохт-ан чъ хел хов мере-м (Вк.).
1 Доир ба шархи лугавй ва мавкеи ин калима ниг.: ШЧ.ЗТ, 1980, 121.
369
Мутобики маънои дуюм (пинхон) даp лахчахои Бyхоpо низ истифода мешавад (Махмудов,1989, 276). Маънои сеюми ин вожаи сохта даp шевахои чанубй ва чануби шаpкй номи умумии заpфхост, ки даp колаби ибоpа-истилохот мypодифи санг-ъ сафол, косав-ъ табак ва новъ нога низ доpад: чога надоштъм, агане йа шиша доpy-т мийоваpдъм (Шх.); да йак чогах хамин бъpинч-а авкот мекъни, ки дахантанг боша (Тд.). Даp баpобаpи ин истилохот калимаи хърма (Шк.,Вк.)//хърмача (Вк., Ванч.) даp ифодаи заpф баpои гиpифтани махсулоти гуногун: шиp, нон, намак, pавFан ва Fайpа хизмат мекунад: хърмачай говнуши (ВкД.) навъи хypмачаи сафолй; хърмачай нъмъков (Вк.Д.) хypмачаи намакобгиpй: хърмачай ругангири (Вк.Д.) хypмачаи pавFангиpй; хърмачай руганнума (Вк.Д.) хypмачаи pавFангиpии чувоз; хърмачай сузани (К|.) хypмачаи дастадоpи накшдоp. Баpои ифодаи хypмаи калони як^шаи дастадоp вожаи лавак (Вк.) аст, ки чун мypодифи хърма омадааст.
1.Номи зарфхои марбути кор ба оташ. Даp хаёти маpдyмон оташ накши мухим доpад ва баpои пyхтани нону анвои гуногуни хypок истифода мешаванд. Ин аст, ки аз кадимулайём ба оташ ахамияти махсус медиханд ва оини заpдyштиён-кавмхои кадимии маpдyми оpиёинажод ба ин вожа мансубияти бевосита доpад. "Даp пахлавй даp маънои "оташ" вожахои "одyp" ва "отахш" ба rap pафта, ки хаp ду низ идомаи ду гунаи як вожаи авестой махсуб мешаванд; одyp< отyp <ав.отаp-ф.н.одаp//озаp; отахш<ав.отаpш". (Саймиддинов, 2001, 192) Даp шеваи чанубй баpои ифодаи оташ калимаи алов (Махмудов, Ч^аев, 1997, 29) pоич аст ва хомилони лахчахои Бyхоpо даp шакли олав//олаб истифода мекунанд (Махмудов, 1989, 174). Arap маълумоти "Фаpханг"-pо меъёp донем, вожаи алов бо хаp гуна ваpианташ (алоб, алав, олаб, олоб) даp адабиёти классикй дида намешавад.
Баpои сокинони шеваи чанубй маънои калимаи оташ комилан pавшан аст, аммо даp хаёти вокеи аловpо истифода намуда, даp таpкибхои алов задан; алов кардан; ай чъшм алов паридан (даpFазаб шудан); алови чъшми касеро гирифтан (таpсондан, муттахам каpдан) ва Fайpа истифода мешавад. Хдмчунин, бо вай вожахои зиёде ба вучуд омадааст, ки на танхо ба истилохоти маpбyт ба хypоквоpй, балки баpои баёни маpосимхои кадимй низ дахл мегиpад, ки аз мукаддас будани он далолат мекунад. Ин чо вожаи мypаккаби аловпарак (аз болои алов паpидан бо пасванди -ак) даp назаp аст, ки даp pyзхои Навpyз, идхои гуногун ва туйхои аpyсй ва Fайpа бо паpидан аз болои оташ анчом мегиpад ва хусусияти маpосими умумихалкй мебошад, вале ин оини кадимй хеле ва хехе кам шудааст. Калимаи аловпъфкънак (Вк.) даp зинаи дуюми калимасозй бо пасванди -ак сохта шуда, маънои мачозй касб намудааст ва ба шахси дасисакоp, фитнангез ишоpа мекунад. Даp исми шахси Аловиддин хам вожаи алов истифода шудааст, аммо маънояш оташи дин нест, балки ин калима аз пешоянди аpабии ало (бо, баpои, ба, баp, ба тавpи) (ФЗТ, 1969, 58) ва моpфемаи "дин" сохта шуда, семантикааш "бо дин" ва ё "баpои дин" мебошад.
Сокинони шевахои чанубй ва чануби шаpкй баpои коp бо оташ чою макон ва асбоби махсус истифода мекунанд, ки онхо бо калимахои сохтаю мypаккаби тобеъ номгyзоpй шудаанд: аловга, аловхона // аловхуна. Ин калимахо ишоpа ба он нест, ки он чо хонаи оташ бошад, балки ишоpа ба макони асбобхои бо оташ хypокпазанда мебошад, яъне ошхона ва матбах аст. Даp дахсолахои охиp бо пайдо шудани газ ва истифодаи он калимаи газхуна ба маънои ошхона мустаъмал гаpдидааст ва то андозае чойи нонпазиpо аз хypокпазй чудо каpдааст. Ба ин маънй даp махаллахое, ки газ истифода мешавад ва хypокpо бо он мепазанд, он чоpо газхуна ва маконеpо, ки даp он чо нон мепазанд аловхуна ном мебаpанд. Баpои ифодаи ин маънй вожаи аловистон //аловистун даp гypyхи лахчахои шимолии Куло6 бо пасванди маконсози -истон вучуд доpад, ки хусусияти махаллй доpад. Даp "Fиёс-yл-лyFOт" ба маънии ошпазхона калимаи "боваpчихона" ва ба маънии ошпаз "боваpчй" омада, хамчун калимахои точикии хиндишуда ^Л, 1989, ч3, 11) ишоpа мешаванд.
Даp дохили аловхуна ва ё беpyн аз он оташдони зиёд мавчуд аст, ки хаp кадом баpои пyхтани яке аз анвои нон, Fизо ва ё чой хизмат мекунанд. Онхоpо асосан аз гилу
лой месозанд ва баъзе yзвxои оxанй низ доранд. Барои сохтани ощо уст^ои махсус сафарбар мешаванд. Махсусан, барои нони хуб пухтан танури хуб сохтан лозим меояд ва ин аст, ки устои моxиp ва заxмати зиёд сарф мешавад. Дар баробари ин, асбоби зиёде мавчуд аст, ки зимни мурочиат ба оташ истифода мешаванд ва маxсyли аловй низ дар канори о^ост. Аз ин чиxат оташдон барои пyхтани нон, учок барои чой, асбобxои кор бо оташ ва маxсyлоти аловй дар канори xаманд:
А. Оташдон барои пухтани нон. Калимаxои ин гypyx ифодакунандаи оташдони махсус аст, ки ба таври доимй ва ё муваккатй сохта мешаванд. Оташдони доимй дар дохили аловхyна ва оташдони муваккатй дар дохил ва каpоpгоxxои муваккатй берун аз аловхyна сохта мешаванд, ки ба xаёти кишоварзй ё чорводории мардум вобаста аст. Сохти морфологии ин калимаxо сода, сохта, мураккаб ва дар шакли ибоpа-истилоx мебошанд. Барои бастани нон асосан тандър (Вк.); чагдон// чагдyн// чакдон// чахдон (Вк., Fк., К., Шк., Ч,к.); чахлак (Вк.,К., Шк.)//чäлък (Ч,к.)//чахлакча (Вк, К.); дегдон//дегдyн// дейдон (Шк., Kx., Вк.)// дегдонкалyн// дейдонкалyн (К.) истифода мешвавад. Вожаи тандър шакли лаxчавии калимаи танyp аст, ки дар забони адабй, адабиёти классикй (ФЗТ, 1969, 325) истифода шудааст. Бо ин калима дар забони форсй вожаxои мураккаби танурхона ва танурдон сохта шуда бошад xам, худи вай (максад танyp) дар "Фаpxанги имлои забони форсй" ( <^Ы^1389, 180) зикр наёфтааст, аммо дар "Фарханги рузи сухан" ду маънои калимаи танур ва маъноxои мачозии аз он беруномада зикр ёфтаанд, ки яке аз маъноxои асосй "курае маъмулан барои пухтани нон" мебошад. (^jjjl '1383 '343). Танур ба чоx шабоxат дорад. Ин аст, ки дар шеваи чанубй бо истифода аз морфемаи -дон калимаи чахдон (ШЧ,ЗТ, 1980, 126) ва вариаш^ои зикршудаи вай сохта шудаанд, ки маънии танурро доранд. Дегдон ва вариаш^ои вай вожаи сохта буда, аз асоси дег ва пасванди -дон пайдо шуда, тавре аз номаш маълум аст, барои дег аст, ки дар он хурок мепазанд. Дар баробари хурок пухтан нон xам пухта мешавад. Вобаста ба анвои нон номxои дегдон xам гуногунанд, аз сода ва ё аз ибора-истилоx иборатанд. Бо калимаxои сода пасванди -ча меояд, ки шаклсоз аст: дегдонча//дегдyнча// дегдyча //дедyнча танури хурд. Ибоpаxои дегдyни гирдачабанди ва дегдyни нонпази дар гypyxи лаxчаxои шимолии Кулоб; дегдyни нунбанди дар гypyxи лаxчаxои каротегинй истифода мешаванд. Тавре ки болотар гуфта шуд, танypxои муваккатй низ мавчуд аст, ки аз мyайянкyнандаxо ин маънй зоxиp мегардад: дегдyни саргардyн дар гypyxи лаxчаxои шимолии Кулоб; дегдyчай гардy // дегдyчайи гарду (танурчаи муваккатии аз лой сохташуда); дегдyчай гардyник, дегдyчай келинги дар гypУxи лаxчаxои вахиёй-каротегинй ба маънои оташдони сангини муваккатй, ки дар сари девлох сохта мешавад. Вожаи товасанг дар гypyxи лаxчаxои шимолии Кулоб ба маънои санги паxни калон, ки чупощо дар руйи он нон мепазанд, ки дар дигар лаxчаxо дида намешавад: нуни товаги, дар товасанг пъхтаги бамаза-ай (Ёх.). Калимаи шълък дар гypyxи лаxчаxои вахиёй-каpотегинйxам истифода мешавад, ки бо он даxони чакдонро мепушанд.
Б. Оташдон барои чою хурок, ки аз py сохти морфологй сода, сохта, мураккаб ва дар шакли ибоpа-истилоx мебошанд: учок оташдон: а дъхта тез бъра да учок чой къ (Ёз). Ба кавли "Фаpxанг" калимаи учок//унок туркй аст ва маънии "дегмон" ва ё "оташдон"-ро дорад (ФЗТ, 1969, 399), ки ба xаpдy маънй дар шеваи чанубй мустаъмал аст. Ба ин маънй калимаxои тафдун дар деxаи Лагмони гypyxи лаxчаxои шимолии Кулоб истифода шавад, овнушонак дар гypyxи лаxчаxои гарбии Кулоб ва почъки дар xамаи гypyxxо мустаъмал буда, доираи васеъро дар бар мегирад. Тафдун барои он мегуянд, ки дар он чо чойро дам медщанд ва ё картошка, чугорй ва дигар маxсyлотpо тагаловй карда, таф дода, мехуранд: да тафдун чъгори-ра ба картъшка тайи алов мекадем (Лаг.). Калимаи почъки оташдони муваккатй аст, ки пояxои (почъко) филизй дорад ва номаш аз руйи сохташавиаш гузошта шудааст. Вожаи овнушонак (Дб.) аз номаш маълум аст, ки барои заpфxои чойчушонй аст, вале дар он барои дег xам чой мавчуд аст. Бо истифода аз калимаи "дегдун" ва "учок" ибоpа-истилоxоти дегдуни чойнушуни дар гypyxи лаxчаxои шимолии Кулоб; учоки гардон// учоки гардонак дар
371
гурухи лахчахои каротегинй сохта шудааст, ки вазифаашон аз муайянкунандахо маълум аст.
В. Асбобхо барои мурочиат бо оташ дар аловхуна чойгиранд ва яке аз ашёи зарурй мебошад, зеро мусаллам аст, ки оташро бо дасти урён гирифтан намешавад. Номи асбоби ин гурух вобаста ба вазифааш гузошта шуда, рехта, сохта ва мураккабанд. Рехта: лъви (К.)// лъфчък (Дарв., Шк, Рог)// лукик (Шк.)// лъвик//левик (Шк., Ч,к.) чуби нимсухтае, ки чун оташков истифода мешавад. Вожаи лъви аз асоси алов хамон чуби алови аст, ки нимсухта шуда, баъдан барои кофтани алов истифода мешуд, вале холо хар гуна чуб ва ё оханро, ки оташро ба тартиб меоранд лъви// лъфчък// лукик//лъвик//левик мегуянд: калай лъвик-а сини гърго фър мета (Ток.); йа левик бъд, гур-ъш кардъм (Хов.). Калимахои сохта дар колаби вожаи мустакилмаъно ва пасванд меоянд. Калимаи качак // кача дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб ва кули дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй ба маънии оташгирак аст. Аммо дар гурухи лахчахои каротегинй ва лахчахои Ванч калимаи качук // качък ба маънии чангакчаест, ки бо он нон мекананд. Бо ин колаб лексемаи остинча// остънча ба маънии "олати мудаввари пахтаю латтагй", ки бо он ба танур нон мечаспонанд, дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй ва ванчй роич аст. Вожахои мураккаб. Дар байни калимахои мураккаб вожахои аловроскън (танзимкуни оташ); аловгирак (асбоби охании дастадарози анбурмонанд, ки ба воситаи он ба самовор лахча ва ангишт меандозанд); аловковак (оташков) дар шевахои чанубй ва чануби шаркй муштарак, аммо вожаи лахчагир (оташгирак) дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй; аловкашак дар гурухи лахчахои каротегинй; аловшур, лъвиковак// лувиковак (оташков) дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб истифода мешаванд: лувиковак-а бъте, алов-а бъковъм (Б.).
Г. Махсулот барои оташ дар чойхи махсус нигох дошта мешавад ва дар сурати зарурй ба аловхуна оварда мешаванд. Асосан, дар ин кор аз махсулоти чубй, тапак ё лал (саргини лундакардаи гов ва дигар хайвонот), коху гиёххои хушкшуда, барги дарахтон ва гайра истифода мекунанд. Номи умумии ин махсулот алови аст, ки аз исму пасванд сохта шудааст ва аз ин асос дар зинаи дуюми калимасозй дар дехаи Кичигзии гурухи вахиёй-каротегинй вожаи аловидун (хезумхона) ба вучуд омадааст. Барои нигохдории тапак вожаи мураккаби тобеи тапакхуна, лалхона, хасхуна, хезумхона сохта шулааст, чузъи асосй дар чойи дуюм аст. Махсулоте, ки барои сузишворй истифода мешаванд бо вожахои сода, сохта ва мураккаби езъм, хас, лал, тапак, кънда, къндабед, къндаарча, търоша ифода мегарданд, ки на танхо барои лахчахои шеваи чанубй ва чануби шаркй, балки дар шакли адабиашон барои хамаи точикон умумианд. Дар ин хайат лексемаи тахгируни мавчуд аст, ки хоси гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй мебошад ва маънии "пешдаргирон, хезуму хаси хушк"-ро дорад.
Калимаи тапак бо пасванди -ак ва търоша //туроша бо морфемаи -а сохта шудаанд. Вожаи кънда чанд маънй дорад ва яке аз маънихояш "лундаи буридаи дарахт" аст, ки онхоро бо асбобхои махсус пора-пора карда, дар чойи мувофик нигох медоранд. Аз ин калимаи сода лексемахои мураккаб аз рохи факки изофат, ки кисми аввал асосй аст, сохта шудааст: къндабед (Мт.) кундаи дарахти бед; къндаарча (Лаг.) кундаи дарахти арча. Калимахои дигар низ сохта шудаанд, ки чузъи асосй дар чойи дуюм меистад: тахкънда (Вк.) // тахкъндаги (ин чо -гй шаклсозаст) (Вк.)// зеркънда (Лахш) зеркунда, барои пора кардани хезум; къндаалов (Шк., К.); кундалочик (К.) чуби нимсухт, ки аз асоси къндаалов сохта шудааст (къндалочък-къндааловчък); езъмалов: ай езъмалов дуди бур мебройа (Ок.).
Дар аловхуна аловдонак (К.) "дудкаш" насб мекунанд, ки вазифааш берун кардани дуд аст. Калимаи аловдонак (К.) хам ду зинаи вожасозиро тай кардааст. Аввал аз асоси алов бо пасванди -дон морфемаи аловдон (оташдон) ва баъдан аз асоси аловдон бо пасванди -ак аловдонак пайдо шуда, маънии дудкашро ифода мекунад.
2.Номи зарфхо марбут ба об. Об барои тамоми башарият яке аз анвои нушокихоест, ки бе вай зиндагй давом надорад. Дар ташаккули таркиби лугати шевахои чанубй ва чануби шаркй ин гурухи истилохот накши мухим доранд. Барои
ифодаи ин мафxyм дар шеваxо ов роич аст, ки гунаи шевагии калимаи об буда, хусусияти умумихалкй дорад. Об барои тайёр кардани хурок ва нушикщои ташнашикан (мисли чой, шарбат), ки дар ин xолат коркард мехоxад ва xамчyн нушокй бидуни коркард мустаъмал аст. Барои интикол, нигоxдоpй ва аз вай истифода бурдан истилоxоти зиёде ба вучуд омадааст, ки ч^ати бароварди эxтиёчоти мардумон хизмат мекунанд. Ин истилоxотpо мувофики вазифаашон метавон ба ду кисм таксим кард:
А. Истилохот барои интикол ва нигахдории об. Заpфxое, ки барои нигаxдоpии об истифода мешаванд, асосан, аз заpфxои сафолии мисли кузахои гуногун, хypмаxои обгирй ва xамчyнин кадуи хушккарда иборатанд. Дар карни охир заpфxои оxанин ва ё аллюминй роич шудааст. Дар бунёди ин Typyx калимаxои умумихалкии ов ва куза нисбатан серистеъмоланд, зеро вожаxои марбута тавассути онxо сохта шудаанд. Вожаи ов дар ташкили калимаxои мураккаби тобеъ иштирок мекунад ва аксарияти ин вожаxо характери умумй доранд: овдаста (К.), овкаш (Шк.), овкаду (Шк., К.). Kалимаxои дасовезак (К.), ва дъстовгирак (Шк.) ду зинаи калимасозй дорад. Дар зинаи якум аз колаби исм+исм+асоси замони xозиpаи феъл калимаxои дасовез (дастобрез) ва дъстовгир (дастобгир), ки ба шахс далолат мекунанд, сохта шуда, баъдан бо пасванди -ак воxиди лугавии дигари ифодакундаи "зарфи обрезй" ба вучуд омадааст. Аммо дар гypУxи лаxчаxои вахиёй-каротегинй ва ванчй бидуни пасванди -ак дар зинаи якуми зинаи калимасозй дар шакли дъстовгир ба маънии "зарфи обрезй" роич аст.
Fайp аз ин, дар калимаxое, ки ба воситаи пасванди -ак ба амал омадаанд, калимаи ов накши асосй дорад: овбарак (К.), овгирак (Шк.), овхърак (Вк.,Шк.).
Куза xам яке аз заpфxои мyxими xаётии умумиистеъмол аст. Ба ин вожаи пасванди -ча xамpоx шуда бошад xам, шаклсоз аст: кузача (Вк., Шк)// кузича (Вк.)// кугича (Лан.) кузача. Дар шакли ибоpа-истилоx термищои кузай мис (К.) кузаи мисй; кузай сафоли (F^); кузайи ширченкъни (К.) кузаи хурде, ки бо вай шир андоза мешавад, ташкил шудаанд. Дар лаxчаxои Бухоро дар ин колаб истилоxоти кузи саври "кузаи сафолии бесир" ва кузи шинни "кузаи шинниандозй" роич будааст (Маxмyдов, 1989, 133) ва барои маxсyлоти хурокворй истифода мешаванд. Fайp аз ин, калимаxои умумиистеъмолии "сател" ва "факер" пасвандxои шаклсози -ак ва -ча гирифта, бо намуди сателак//сателча, факерча мураввачанд. Бо пасвандxои -ак//-ък//-ик, пешванди бе- аз исмxо ва калимаxои таклиди овозй калимаxои ин гypyx таквият меёбад: дъмбък//думбак, машрабак, нулък//нулик, кадокак, гургак, дулък, къмбонак, кълкълак // кулкулак// кълкъла // кулкула //кълкъли, кълкълича, бенук. Дар колаби калимаxои мураккаби тобеъ низ чанд калима хизмат мекунанд: йагдъста, лавдъста, лавканак калFъдора, капакаду.
Маънй ва xyдyди интишорй вожаxои мазкур гуногун аст. Дар гypyxи лаxчаxои шимолии Кулоб калимаxои сателак "зарфи обгирй"; дъмбък//думбак "дулча, зарфи хурди дастадори обхурй"; гургак "навъи зарфи обгирй, ки шаклан ба мургобй монанд аст"; кълкъли "зарфи обгирй"; капакаду "кадуи обнигахдорй ва оббиёрй"; йагдъста "зарфи дастадори обгирй", машрабак "зарфи хурди обгирй, ки аз тунука ё гил сохта шудааст": ай кълол машрабаки лойи, сиба меша (Мум.); xамy сателак ов надора, ки дасти меxмоно-pа ов гири (Мум.).
Ба маънии сателак, ки бо -ак дар шимоли Кулоб роич аст, дар гypyxи лаxчаxои вахиёй-каротегинй ва ванчй бо -ча вожаи сателча, факерча дида мешавад ва бо xамин маъно дар гypyxи лаxчаxои гарбии Кулоб кадокак роич аст.
Хдмчунин дар гypyxи лаxчаxои вахиёй-каротегинй калимаxои зерин марбут ба обгирй мавчуд аст: лабдаста "кузачаи дастадор"; лабканак "кузачаи дастаноки бе чуммак"; калFъдора кузачаи дастадори хурд, ки гуша (даста) надорад": майдатар-ш-а калгъдора, лъмбтар-ш-а гъдора мегар (Ках,.); дулък "кузачаи гулуборики дастадор, ки бо вай аз хум ва дег об гиранд"; нулък//нулик "кузачаи чумакдор": нулък-а бъбар дъсто-ра бъшуван (Кб.). Дар гypyxи лаxчаxои каротегинй бенук "хурма, хурмача; сабу, сабуча": бенук-ънда ов-у шир медозан (Шм.).
Калимаи цълцъли "зарфи обгирй" ки дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб номбар шуд, бо гунахои савтии гуногун дар дигар минтакахо истифода мешаванд. Масалан, агар цълцълак // ^ул^улак барои хамаи лахчахои шевахои чанубй ва чануби шаркй муштарак бошанд цълцъла // цулцула // цълцълича хоси гурухи лахчахои каротегинй мебошад. цъмбонак бошад дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб ва вахиёй-каротегинй дида мешавад: кълкъли-ра къртък-ъш танг-ай (Мум.).
Б. Истилохот барои чойчушонй. Ибора-истилохи чойникъ санг ба маънии чойник ва зарфхои гуногун чун ифодакунандаи номи умумии ин гурух шуда метавонад. Барои тайёр кардани чой аз зарфхои гуногун истифода мекунанд: кура (Вк;., карабой, чойники тунукагии сирнок: кура-ра гир, дъст-а ов гирем (Фат.); тоба; дамкал (К.)// данкол (Вк.) //манкалак (К.) чойники филизии чойчушонй, ки борои чойчушонй ва обрезй истифода мешавад; карабойи (Кх., К.): карабойи сирдор-ай, у мисийо-ш аку нестак (Дтх.); афтова // афтоба // афтован (К., Шк.) офтоба; а бача и-ра бар, афтова-ра бъте ма-ра (Зир.); чойчуш (Вк.,К.) як навъи кура; чойчуши чийани ку? (Х,ак.); курайи дъстаакдор (Вк.) навъи кура. Доир ба хусусияти умумиистеъмолии калимахои "афтова" ва "чойчуш" ибдоли хуруф намуда, профессор Е.Ч,ураев дар китоби "Шеваи чанубии забони точикй" (1980) рочеъ ба муайян намудани таносуби истилохоти ифодакунандаи асбобхои рузгор тахкикот бурда, ба ин акида меояд, ки "калимахои алохидае хаст, ки чи аз чихати худуди интишор ва чи аз чихати ифодаи маънй аник кардани онхо душворихо пешовард. Намунаи он калимаи "дамкал" мебошад" (ШЧ,ЗТ, 1980, 123) ва онро хамчун исми ашёи чойчушон маънидод карда, интишори онро Каротегини поён донистанд. Маводи чамъовардаи мо хам ин фиркро тасдик менамоянд. Дар асоси вожаи чойчуш, ки як навъи зарфи чойчушонист бо пасванди -ак калимаи чойчушак (Вк.,К.) ба маънии зарфи сафолин барои нигохдории шир сохта шудааст. Анвои офтоба бошад, дар шакли ибора хам номгузорй шудааст, ки муайянкунандахо навъи онро нишон медиханд: афтовайи сафоли (Шк.) афтовайи дъстадор (К.); афтобайи чулъкдор (К.).
Калимахои кура, дамкал, карабойи, афтова, чойчуш дар хаёти хамаруза на танхо барои чушонидани об, балки барои тахорат, даст об гир гирифтан, захира кардани об ва гайра истифода мешванд. Дар баробари ин ашёе мавчуданд, ки барои чой дам кардам истифода мешаванд ва морфемахои ифодакунандаи онхо дар колибхои гуногуни калимасозй ва ибора-истилохот ба вучуд омадаанд. Калимаи чойник// чойнък ва пийола, ки мохияти умумиистеъмолй доранд, дар шевахои чанубй ва чануби шаркй дар колаби исмхои мураккаб ва ибора чанд истилох сохтаанд, ки маънохои зерин доранд: нимпийола (Шк., К..) пиёлаи калон; пийолайи балгами (К.) пиёлаи чойхурии сабзранг; пийолайи чойхъри (К.) пиёлаи чойхурй; пийолайи цирмизи (Вк., К.) пиёлаи аргувонй; пийолайи дугови (Вк., Ванч, Дарв.) косаи чини: йа пийолайи дугови бийор (Мт.); пийолайи лъмба (Вк.) косаи калони чинй; чойники дастовгири (Шк., Вк., Дарв.) чойники тунукаи сирдор, ки бо он даст мешуянд; нимчойника (К.) чойники миёна: йа къти чой-а йаке медохт хаму нимчойники-нда (К.). Хдмчунин, дар канори ин вожахо калимахои дигаре низ маълум аст, ки зимни хаёти харруза барои нигохдории чой, сарднашавии он ва гайра робита доранд, барои хамаи махалхои шевахои чанубй ва чануби шаркй умумианд: чойхалта (Вк., Шк., К.) халтачаи чойнигахдорй; чойпуш// чойникпушак (Ках., К., Шу.) чойпуши гулдузй; чойчушкашолкънак (Лахш) симе, ки бо он чойчушро болои оташдон овезон мекунанд: ва и чойчушкашолкънак чойчуш-а кашол менан; кашак (Шк.) чубе, ки дар ду сари он сател гирифта об мекашонанд. Калимаи исконак дар гурухи лахчахои каротегинй ба маънии кадахи дастадор истифода мешавад, ки шакли лахчавии истаконак мебошад.
Дар шевахои чанубй ва чануби шаркй барои ифодаи кисмхои куза, чойник ва гайра чандин вожа истифода мешавад. Онхо аз асосхои исмй ва пасванди -ак барои ифодаи сарпуши чойник, дастаю чумак истифода мешаванд. Дар гурухи лахчахои каротегинй калимахо даханак//даханък "сарпуши чойник", цадахак "зарфи чубй барои дахони куза", царпъцак "сарпуш". Дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй дъмчък
"дастаи чойник, куза", дъмбък "сарпуши дастадори зарфхои кулолй". Чанд вожаи дигаре мавчуд аст, ки дар хамаи минтака истифода мешаванд: нулък (Вк;., Шк., К.,Ванч), //нълък (Чк.) чумак: къл-къли-ра къртък-ъш танг-ай, нулък надора (Мум.); чулик (Шк.,Ек.)// чулък (Вк.,К.,Ч,к.) чумак; нули куза, чойник, самовор ва f.; г. Дар як маврид калимаи мураккаб дар шакли калпуш (К.,Шк.) барои ифодаи сарпуши чойник истифода мешаванд.
3. Номи зарфхои марбут ба тахияи нону хуроки хамири. Калимахои ин гурух номи зарфхое мебошад, ки барои хамир кардан, хамвору тунук намудан, заволаю тунук кардани хамир ва буридани хамири таомхои ордй, барои ордгирию нонгирй ва монанди инхо истифода мешаванд. Маълум аст, ки барои нон пухтан хамир кардан лозим меояд. Хамирро дар карсуна (К.) ва ё дар карсун// карсу// карсон, корсон// корсун2 (Вк.,Шк.) мекунанд, ки вай табаки калони чубй аст, ки калимаи сода аст. Ба воситаи ин калима дар шакли ибора истилохи ифодагари зарфи дигар сохта шудааст: карсуни чуви (Вк.) табаки чубй; карсуни чоми (Лахш) тагораи оханин. «Фарханги точикй ба русй» онро дар шакли карсон оварда «блюдо для хранения съестных припасов» шарх додаас (ФТР, 2006, 281), ки ин яке аз маънохои дар шеваи чанубй истифодашаванда мебошад. Дар «Фарханги забони точикй» калимаи карсана ба маънои галладонае монанди мош (ФЗТ, 1969, 542) оварда шудааст. Эхтимол меравад, ки морфемаи карсуна дар шевахо аз карсана дар адабиёти классикй маншаъ бигирад ва ба гузашти айём на чиз, балки зарф барои гирифтани чизеро ифода кунад. Карсун хам барои хамир кардан ва хам барои нигохдории нон истифода мешавад. Барои хамир кардан аз масолехи аллюминй тагора месозанд, ки дар гурухи лахчахои чанубии Кулоб онро тънъки // тънъка ном мебаранд. Барои нигохдории нон аз дасархон // дарсахун // дъсархон // дъсорхон //дъсорхун, дастархун// дъсторхун истифода мешавад ва порчаи матоъ аст, ки онро пахн карда, болояш нону дигар хурданихо мегузоранд, ки барои хамаи шевахои забони точикй хос аст. «Дастархон хозир ба маънои суфраи форсй, моидаи арабй меояд, ки ба руяш нону таъом ва дигар мева, шираву шарбат мегузоранд. Аммо дар забони дарй дастархон ба шакли таркиби изофй - дастори хон аз ду чузъ иборат будааст» (Зехнй, 1987, 31). Дар забони адабиёти классикй барои ифодаи ин маънй калимаи «шелон» истифода шуда, мачозан семантикаи «зиёфат, мехмондорй ва базм»-ро (ФЗТ, 1969, 580.) доштааст.
Вожахое мавчуданд, ки ифодакунандаи чойи мондани хамир, росту хамвор кардани онро ифода мекунанд, ки онхо дар колаби калимахои сохта, бо пасванди -а, -ак; калимахои мураккаб дар колаби калимахои мураккаби тобеъ ба вучуд омадаанд ва аксарият мохияти умумишевагй доранд: чува //чувак (Вк., Шк.) тираки хамир; гирдак (К.) кундаи доирашакле, ки дар болои он хамир мекунанд; тирак (Ек., К.) чуби хамиртунуккунй; галтак // галтьк (Вк., К., Шк., Дарв.) тирак барои хамвору тунук кардани хамир: нунроскън// нонроскън// нунтьньккун (Шк., Дарв.) // нунроскьнак, нонроскьнак (Вк., Ч,к.) асбоби махсус, ки дар болояш нон рост мекунанд; тахтатирак тахтаву тирак (Вк., Ванч); галтакчув (Шк.): галтакчув кати чакун тънък мешава; нунтьнъккуни (Яр.) тираки нонтунуккунй.
Дар шакли ибора-истилох омадани онхо низ ба назар мерасад ва аз руйи муайянкунандахо маълум аст, ки онхо махз асбоби ин гурух мебошанд: тахтай нунроскън (К.)// тахтай нунроскъни (Вк., К.) тахтаи махсус барои завола гирифтан. Ифодаи тахтавь тирак (Вк., Ванч) низ мустаъмал аст.
4,ихати тоза шудани орд онро аз асбоби ордбез мегузаронанд, ки бо калимахои дар колаби сода, мураккаб ва ибора ифода меёбад: елакча (Вк.); катакбез (Шк.) галбери сурохкалон; елаки ша£л (К.) элаки майдасурох.
Пеш аз бастани нон дар танур, заволаи пахншударо гул медозанд. Барои ин кор асбоби махсус аст, ки онро аз пархои мург месозанд. Номи ин асбоб мьхпар (Вк.) ва мурсар (Дб.) аст, ки харду шакли шевагии мургпар мебошанд (ШЧ,ЗТ, 1980, 129). Барои ордгирй ва ё гирифтани хокистар белчаи чубину оханин истифода мешавад, ки онро
2 Доир ба маъно ва вазифахои ин гурух ниг.: ШЧ.ЗТ, 1980 , 122-128.
375
калокча (Вк.) мегуянд, ки баромади туркй дорад. Дар колаби калимахои сохтаи сифат+пасванд вожаи качик // качук // качък (Вк., Шк.) сохта шуда, ифодакунандаи номи асбоби охднини дандонадорест, ки бо он хамири ба корсон часпидаро мегиранд: ва качик кати карсун-а метарошем (Ск.).
Барои пахн кардан ва буридани хамири угро асбобхои махсус истифода мешаванд. Онхо дар колаби калимахои мураккаб ва иборахо сохта шудаанд. Калимахои мураккаб, асосан, дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб ба кайд гирифта шудааст: оштахта «тахтаи махсус, ки дар руйи он угро мебурранд»; оталабърак «асбоби махсусе, ки бо он хамири угро мебуранд»; ошгалтък; оштънъкъ // оштънъкън // оштънъкъ «тирак, чуби махсусе, ки бо он завола тунук мекунанд»; оштънъкъни тахта ва тираки ош: бъра оштънъкъни-ра бийор, оши тъпа кънем (Кан.). Дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй ва каротегинй ибораи тахтай ош "тахта барои зуволаи хамири угро", ки бо оталабърак дар шимоли Кулоб хаммаъно аст. Зимни баррасии хусусиятхои лексикии шеваи чанубй профессор Е.Ч,ураев рочеъ ба вожаи оштънък баён месозад, ки "аз силсилаи номбурда вохиди лугавии оштънъкъ низ чолиби диккат аст. Аввалан, он танхо дар шимолии Кулоб ба кайд гирифта шудааст. Сониян, аз чихати сохт мураккаб буда, аз се чузъ ош+тънък+кън, яъне исм+феъли таркибии номй сурат ёфтааст. Зохиран, чараёни ташаккули ин калима ба амали тунук кардани хамир асос ёфта бошад хам, дар ин таркиб маънии лугавии чузъи аввал ош як кадар ачиб менамояд. Бар хилофи чашмдошт дар ин таркиби мураккаб калимаи ош на ба маънои мукаррарии худ, балки хамчун синоними хамир омадааст. Ба назари мо чунин мерасад, ки дар ибтидо калимаи "хамир" хамчун тобеъкунандаи "ош" (хамчун хамири ош) вокеъ буда, дар айни баркароршавй ва ба колаби муайян даромадани оштънъкъ сокит шуда, маънои лугавии худро ба "ош " зам намудааст. Дар акси хол маънидоди этимологии калимаи оштънъкъ ба мантик рост намеояд, яъне алокаи мантикии "ош", ки ба маънии "хурок" фахмида мешавад, бо феъли "тунук кардан" аз имкон дур аст"(Ч,ураев, 1980, 128). Вожахои ошгалтък муродифи оштънъкън мебошанд, чузъи дуюми калимаи оштънъкън "тънъкън" маънии "галтък"-и вожахои ошгалтък-ро дорад. Ошгалтък бо муродифаш тирак вазифаи "оштънъкън"-ро доранд. Бо ин хол, галтък чуби лулаи дарозшакл ва ош хамир барои хурок пухтан аст ва "галтък" на хурок, балки хамирро тунук мекунад. Ин аст, ки мебоист хамиргалтък ном мегирифт, вале чун хамир барои ош (хурок) кардан аст, онро ошгалтк ном ниходанд.
4. Номи зарфхои марбут ба дег ва анвои он. Калимахои ин гурух чандон зиёд нестанд ва онхо ифодакунандаи анвои дег, дастаи зарфх,о, сарпуши дег, чанбараки зери дег ва монанди инхо мебошад. Он аз охан, аллюминй ва чуб сохта шудаанд. Сода, сохта, мураккаб ва дар колаби ибора сохта шудаанд. Барои ифодаи деги хурд калимахои дегак (Шк.) ва дегча (К) истифода шаванд, чихати ифодаи тахдегй вожахои дегмонак (Шк.), каскун (Вк.), тахдег // тахдеги // тäдегИ (К., Вк., Шк.) роич аст, ки аксаран барои тамоми хомилони шева умумианд. Дар ифодаи сарпуши дег морфемахои сарпуша // сарпъша // сарпушак хусусияти умумиистеъмолй дошта бошанд, калимаи тахтък дар гурухи лахчахои шимолй ва чанубии Кулоб, калимаи дастак дар гурухи лахчахои каротегинй, гушагир дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй ва кълпуша "дастгираки дегбардорй" дар гурухи лахчахои чанубии Кулоб ифода мешаванд. Вожахои гушък // гушик дар гурухи лахчахои каротегинй ва гъргак дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб ифодагари "дастаи дег" мебошанд.
Дар колаби ибора анвои дег, аз чи сохташавй, хачм ва намуди зохии он равшан маълум мегардад: деги алименти//алумени (Шк.,К., Ванч); деги бадаста (К.) тобачаи дастадор; деги дъмана (Вк.) деге, ки дар он як ман биринч пухтан мумкин аст; деги мийонаги (К.) деги миёнахел; деги чийани (Шк.) деги чуянй; деги чоргушък (Дарв.) деги чоргуша. дегчайи дъсти (Вк.) дегчаи дъста-ра ай хдмсойа гъръфтъм (Сам.).
5. Номи зарфхои марбут ба табак ва анвои он. Ба ин гурух калимахоеро дохил кардан мумкин аст, ки ифодагари навъи табак, асбоб барои гирифтани мевахои хушконидашуда, масолехи нугул, асбоби реза намудан хама гуна хурокворй хизмат
мекунанд. Дар шевахои чанубй, чануби шаркй ва дигар шевахои забони точикй калимаи табак чун ифодакунандаи мафхуми зарф барои хурок хурдан маълум аст. Бо ин маънй ва чандин маънихои дигар дар забони адабй ва адабиёти классикй истифода шуда, дар калимасозй ва маъниофаринй фаъол аст (Ниг.: ФЗТ, 1969, 293)
Табакхо аз тарафи устохои табактарош аз чуби тут, арча, чормагз, чинор сохта мешаванд. Раванди сохта шудани он вакти зиёдро мегирад ва барои ин асбобхои алохида аст, ки дар чояш баррасй хохад шуд. Аз руйи шакл ва хачм хурду калон, яккабатаю дукабата буда, барои корхои гуногун истифода мешаванд, ки дар номхои онхо тачассум ёфтааст. Еайр аз чуб барои сохтани табак аз сафолу охану мис ва дигар анвои метал истифода мешавад, ки дар шакли иборахои ифодакунандахои номи анвои онхо баён мешаванд: таваки оханй, таваки мисй, таваки тиллой таваки лойи; таваки санги; тъвоки чуви; таваки сафоли//табаки лойи; таваки зарчашкън; табаки чени; тавакчай найи ва гайра.
Калимаи мазкур дар шевахо гунахои савтии табак// тавак// тавок // тъвок дошта, ибора-истилохоти номбаршуда номи анвои зерин аст: таваки лойи "табаки гилй"; таваки санги "табаке, ки аз санг тарошиданд"; тъвоки чуви "табаки чубин"; таваки сафоли "табаки сафолй». Дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб тавакчай найи "косаи чубии сирдор" ва табаки чени "табаке, ки бо он галла чен карда мешавад" ва дар гурухи лахчахои каротегинй таваки зарчашкън ба маънии "табаки зарчошкунй" истифода мешавад.
Табакхои хачман хурд тавассути пасванди -ча бо вожаи умумиистеъмолии табакча// тавакча маъмул аст. Дар колаби калимахои мураккаби тобеъ, ки чузъи дуюм асосй аст, дар гурухи лахчахои каротегинй вожаи чакантъвак ба маънии "табаки чубини дурушт тарошидашуда", дида мешавад: и чакантъвок ай ма-ай, барои хъд-ът созтар-ш-а мета (Фар.). Табакхои чубине, ки дукабатаанд бо истилохи андартабак // андартавак хоси гурухи лахчахои каротегинй ва дътавака хоси гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй ва каротегинй буда, дар колаби пешванд+исм ва шумора+исм+пасванд сохта шудаанд. Ин калимахо дар дигар шевахои забони точикй бо ин маънй дучор намешавад. Онхо мохияти ин гуна татабакро нишон дода тавонистаанд. Андартавак яъне табак дар табак ва ё морфемаи дътавака аз ду кабат иборат буданро ифода мекунад: дар дътавакойи ката дъ-се тавак шурво-му овардан (Куш.). Хдмин ки дар тавак хурок оварда мешавад, асбоби махсусе хам барои зери табак меоранд, ки чихати ба тарафе майл нахурдани табак мусоидат мекунад. Барои ифодаи ин ашё калимаи сохта ахмакак дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй ва калимаи тайтаваки // тахтаваки дар гурухи лахчахои каротегинй истифода мешавад, ки дар зинаи аввали калимасозй аз факки изофат вожаи тайтавак (ки умумиистеъмол аст) ва дар зинаи дуюм лексемаи тайтаваки // тахтаваки ба вучуд омадааст: ош-а мо тайтаваки кати мебийорем, баройе ки нареза (Обл.). Еайр аз ин дар баёни ин маънй ибораи даани амак дар гурухи лахчахои каротегинй маъмул аст.
Дар канори табак асбобхои дигаре мавчуданд, ки барои реза кардани сабзй, пиёз, карам, сабзавот, кубидану майда кардан ва нигахдории онхо истифода мешаванд. Ин вохидхои лугавй дар колаби калимахои сохта ва мураккаб сурат гирифтаанд: тахтина дар гурухи лахчахои каротегинй ба маънии "тахтачаи суфтаи хамвор" барои реза намудани сабзй, пиёз, карам, сабзавот ва г.; пемокча // пемочка дар гурухи лахчахои шимолй ва чанубии Кулоб ба маънии "зарфи сафолй, барои мевахои хушк, тутмавизу галла". Хдмчунин, дар дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб калимахои търбрезакънак "турбтарошак"; нъгълкувак // нугулкубак // нъгълкътак// нъгълчъкак бо семантикаи "асбоб барои кубидан ва ё реза кардани нугул", роич аст, ки дар гурухи лахчахои каротегинй бо як вариант нъгълчък мустаъмал аст: нъгълкътак-а бийор, пийозо-ра бъкътем (Сх.).
6. Номи зарфхои марбут ба коса ва анвои он. Коса дар баробари табак яке аз воситахои мухим дар байни истилохоти марбут ба асбобхои таомхурй мебошад. Гуногуннавъии вай далолат ин маънист ва таърихи кадимй дорад. Дар забони адабй
377
(ФЗТ, 1969, 563) ва шевахои забони точикй (Расторгуева, 1956; Махмудов, Ч,ураев, 1997; Махмудов, 1989) калимаи коса мустаъмал буда, бо он вохидхои лугавии косагар, косагардон, косалес, косанавоз, косапушт ва гайра сохта шудааст. Бо ин калима дар шеваи чанубй хам як силсила вожахо дар колаби калимахои сохта, мураккаб ва ибора-истилох дар муомилот аст.
Барои ифодаи маънии коса дар колаби исмхои сохта бо пасвандхои -и, -ък, -чй, -а калимахо сохта шудаанд, вале баъзе аз калимахо морфемаи калимасоз дошта бошад хам, асоси онхо маънии лугавй надорад ва онхоро ба гурухи вожахои рехта хамрох кардан лозим меояд. Ба ин гуна вохидхои лугавй вожаи шипък (Вк.,Шк.)- ро, ки як намуди зарф аст, дохил кардан мумкин аст: да шипъко авкот мекашан (Яшм.). Вохидхои лугавии дуFOвИ дар гурухи лахчахои каротегинй ва гулоби дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб дар як колаб сохта шуда, навъхои косаанд. Асосхои ин калимахо дугов ва гулоб мураккаби тобеъ буда, аз иборахои ови дуг ва оби гул пайдо шудаанд. Дар зинаи дуюми калимасозй аз асосхои мураккаб бо пасванди -и дуFOвИ ва гулоби ба вучуд омадааст. Дар асл ин калимахо муайянкунандахои калимаи коса мебошанд: косай дуFOвИ ва косай гулоби. Ба ин ходиса морфемаи чини//чъни (Шк.,Чк., Кх.) хам дучор шудааст. Бо мурури замон субстантиватсия шуда, номи зарфро мустакилона ифода мекунанд. Вохидхои лугавии дуFOвИ ва чини//чъни пурра субстантиватсия нашудаанд. Дар шакли иборахо косайи чьни ва косаи дьгови истифода шудани ин мафхум гувохи ин маънй аст. Вожаи кушчи дар гурухи лахчахои гарбии Кулоб як хели зарфи сафолиро мефахмонад ва бо пасванди -чи шакл гирифта, асоси он ба вожахои ин гурух чандо робитаи мантикй надорад.
Калимаи гъдора (Вк., К.) ба назари мо шакли вайроншудаи тагора аст, аз сафол сохта мешавад ва "мушохидахо илко менамоянд, ки бо маънии "косаи сафолй" ифода ёфтани гьдора дар бештари махалхо дучор меояд. Ин маъниро маълумотхои зерини китоби "Таджики Каратегина и Дарваза" низ таквия дода менависанд: Чойро пештар дар зарфхои махсуси сафолие менушиданд, ки гъдора ном дошту устохои махаллй тайёр мекарданд. Онхо минбаъд бо зарфхои на чандон калони чинй ва истехсоли русй буду пийола номида мешуд, иваз гардиданд. Гъдора хамчун косаи гилй (сафолй) хурд ва калон мешавад. Дар баъзе махалхо барои ифодаи хар ду навъи ин предмет калимаи "гъдора" истифода шавад, дар махалхои чудогона, баръакс, онхо бо ду термини калгъдора (хурд) ва гъдора (калон) ном бурда мешаванд. Лекин дар калимаи мураккаби калгъдора чузъи "кал" на ба хурдии предмет, балки ба бегуша будани он ишора менамояд" (Чураев, 1980, 122). Калимахои мураккаби сохташудаи ин гурухи мавзуйй аз руйи морфемахои тобеашон маънихои гуногун дорунд: косапорък (Шк.) аз асоси косапора (ин вожа аз ибораи косаи порашуда) бо пасванди -ък сохта шуда, маънии шикастахои косаро далолат мекунад; халкакоса (К.) як навъи косаи сафолй, ки зертабак низ дорад; копакоса (К.) косаи калон; нимчинийа (Шк.) нимкосаи чинй;нимкоса (Шк.) нимкоса, пиёлаи калон: шахкоса (Вк., Шк., К., Дарв., Ванч) косаи калони чубй ё сафолй; дъстадорък (Чк.) косаи оханин ва алюминии дастадор. Дар шакли ибора дар гурухи лахчахои каротегинй косайи най(И) "косаи чубини сирнок"; ва дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй косайи к;ьрFьзИ "як хели косаи чубй" роич аст. Ибораи косайи сафолИ дида мешавад, ки барои хамаи шевахои точикй умумиистеъмоланд. Бо иштироки вохиди лугавии коса, дар гурухи лахчахои каротегинй, дар колаби ибора истилохи косайи шарбатдор (К.) сохта шудааст, ки истилохи чашни арусист: шахсеро далолат мекунад, ки зарфи ширинидорро ба назди домод мебарад ва аз домод тухфа мегирад.
Дар ин гурухи мавзуй вохиди лугавии кулИ дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй дучор омад, ки ба маънии "зарфи хуммонанди гилй барои нигохдории галладона, талкони тут ва баъзан равган" мустаъмал аст. Ин маънй дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб бо ибораи куливу кунИ ифода мегардад, ки дар чумлаи зерин равшан дидан мумкин аст: имсол гала-ву донай бисйоре гирифтем, ки кули-ву куни пър шидай (Кан.). Ин зарф хачман аз косахо калонтар аст ва вазифаи хамбаро (Чураев, 1980, 108) низ ичро мекунад. Кули ба маънии оташгирак хам роич аст, ки болотар баррасй
378
шуд. Бо пасванди -ча омада шакли тасгирро додааст: кулича-ра ба лойи баках, рагд-ъш мекади-ву санг-ъш мезади (Дб.). Аммо бо пасванди -ак вохиди лугавии кулийак дар гурухи лахчахои гарбии Кулоб сохтааст, ки "зарфи чубии ба согу монанд"-ро мефахмонад.
Зарфхое, ки барои нигох доштани намак мустаъмаланд бо вожаи намак робитаи бевосита доранд. Вожахои намакдун// нъмакдун// нъмъкдун хусусияти умумимиллй доранд. Аммо намакчога дар гурухи лахчахои каротегинй, намакчума // нъмъкчума дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй ва каротегинй; намаковдун // нъмъковдун дар гурухи лахчахои чанубии Кулоб, Ванч ва Рог, намаковчума // нъмъковчума дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй ба маънии "намакобдон, зарфи намакобгирй" ки дар колаби калимахои мураккаб сохта шудаандт. Намакхои хушк дар намакчога, намакчума // нъмъкчума ва намакоб дар намаковдун // нъмъковдун // намаковчума // нъмъковчума нигахдорй мешаванд.
7. Номи зарфхои марбут ба кошук, корд ва анвои он. Калимахои марбут ба ин гурух анвои кошук ва кордро фаро мегиранд, ки чандон зиёд нестанд (доир ба лугати корд ва кордсозй дар шевахои забони точикй ниг.: Мурватов, 1982, 89-103; Махмудов, 2005, 97-108). Барои ифодаи ин мафхумхо, асосан, калимахои умумихалкии марбут ба забони туркии кошък// кошуг// кошъг ва вохидхои лугавии точикии чъмча// чумча "кошуки чубини махаллй" истифода мешавад. Дар баробари ин дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй ва ванчу дарвозй вожахои кавлез// кафлез, кавлезча// кавлеча зарфи оханин ва ё алюмении ба кошук монанд барои обгирй; кавлък дар гурухи лахчахои каротегинй; калък "кошуки навъи махаллй"; кафгир "кафгир" дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй; дида мешавад. Вожаи кавлез шакли шевагии кафрез буда, бо калимаи кафгир дар як колиб (исм+асоси замони хозираи феъл) сохта шудаанд. Дар шакли ибора кошъки найи "кошуки чубини сирдор" (найин); кошъки фарки "кошук аз дарахти фарк" дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб истеъмол мешавад.
Вохиди лугавии кавлък, калък дар гурухи лахчахои каротегинй мустаъмал аст, ки чанд маъниро ифода мекунад: а) кошуки махаллй барои кудакон; б) зарфи охании дастадор барои аз сател об гирифтан. в) зарфи хурди сафолй, ки вазифаи дулчаро дорад. Ч,ихати нигохдории кошук калимаи умумиистеъмолй бо фаркияти савтй кошукдон // кошугдун // кошъгдун истифода мешавад. Ин предмед аз навдаи дарахт бофта мешаванд ва дар он на танхо кошук, балки кафлес, кафгир ва монанди инхо нигох дошта мешавад. Еайр аз ин, дар шакли сабат кошукдон сохта мешавад, ки онро бо истифода аз вожаи сабат ва пасванди -ак сабатак ном гузоштаанд. Ибораи халтайи кошъкдози хам барои ин маънй роич аст, ки дар он кошук, кафлес, кафгир ва гайра нигох медоранд.
Ч,ихати ифодаи мафхуми корд хам аз калимахои умумихалкй истифода мешавад. Барои баёни анвои корд калимахои сода, сохта, мураккаб ва иборахо сахм доранд. Пасванди -ча ва -ак барои шакли хурдию навозиш додани ашё истифода гардидааст: корд // кордча // корча: корча дъст-ма бърид, устагон-да кора кад (Кан.); корчаак (К.);. Калимахои мураккаб дар колаби вожахои мураккаби тобеъ меоянд: качкорд (Шк., К.), кашкорт (Вк.) качкорд, ки, асосан, косибон истифода мебаранд; шофкорча (Вк., К.) корди калони кассобй; ошпър// ошбър корди калони махсус, ки бо он угро ва туппа мебуранд. Дар иборахо бошад, чузъи муайянкунанда навъи кордро шарх медихад: корчайи дъсти дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб ба маънии "кордчаи кисагй"; корди касоби дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй; корди къндалаки дар гурухи лахчахои каротегинй, ки синоними корчайи къндала дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб ба маънии "кордчаи кунд" дорад.
Вохиди лугавии шофкорча аз руйи маънояш маълум аст, ки аз асоси шох ва корча сохта шудааст ва шоф маънои лугавй надорад. Дар забонамон бо калимаи шох сохтани калимахое, ки бузургиро далолат мекунанд (шохбайт, шохрох), кам нестанд ва дар шеваи чанубй вожаи шофбърут ба маънии "оне, ки бурутхои калон дорад" ва шахкоса, ки болотар баррасй шуд, истифода мешавад.
Истилохи корди къндалакИ // корчайи къндала ва калимаи сохтаи къндалакИ барои ифодаи як маъно истифода мешаванд. Хдрчанд бо сифати къндала ва пасванди -аки калимаи къндалакИ сохта шудааст, вале чойи иборахои мазкурро то имруз нагирифтааст.
8.Номи зарфхои марбут ба равган. Барои гирифтани равган зарфхои гуногун истифода мешавад, ки дар ифодаи онхо калимахое истифода мешаванд, ки аксаран вожаи равган дар он истифода мешавад. Пасванди -дон дар сохтани чойи нигахдории ашёи гуногун маъмул аст ва дар ин чо низ вазифаашро ичро карда, аз асоси руган ругандун (К.) сохтааст, ки чойи равгангуншавии чувозро далолат мекунад: руган-а ай дурни ругандун ба лок мегиран (Ним.). Дар ин колаб бо пасавнди -и вожаи мундИ//мъндИ (Шк.), мунда (К.) бунёд гардида, ки зарфи махсуси сафолин барои равган мондан мебошад. Истилохоти дигар дар колаби калимахли мураккаби тобеъ сохта шудаанд: ругангирак // ругангърак (Шк.) зарфи равгангирй; руганкаду (Кх.) зарфи равганнигохдорй, ки аз чубкаду бошад; руганчума (Вк.,К.) // ругануна (К.) зарфи махсуси равгангирй дар чувозхона; руганрез (Чк.); руганрезак (К., Шк., Дарв.) зарфи равгангирию равганрезй: руганрезак ай тънука мешава (Обл.).
9.Номи зарфхо марбут ба ба махсулоти шири. Зарфи махсусе, ки дар колаби калимахои муракаби пайваст сохта шудааст важаи чархдег // чахдег // чагдег (Ек., Кх., Шк.), чарахдег // чарагдег3 (Вк.,К., Ванч) мебошад, ки каблан сафолин буд ва холо барои ин кор аз зарфхои оханин ва сирдор истифода мекунанд, ки барои шевахои чанубй ва чануби шаркй умумиистеъмол аст. Бинобар ин, истилохи чахдеги оханИ дар колаби ибора сохта шудааст: кълолчи мо-да йаг чагдеги калон карда бъд (Сч.). Зарфи хурдтарашро бо чархдегча//чагдегча (Вк.,К., Ванч) ном мебаранд. Калимаи чархдег аз ду чузъ чарх ва дег иборат буда, дар колаби калимахои мураккаби копулятивй сохта шудааст. Асбоби дугкашии чархдег кисмхои гуногун дорад: чагчув, манчила, тасмайи чархчув, тасмайи дугкаши ва гайра.
Чихати нигохдории чака ва курут халтахою сабати махсус тахия мешавад, ки бо иборахо номгузорй шудаанд: халтайи дуг (К.) халта барои чакка; халтайи дугрезИ (Шк.) сабати хучак (Ек, К.) сабади курутнигохдорй. Хдмчунин, истилохоти ширполо (Вк., К.) ширполак (Шк.) // ширполунак (Вк..К.,Шк.); елакчайи ширполонИ (Шк.) барои полидани шир истифода мешавад, ки мохияти умумиистеъмолй доранд.
Дар ифодаи асбобхои ин гурух калимахои хос истифода мешаванд. Дар гурухи лахчахои каротегинй: алукак ба маънии асбобе, ки дар он табаки ширро овезон мекунанд; чигаш-челек "зарфи сафолй, ки бо вай бузу гусфанд мечушанд"; дар гурухи лахчахои каротегинй ва вахиёй-каротегинй чалак; дар гурухи лахчахои шимолй ва гарбии Кулоб: челак зарфи чубй, барои хобондани чургот ва дугкашй; чувкаду "кадуи махсуси дарозруяи дарунхолй барои гирифтани дуг".
Ихтисорахо:
ТКД-Таджики Каратегина и Дарваза
ФТР - Фарханги точикй-русй
ФЗТ- Фарханги забони точикй
ЕЛ - Еиёс-ул-лугот
ШЧЗТ - Шеваи чанубии забони точикй
Ихтисорахо марбут ба махали зисти гуйишварон:
Вк. - гурухи вахиёй-каротегинй
Ек. - гурухи гарбии Кулоб
Дарв. - гурухи дарвозй
До.- Дехи Охун (К.)
Ёз. - Ёзганд (Вк.)
Ёх.- Ёхсу (Шк.)
3 Доир ба этимологияи ин вохиди лугавй ниг.: ( Чураев 1980,126).
380
Кан. - Кангурт (Чк.)
Ках.- Кахдара (К.)
Кд. - Кул дара (Шк.)
Кк. - Кули калон (Вк.)
Кб. - Кулумбаи Боло (Вк.)
Кх. - гурухи кулобии хисорй
К. - гурухи каротегинй
Кпн. - Кишти поён (Шк.)
^уш. - Кушагба (Вк.)
Лан. - Лангар (Вк.)
Мх. - Мучихарф (К.)
Мт. - Майдонтерак (Вк.)
Мс. - Маргзори Сир (К.)
Нд. - Навдонак (К.)
Нуш. - Нушор (Вк.)
Ок. - Оксой (Вк.)
Окб. - Окбулок (Чк.)
Пд. - Пилдон (Вк.)
Пор. - Порвор (Чк.)
Сам. - Самсолик (К.)
Сд. - Сангдара (Шк.)
Сг. - Сари гор (Чк.)
Уч. - Учкул (Чк.)
Хов. - Ховалинг (Шк.)
Х,ак. - Хдкимй (К.)
Хм. - Хилмонй (К.)
Х,ич. - Х,ичборак (Вк.)
Чк. - гурухи чанубии Кулоб
Чс. - Чорсада (К.)
Шк. - гурухи шимолии Кулоб
Шлп. - Шулупту (Чк.)
Шх. - Шехмизон (Шк.)
Адабиёт:
1. Махмудов М., Бердиев Б. Лугати мухтасари лахчахои Бухоро. -Душанбе: Дониш, 1989.
2. Махмудов М., Бердиев Б. Лугати мухтасари лахчахои Бухоро. -Душанбе: Дониш, 1989.
3. Махмудов М. Лугат ва истилохоти тахассусй дар гуйишхои забони точикй (Лугат ва истилохоти кордсозй) // Номаи пажухишгох, №8-10. Фаслномаи пажухишхои эроншиносй. Пажухишгохи фарханги форсй-точикй. -Душанбе, 2005, сах. 97-108.
4. Махмудов М., Чураев Е. Лугати шевахои забони точикй. -Душанбе, 1997. -288с.
5. Мурватов Ч,. Назаре ба лугати кордсозй // Забоншиносии точик. Душанбе: Дониш, 1982. - С. 89-103.
6. Расторгуева В.С. Очерки по таджикской диалектологии. -М.,1952-1961.Вып.1.1952; Вып.2.1952; Вып.3.1956; Вып.4.1961. Вып.5. -М.,1963
7. Саймиддинов Д. Вожасозии забони форсии миёна. Душанбе: 2001, 310 с.
8. Фарханги забони точикй (аз асри Х то ибтидори асри ХХ): -М.: Сов. энциклопедия,1969. Ч. 1. 951 с. Ч. 2. 1904 с.
9. Чураев Е. Лексика // Шеваи чанубии забони точикй. ч.1.-Душанбе: Дониш, 1980, с.87-328.
10. 1386 .1383 -и'л^ .и^^ jJJ .и^. ^
11. 919' 1389 <ил^ .^и^ ^ ^А^
АНАЛИЗ ЛЕКСИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ ОТНОСЯЩИЙСЯ ДОМАШНЕМУ УТВАРЬЮ
Хоркашев С.
Анализ лексических единиц (ЛЕ) относящийся домашнему утварью в южных и юго-восточных говорах является актуальным. Эти ЛЕ классифицируются на девять тематические группы и каждая группа разделяется на подгруппы. Подвергается анализу простых, производных, сложных ЛЕ и термины обозначающие словосочетаниями.
Ключевые слова: говор, диалект, анализ, группа, утварь, посуда, простой, производный, сложный и термин-словосочетание.
ANALYSES OF LEXICAL UNITES REGARDING THE DOMESTIC UTENSIL
Khorkashev S.
Analyses of lexical unite regarding the domestic utensil in southern and southern and eastern dialects is actual. These lexical unites are classified into nine thematic and each group is divide into subgroups as well as. Simple, derivative, composite, and compound lexical units and terms denoting word combination are analyzed in the article as well.
Key words: dialect, analyze, group, utensils, dish, simple, derivative compound, word combination.
Сведения об авторе: Хоркашев Сахидод - кандидат филологических наук, заведующей кафедрой таджикского языка Таджиского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни,тел.: (+992) 919 002178
Information about the author: Khorkashev Sakhidod, PhD in philology, associate professor, Head of Tajik language Chair in Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, tel. (+992) 919 002178
ХУСУСИЯТ^ОИ БАДЕИИ МУЛАММАОТИ САЪДЙ
Мафтунахон Вах;х;обова
Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи Бобоцон Гафуров
Шайх Саъдии Шерозй ба унвони яке аз номдортарин сухансароёни чахон ва хамчун муаллими ахлок эътироф шудааст. Шоире, ки андешахои нуронй ва афсунгархои хунарии у дар сухан чунон растохезе барпо карда, ки уро дар замонхо ва маконхо ба шоистагй сурудаанд.
Саъдиё хуштар аз хадиси ту нест Тухфаи рузгори ахли шинохт Офарин бар забони ширинат К-ин хама шур дар чахон андохт(5,540).
Дар таърихи адабиёти форсу точик дар баробари он ки Саъдй хамчун муаллими ахлок ва паямбари газал шинохта шудааст, хусусиятхои эчодиёти у аз хар чихат ба макоми хунариаш ишорат мекунанд. Аз чумла, ба сурати хоса мавриди истифода карор додани санъати бадеии муламмаъ дар баробари ишорат ба огохии шоир ба вичагихои хоси забони арабй ва фарханги беназири исломй ба шеваи хунарии истифодаи арзишхои адабиву бадей дар шеъри у таъкид дорад. Аз ин ру, зимни баррасии шевахои хоси корбурди муламмаъот дар ашъори Саъдй каблан зарур аст, ки ба чигунагии ин санъат аз назари кудамо ва донишвари улуми адабй бипардозем.
Родуёнй дар китоби «Тарчумон-ул-балогат» рочеъ ба ин санъат чунин навиштааст:
«Дигар аз санъатхо он аст, ки шоир касидае бигуяд байте бо порсй ва байте тозй ба як вазну кофия бар сабили тарчума» (4,87).
