CC BY
106Адабиёт:
1. Грамматикаи забони адабии хозираи точик. Ч,илди 2. Синтаксиси ибора ва
чумлахои сода. Душанбе: Дониш, 1986.- С.387.
2. Восифй Зайниддин Махмуд. «Бадоеъ-ул-вак;оеъ». Ч,. 1-2. ( чопи интикодй бо
мукдддима ва тавзехоти А.Н. Болдирев). М.,1961.-С.1646С.
ГЛАГОЛНЫЕ СЛОВОСОЧЕТАНИЯ С ПРЕДЛОГОМ «БАР»,ВЫРАЖАЮЩИЕ
ОБЪЕКТИВНЫЕ ОТНОШЕНИЯ, В «БАДОЕЪ-УЛ-ВАКОЕЪ» ЗАЙНИДДИНА
МАХМУДА ВОСИФИ
Гаффоров А.О.
В данной статье всесторонне анализируются глагольные словосочетания с предлогом «бар», выражающие объективные отношения в «Бадоеъ-ул-вакоеъ» Зайниддина Махмуда Восифи. Автор указывая различные значение предлога «бар» одновременно чётко определяет количество его употребления в поэтике этого времени. В статье рассмотрены все основные лексико-семантические группы подобных конструкций.
Ключевые слова: предлог, грамматическая связь, объектное отношение, подчинительная связь, связь слов, значение слова.
CONNECTION OF THE WORD AND OBJECTIVE ATTITUDE WITH THE
PREPOSITION "БАР - BAR" RELATIONS IN "BADOE-UL-VAKOE" ZAINIDDIN
MAHMUDI VOSIFI
Gaforov A. O.
Author of this article examined comprehensive attitude of the preposition "бар - bar" in "Badoe-ul-vakoe"Zainiddin Mahmudi Vosifi. The author has mentioned different meaning preposition "ба - ba" and determined the quantity of usage of it in the mentioned century. There was solved the main and the subordinate lexical- semantic groups as much as possible.
Key words: preposition, grammatical links, objective attitude, subordinate link, link words, meaning of a word.
Сведения об авторе: Гаффоров Абдушукур Одинашоевич - кандидат филологических наук, доцент Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел.: (+992) 901 063068
Information about the author: Gafforov Abdushukur Odinaevich, associate professor of Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, tel. (+992) 901 063068.
ИСТИЛО^ОТИ МАРБУТ БА ^АЙВОНОТ
Хоркашев С., Мирганова Н.Р.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Таркиби лугавии шевахои чанубй ва чануби шарк;ии забони точикй тавассути калимахои ифодакунандаи анвои хайвонот ва парандагон хеле бою рангин шудааст. Ин калимахо баробари хаёти мардумон умр доранд ва аксарияти онхо ба фонди асосии лугати забони меъёр ва шевахо дохиланд. Зиндагии мардумон бо хайвонот зич алокдманд аст ва дар хаёти харрузаашон бо онхо сару кор доранд. Ин аст, ки истилохоти ин гурух яке аз кдбатхои ососии лексикаи шеваро фаро гирифтааст. Барои баёни номхои гуногуни анвои хайвоноти хонагию вахшй ва парандагон мисли лексикаи ифодакунандаи дигар сохахо танхо калимахои сода, сохта ва мураккаб кифоя намекунад. Ин аст, ки сохибони шевахо аз таркибу иборахо истифода кардаанд.
Муайянкунандахои сифати чорво ба унвони номхои хайвонот бо муайяншаванда дар як таркиб омада, номи анвои онро сохтаанд, ки бо он сифатхо аз дигар чорпоён фарк мекунанд. Муайянкунандахо дар колибхои гуногуни морфологй омада, асосхои онхо асомии мухталифро мефахмонад. Аз чумла, этнонимхо: дарвози, узбаки, търки, къргизи, х,исори//исори; номи ачзои хайвон: гърдумба, дъмбагиз, сагдъмб, бадил; калимахои марбут ба синну сол: чори, шишак; калимахои гуногуни дигар: чойдори, зоти, сърък, танкарони, бунидаги ва гайрахо.
Калимахои марбут ба хдйвонот ва парандахо лексикаи шеваро на танхо бо мавчудияти худашон, ки хеле зиёданд, балки бо калимахои хоси доираи кору фаъолияту муносибот бо онхо ва сохтани вожахои марбута такмил додааст. Барои баёни ачзою аксоми хайвоноту парандахо аз истилохоти марбут ба инсон истифода мешавад, ки чихати сермаъноии вожахо мусоидат мекунад ва дар ин замина сафи истилохоти забонро ганй мегардонад. Масалан, бо вожахои сар, пой, даст, чашм, бини ва гайра, ки ба инсон хосанд, метавон ачзои тамоми хайвоноту парандагонро бо илхоки номи онхо ба хайси муайянкунанда баён кард, ки хусусияти метафорй зохир намудаанд: сари гов, сари гусфанд, сари буз, сари асп ва хамин тавр дигар узвхои онхо ифода меёбад, ки барои ходисаи полисемия дар забон мусоидат намудаанд. Онхо барои сохтани калимахои сохта, мураккаб, ибора-истилохот, ибрахои озоди синтаксисй ва иборахои фразеологй заминаи мусоид фарохам овардаанд, ки дар забони адабй ба таври фаровон истифода мешаванд. Ин аст, ки калимахои марбут ба хайвоноту парандагон чун намояндаи фонди асосии лугавй дар такмили таркиби лугати забонамон хизмати беандоза намудаанд.
Мисли дигар гуруххои мавзуй дар байни истилохоти марбут ба хайвонот ва парандахо калимахое мавчуданд, ки барои ифодаи масоили умумии ин гурух мутадовиланд. Еайр аз ин, зимни баёни анвои онхо аз аломату хусусиятхое истифода мешавад, ки барои аксарияташон умумй аст. Масалан, анвои рангхо, навокиси табии ачзои онхо, чинсият, доштани узви монанд, монандиашон ба як ашё: съфед, сърх, сийа, кабут, ало; курии онхо (курмор, курмуш, курпаша, курък, куршапарак// куршапарък); модгов, модбуз, модгург; говмалах, говак, говзамбър; доштани шох, болу пар ва м.инхо. Еайр аз ин, калимахое хастанд, ки умумияти онхо доираи васеътар дорад, онхо барои ифодаи хайвон, паранда, хазанда, хашарот ва хоказо истифода шуда метавонанд; чанвар, чондор//чундор, чондорак//чундорак, чондорийат//чундорийот ва гайра. Калимаи ухти дар гуйиши минтакаи Ванч дида мешавад, ки аз вожаи "омухта"-и забони адабй маншаъ дошта, семантикаи хайвонот ва парандахои ёбойии "ромшуда, хонагишуда"-ро далолат мекунад: е тъ амоли аму кафтари ухти-ра ко кари (Ванч); ин кавгбача ухти-ст (Ванч). "Дар забони форсии миёна хама чонварон тахти номи муштараки gyanwar "чонвар" ёд мегарданд" (Саймиддинов 2001, 90.). Барои хайвоноти хонагй калимаи кола (доир ба ин калима ниг.: Ч,ураев 1980, 166), мол, молъ гов, хусусияти умумй дорад. Дар сохтани ибора-истилохот ин калимахо хам истифода мешаванд: моли байн хоси гурухи лахчахои шимолии Кулоб ба маънии "чорвои чамъиятй"; моли х,аръмърънда "х,айвоноти х,ароммуранда" чун койне ва бо феъли "кардан" дар шакли мол кардан ба маънии "чорво нигох, доштан" истифода мешаванд.
Доир ба истилохоти хос шевагии марбут ба хайвонот ва парандагон дар китоби "Шеваи чанубии забони точикй" (Ч,ураев, 1980, 166-172) маълумоти тахкикотии лекликии муфассал зикр шудааст, ки дар он истилохот гурухбандй гардида, доираи истифодаи онхо дар худуди шеваи чанубй муайян шудааст.
Ба ин гурух тамоми хайвонот, ки аз хонагию вахшй (Ч,ураев 1980, 166) иборатанд дохил мешавад. Мо дар чо доир ба ташаккули таркиби лугаии шевахои чанубй ва чануби шаркй аз тарики гуногуннавъ шудан ва тараккй кардани лугати мансуб ба анвои асп, хар, гов, гусфанд, буз, саг, гурба маълумот медихем. Ин вожахои сода дар шакли талаффузи шевагиашон, ки аз забони меъёр чандон фарк надоранд, дар шевахои мазкур муттадовиланд. Бо онхо дар колаби калимасозии сайкалёфтаи забони точикй
калимаю ибора-истилохоти зиёде сохта шудааст, ки аз дигар кабатхои лугавии мавзуй бо хусусияти микдории худ фарк мекунанд.
I. Калимаву истилохоти марбут ба навъхои асп. Дар "Фарханг" (ФЗТ, 1969) доир ба асп ва анвои он маълумоти кам дарч ёфтааст. Дар "Риёс-ул-лугот" (Мухаммад, 1987, I, 64) дар моддаи "асп" ба калимаи "сувор" хавола мешавад. Шархи вожаи "сувор" дароз буда, натичааш ба асп меанчомад, вале аз анвои он чизе гуфта намешавад. (Мухаммад, I, 1987, 441) Аммо маълум аст, ки дар гузаштаю имруз асп дар хаёти мардумон ахамияти махсус дорад. Ин маънй дар "Фарханги форсии" Мухаммад Муин равшантар баён шудааст: «асп asp 1.асб, фарас; 2. яке аз мухрахои шатранч аст; 3. чузви дуввуми бисёре аз номхои кухани эронй аст: Арчосп, Ч,омосп, Гуштосп, Лахросп, Тахмосп, Озаргушасп1; асби обй, асби чубй, асби чавгонй, асби харос: асбе, ки ос(осиё)-ро мегардонад» (Муин, 1375, 229). Аз ин гузориш маълум мешавад, ки истифода аз асп таърихи кухан дорад. Мутобики маълумоти донишманди точик Д.Саймиддинов "вожаи asp "асп" дар забони форсии миёна махсуси лахчаи шимолй-гарбй (портй, дар портй аз мидй) мебошад. Гунаи форсии он бинобар шакли форсии бостон ^а-Ьага) дар вожаи форсии миёнаи aswar "савор" махфуз мондааст" (Саймиддинов, 2001, 96). Ва имруз дар шакли асп мустаъмал буда, доираи истифодаю истилохоташ инкишоф ёфтааст2. Вайро аз кадим чун наклиёт, воситаи хамли бор, шудгор, чувозгардонй, варзишу мусобикахои аспдавонй, бузкашй, дар мухорибахо ва гайра истифода мебаранд. Ин аст, ки истилохоти он мутобикан хеле афзоиш ёфтааст. Инкишофи ин истилохот бо вожахои сода, сохта, мураккаб ва ибора-итилохот таъмин шуда, дар онхо мухимтарин аломату хусусиёти аспхо мунъакис гардидааст. Анвои аспро мутобики синну сол, аз руйи ранг (ниг.:Ч,ураев 1980), таъинот, чинс ва гайра табакабандй кардан мумкин аст. Ин истилохот тавассути калимаю иборахо зухур намудаанд.
А). Калимахо кисмати хеле зиёдро ташкил мекунанд ва онхоро чунин табакабандй кардан мумкин аст:
1.Аз руйи сол. Дар китоби "Шеваи чанубии забони точикй" (Ч,ураев, 1980) анвои зерини ин гурух оварда шудааст: "калтатой-аспи яксола (К.); чабогу (Рк.), йапагу (К.)-аспи дусола, дънан-аспи се-чорсола (Шк)".3 Маводи дасти мо гувохи он аст, ки имруз ин маълумот каме тагйир ёфтааст. Калимаи калтатой на танхо дар гурухи Кдротегин, балки дар гурухи шимолй ва чанубии Кулоб низ роич шудааст, ки дар ин замина хазинаи лугати ин гурухро мукаммалтар кардааст: х,ами калтатой йурга меша-да (Хов.). Вожахои чабогу, йапагу, дънан вариантхо пайдо кардаанд: дунан//дънан дунан, аспи аз ду то сесолаи нар (Шк); чабогу // чабагу // чабаги (Шк.)// чабогун (Рк.) тойча, кураи навзоди асп (то яксолагй): асп хами сол къра мекъна, хаму-ра чабагу меган (Бч.); чабоги-ш кърайи нав шидаги-да (Б.); йапаFу // йапоFу (К^.) тойи дусола: йапогу-ш дъсола-ай (Хум.). Хдмчунин, дар маводи дасти мо тавассути вожахои мураккаб анвои асп инкишоф ёфтааст: гъначинбайтал (Рк., Шк., Дарв.) аспи модаи дусола; дуночинбайтал (Рк.)// дъначинбайтал (Шк.) байтали ду-се сола; пирбайтал (Шк., Ванч.) байтали пир; дъсолFънан (Вк.) аспи дусолаи нарина.
2.Аз руйи ранг. Дар тавлиди истилохоти ин гурух калимаи асп ба хеч унвон истифода намешавад, балки аломату хусусиёти асп дар онхо мунъакис ёфтааст ва чун мардум ин гуна хосиятхоро махз ба асп раво медонанд, бо баёни онхо матлаб маълум мегардад. Ин гуна баёни анвои асп хануз дар "Шохнома" А.Фирдавсй дида мешавад. Мухаккики точик Косимов О. дар китоби "Картина животного мира в "Шахнаме" Абулькасима Фирдоуси" баён менамояд, ки вожаи асп дар ин асар анкариб 800 маротиба истифода шудааст ва дар бахши "Название лошади с указанием ёё цветового оттенка" калимахои кумайт, ашкар, бурабраш, бур, хинг, абраш, аблак, сиёх ва гайраро
1 Ин истилохот дар « Шохнома»-и А.Фирдавсй истифода шудаанд ( Касимов, 2011, 32-33)
2 Доир ба мукоисаи истилохоти сохаи асппарварй дар забони точикй ва англисй ниг. Х,.Мирзоев, 1997.
3 Дар "Лугати мухтасари лахчахои Бухоро" (Махмудов, 1989) дар моддаи "асп" навъхои зерин дарч ёфтаанд: аспи бодпо//аспи дав//даванда, аспи булул, аспи гули газ, аспи куборитозй, аспи саман, аспи холдор, аспи чакир, аспи кашка, аспи чиран, аспи кантар.
оварда тахлил намудааст (Касимов, 2011, 19-20), ки ифодакунандаи ранг буда, вожаи асп дар хайати ин вожахо зикр наёфтааст. Калимахои ифодакунандаи асп аз руйи ранг дар шевахои мавриди тахкик таркибан сода, сохта ва мураккабанд, аммо дар мархилаи кунунй баъзе аз онхо рехта шудаанд: Таваччух шавад: къранг (Вк., Шк.) аспе, ки рангаш хокистарй аст: х,ами-ра хиратар-ъш къранг х,исоб мехъра, фък-ъш сафедтагма-ай (Мум.); ках,ар// кьх,ар (Вк;.), каар (Вк., Шк., Ч,к. К.) кахрабой; аспе, ки рангаш ба зардй моил ва пову фукаш ало аст: аспойи ках,ар дора-йу говойи рахш (Кб.); черан//чиран4 (Шк. Дарв.) як зоти аспи зардчатоби ба турук монанд; алайок (Шк.) аспи пойхояш ало; сърхун (Вк.
Ванч), сурхун (К., Вк., Шк., Дарв.) аргувони паст (оид ба асп): кашка(Шк.)// кашкан (Вк.,К.) кашканак (Вк.,К.) кашкачеран (Ек.) кашкачиран, аспи чиран, ки пешониаш нишонаи сафед дорад; кашканак (Вк.,К.); лолатьруг (Шк.) аспи сурхтоб; сийатьруг//сийах,търуг аспи чигариранг; кабуткизил (Ек.) аспи ранги хокистарй дошта; рахш5 (Ванч, Дарв.) асп бо ранги моил ба сурхй: йак аспи рахш ай боба-м би амита давънде би, ки мъдом дар пойга чойи hавал-а мегъръфт (Рх.).
3. Аз руйи таьинот. Аспхоро барои боркашй, бордоркунй ва бузкашй истифода мекунанд, вале дар номгузорй ин фаъолият ва таъиноти онхо акс наёфтааст: йобу (Шк., Ек.) аспи боркаш, ёбу: нархар ай йобу гъзашт (Хов.); айгир// х,айгьр (Вк., К.)// айгьр (Ванч. Дарв.) нарасп чихати боркашонй ва бордоркунй: айгъро уман бъгрезе гаждун, ки мечъкан-тун (Ванч, Рог); чубкара (Шк.) аспи бидав; аспи сийойи чубкара, йоло дора йоли бара(фолк.); бъзи (Вк.,Шк.) аспе, ки дар бузкашй истифода мешавад.
4. Калимахои дигаре мавчуд аст, ки аз руйи хусусиёти гуногуни асп хузур пайдо кардаанд: аспак6 аспча: чура ай аспак-ут фъро-да мо бигирем (Яр.); йобуча (Шх.) аспи хурдчуссаи ёбой; четак (Вк.,Шк.) аспи беафзор; тупчок (Шк.) як навъи асп: дар саисхона бърен, ай чил аспи тупчок йак тулфор хуш карда бъгирен (фолк.); тойбайтал (Вк.) бачаи модаи асп; кисирбайтал байтали нозой; бедавбайтал байтали безурриёт; байтал (Ванч) модийон, аспи мода: байтал уй шийаст, амаи тахтой пъйоз-а тефт-аст (Рог).
Б) Иборахое, ки хелхои аспро далолат мекунанд. Бо ибора-истилохот нишон додани анвои асп вусъат ёфта, яке аз кабатхои бисёр ташаккулёфта ва пурмахсули ин гурухи лексикй мебошад. Кисме аз ин истилохот муродифоли калимахои мазкури тахлилшуда мебошанд, ки хануз пурра лексиконида нашудаанд ва дар ду шакл мавчуданд. Зимни ташкили иборахо чун муайяншаванда вожаи "асп" хамеша истифода мешавад. Муайянкунандахо ба ранг, синну сол, таъинот, зот, чинсият, этноним ва гайра далолат мекунанд. Кисмати аглаби ин гурухро истилохоти марбут ба ранг ташкил менамояд.
1. Аз руйи ранг. Иборахои ифодагари асп аз руйи ранг зиёд аст. Дар байни онхо иборахои умумиистеъмоли низ мавчуд аст: аспи къзил "аспи хокистарии холдор"; аспи черан // чиран // чиранг "чиран, аспи сиёхмуй"; аспи кашкан "аспи кашкан"; аспи саман // саманд // сьманд "аспи зардчатоб (малларанг, дорчинранг)". Иборахои аспи кахар // каар // къхар ба маънии "аспи кахрабо, аспе, ки ба зардй моил аст"; аси мьшки "аспи сиёхранг, сиёхмушкин"; барои гурухи лахчахои шеваи чанубй умумй аст.
Еайр аз ин, истилохоте дида мешавад, ки ба ин ё он гурухи лахчахо хос аст. Аз чумла:
Ба гурухи лахчахои шимолии Кулоб истилохоти зерин хос аст: аспи алайок // алойок аспи пойхояш сафед; аспи гьли бодум аспи гулбодом; аспи сафедчаранг, ки сар то пойи баданаш холхои бодомшакли сиёхчаи сурхтоб дорад; аспи тепалкашка аспи пешониаш кашка; аспи търуки бьрноч аспи туруки фукаш сафед; аспи кафтаркизил аспи хокистарии ба сафедй моил; аспи кьло аспи кабудчатоб; аспи къранг аспи зардчатоби ёлаш кахваранг; аспи тьрук аспи чигариранги хушсурат; аспи чавки // аспи чавкар аспи зардчатоб; аспи чапка аспи кахваранг.
4 Доир ба ташрехи ин истилохот ниг.:(Ч,ураев, 1980, 167-168).
5 Дар «Шохнома»- и А.Фирдавсй вожаи «рахш» 210 бор истифода шудааст (Касимов 2011, 28)
6 Дар «Еиёс-ул-лугот» ин калима ба маънои «хаймаи калон» (Мухаммад 1987, 58), дар забони ягнобй ба маънои «малах» истифода мешавад (Мирзоев 2008, 26)
- Дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй: аспи сийатьруг // сийахтьруг аспи сиёхтурук; аспи посьфед (Вк.) аспи пойсафед; аспи чавкар (Вк.) аспи сафеде, ки холхои сиёх дорад;
- Дар гурухи лахчахои каротегинй: аспи ала аспи ало; аспи бурийа аспи бури чингиламуй ё худ патиламуй, ки ба туру; монанд аст; аспи гьли газ аспи сурхчатоб, ки холхои сафед дорад;
- Дар лахчахои чанубии Кулоб: аспи бьлул аспи акикаранг;
- Дар лахчахои гарбии Кулоб: аспи лолатьруг аспи туруки сурхтоб; чирани йаранг аспи чирани якранг;
- Дар гурухи лахчахои Ванчу Дарвоз: аспи тьрьг аспи ранги муяш сиёх: ун пешта аспи пър би, аспи боби Мъhмадъло търъг би, ай мо тармол (Ванч); аспи цизьл асби ранги муяш сафед: дар чой мо аспи съфед-а аспи кизъл меган (Дарв.); аспи рашк аспи ранги муйаш чигарй: аспи рашк дошт боба-м амита дунойе би ки мегуфти ки рашк зу сар-ш-а мевардошт (Г.).
2. Таьинот. Иборахо навъи аспро барои бузкашй ифода мекунанд: аспи бьзи (дар лахчахои вахиёй-каротегинй) аспи бузкашй; аспи сардархаво (дар лахчахои шимолии Кулоб) аспи маст, аспе, ки махсус барои кубкорй (бузкашй) парво мекунанд. Як кисм аз иборахо навъи аспхои тозиро ифода мекунанд: аспи даванд (вахиёй-каротегинй, ванчй); аспи пайкачи (лахчахои каротегинй); аспи пойга (вахиёй-каротегинй, ванчй); аспи бьдав (Ванч): амоли мугуй, ки ай ту аспи бъдав гъръфтем калинг (Рог); аспи този (Ванч, Дарв.) аспи даванд: бай намин ума-т-а йак аспи този калин даам (Ванч). Иборахои дигар барои ифодаи навъи аспе ки дар корхои хочагй истифода мешаванд: аспи чъвоз ба маънии "аспи чувозкаш, аспи харос" умумиистеъмол аст; аспи йобу (дар лахчахои шимолии Кулоб, Ванч.) аспи боркаш; аспи йобуй боба-м ич кас-а гаран намедо амита масте би ки, сарак-сарак мекар дар рагарди-ш (Ванч); аспи етаки аспе, ки аз лачомаш дошта аз паси худ мебаранд.
3. Аз руйи синну сол. Дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй барои ифодаи нараспи сесола ибораи аспи гьнан ва дар гурухи лахчахои каротегинй аспи дьнан роич аст. Дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб бошад, аспи ду-се соларо аспи дьйи себьро меноманд, ки мантикист.
4. Аз руйи аломатхои гуногун: аспи ахта (умумиистеъмол аст); аспи дь^и (дар шимолии Кулоб) аспи дуруштрох; аспи цьргизи (^.) як навъи асп, ки аз зоти киргизй пайдо шудааст; аспи навсувори (Вк.) аспи нав ба суворй одат карда: хаму аспи навсувори йаке гърехт; аспи чайдок (Кх.) аспи бе афзор (урён, луч): мерган йа аспи чайдок-а сувор шида омадам (Ф.); аспи тармол (Ванч, Дарв) аспи муйаш чин дар чин, жулида; аспи тармол-а боба-м ар мо мешъст-у шуна-ш мекар (Ванч, Р.). Бо феъхои андохтан, мондан// мундан, давундан бо маънихои асп давондан, хамла кардан, шитоб кардан истифода мешавад: ма-ра дид-ъ асп андохт, да йа лäта капид-ъ да канчигаи асп гъръфт (Т;.); у асп мемуна бай болой мо-ра, да ур рус мемуна; бад (баъд) бай боло-шун-а Варка асп мунд, ки зад да дъруй ур (Х,ич.); бай сар-м-а ас мунд, мън-ам ай акиб-ъш ас мундъм (Нуш.).
Истилохоти ифодакунандаи узви бадани асп. Вохидхои лугавии ифодакунандаи аъзои бадани асп, асосан, мисли номи узвхои бадани инсон аст, ба истиснои чанд калимаи сода: йол, сум // сьм // сьмб, дьм // дьмб, барои забони адабй шевахои забони точикй муштараканд.
II. Истилохоти марбут ба хелхои хар. Ин истилох барои ифодаи хайвони хонагии боркаш истифода мешавад. Дар забони адабиёти классикй ба таври фаровон бо маънихои гуногун (номи хайвон; мачозан: бузург, дагал, дурушт, ахмак ва гайра) (Фарханг 1969) истифода мешуд. Бо хамин хусусиёт имруз хам дар забони адабии точик ва шевахо мустаъмал аст. Аз чумла, дар шеваи чанубй ва чануби шаркии забони точикй ин вожа серистеъмол аст, вале мисли калимаи асп истилохоли мутанаввеъ надорад. Истилохоти ин гурух ба синну сол, чинсият, курраи хар, ранг, аломатхои чисмонии хар:
чобукй, сустгардй, йурга рафтан ва гайра далолат мекунанд. Ягона истилохе, ки маънии соли харро далолат мекунад дунанхар//дънанхар «хари аз ду то сесола» мебошад, ки айнан хамин семантика барои вохиди лугавии "дунан" дар гурухи истилохоти марбут ба асп дида шуд, ки аз хусусияти умумиятдоштаи ин хайвонот дар баёни синну сол дарак медихад.
Барои чинси нарина вожаи нархар ва барои модиён мочахар// модахар дар шевахои чанубй ва чануби шаркй мураввач аст. Дар гурухи вахиёи-каротегинй вожаи къчхар ба маънии "хари мода" истифода шавад хам, вожаи мочахар низ чун муродифи он ривоч дорад, вале модахар дар ин гурухи лахчахо мутадовил нест. Асоси калимаи мочахар: моча ба ду маънй истифода мегардад: а) модахар: йа моча-ву чор х,анги дора мъло (Яр.); б) мачозан ба маънои зан, духтар меояд: йа моча-ву чор бача х,астак (Х,ич.).
Барои ифодаи маънои "тойхар, харкурра, куррача" дар колаби калимахои сохта ва мураккаби тобеъ як силсила истилохот дида мешавад, ки истеъмоли онхо дар минтакахо баробар нест. Ин харф ба он маънй аст, ки харчанд калимахои мавчударо хамаи сокинони шевахои чанубй ва чануби шаркй фахманд хам, дар махалхои алохида истифодаи гунахои калимахо фарк мекунанд. Дар як минтака бо пасванди -ак дар чойи дигар бо -ча истеъмол шудани ин ё он вожа ба назар мерасад. Масалан, агар истифодаи калимаи тойча ба маънии "куррача" барои шевахои чанубй ва чануби шаркй хусусияти умумй дошта бошад, вохидхои лугавии тойчък ва тойхар ба хамин маънй чун муродиф дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб мустаъмал аст. Аз ин ду истилох дар гурухи лахчахои чанубии Кулоб вожаи тойчък, дар гурухи лахчахои гарбии Кулоб тойхар, дар лахчахои каротегинй бо илхоки пасванди -ак шакли тойхарак роич аст. Дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй бошад, шакли чаппаи он хартой ва бо иловаи пасванди -ик (гунаи -ак) хартойик истифода шуда, вохидхои лугавии хутик//хутък, хотик//хотък дар ин гурухи лахчахо чун муродиф дар муомилот мебошад. Ба ин маънй дар гурухи лахчахои каротегинй вохиди лугавии хархутик // хархутук // хутикак низ мустаъмал аст, ки аз гуногунрангии баён дарак медихад: хари мо йа хутикак каай (Дал.).
Калимаи харак//харък (Вк.,?к.,Кх.,Шк.) аз руйи асоси вохиди лугавй ва сохтори морфологй мебоист ба вожаи тойча муродиф мешуд, вале ин вожа мутобики маводи мо ба "хашарот"далолат мекунад: хунахой зак-ънда харък бъсйо мешава (Яр.).
Хамчунин, вохиди лугавии тойчахарбача (К.) дида мешавад, ки ба ду маънй роич аст: а) куррахар; б) калимаи тахкир нисбат ба кудак.
Бо иборахо сохтани истилохоти ин гурухи лугавй баробари истилохоти марбут ба асп инкишоф наёфтааст. Бо вучуди ин анвои харонро аз руйи ранг ва фаъолияти чисмониашон нишон медиханд: хари бур хари хокистарранг; хари дъг-даг (Х,ак.) хари лукка (зидди йурга); хари лавънд (К.) хари сустгард; хари търинг (Вк., Ванч) хари чобук: хари търинг-ай, ай лахта-да мебара-т; хари хърга (К.) хари йурга.
III. Истилохоти марбут ба хелхои гов7. Маълум аст, ки вожаи умумиистеъмолии гов барои хамаи забонхои оилаи забонхои эронй умумй аст ва на танхо дар шевахои чанубй ва чануби шаркии забони точикй, балки барои хамаи точикон вожахои барзагов, модагов, чавона, гуночин, гусола, пиргов, кисир, тайлок умумиистеъмоланд (ФТЗТ, 2008; Расторгуева, 1963; Розенфелд, 1982; Махмудов, 1989, 1997 ва диг.). Истифодаи ин вожахо бо хусусиёти савтиашон дар шева фарк мекунанд. Дар баробари ин, истилохоте дида мешавад, ки хоси минтакаи шеваи чанубй ва чанубй шаркй мебошанд. Аз руйи баъзе аз вожахои лугавй хусусиятхои чинс, ранг, синну сол, гови корй будан ва гайра ба зудй маълум мешавад. Онхо дар колаби калимахои сода, сохта, мураккаб ва ибора-терминхо зухур намудаанд. Дар байни ин истилохот як идда калимахо барои шевахои чанубй ва чануби шаркй умумй бошад, кисми дигар бо хусусиёти савтиашон тафовут пайдо мекунад ва дар ифодаи бархе аз маънохо калимахои гуногун истифода мешаванд.
Истилохоти зерин барои шевахои чанубй ва чануби шаркй умумй аст: кисиргов "модагови кисир (нозой)"; калгов "гови бешох, калгов"; пиргов "гови пир"; букагов
7 Дар забони англиси «cow» (kau), ки аз як модарзабон маншаъ доранд (Чдмшедов, 2005, 129)
346
"букка"; модгов "модагов"; тайлокак // тайлокча "тайлокча, гусолача"; чувонагов // чъвонагов "чавонагов"; гъначингов "гуночини маротибаи аввал зоянда"; гусала "гусола"; бъка "букка, гови нар"; бъкахох "букка хостани гови мода"; бъкача "гусолаи нарина"; чамбаршох "гове, ки шоххояш дарози тобдор аст"; фард "гови нозо": кадъм вахте ки гов гусала къна батов мекънем (Геш); гово-ра бадар кън-у бойово-ра дар пеши гусолоо бъдоз, та бъкъръпан-шун (Ванч.).
Кисме аз вожахо, ки махрачи ягона доранд, дар шевахои чанубй ва чануби шаркй бо каме тагйироти савтй фарк мекунанд. Калимаи ала ифодакунандаи «паранда ё хайвоноти сиёх бо холхои сафед» дар шеваи чануби шаркй аз хамгуни худ дар шеваи чанубй, ки хамсадои «£» ба он илхок шудааст фарк мекунад ва дар шакли ибора хам истифода мешавад: амун гови ала-ра даан-ъш потахси (Дарв.); хаму гови £ ала-ра овард, къшт (Вк.). Дар чойи дигар хамин ходиса бо калимаи върсък дида мешавад. Вохиди лугавии върсък дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй гусола ё курраи мурдаеро ном мебаранд, ки бо ягон сабаб мемурад ва ба пусти он кох чой мекунанд, то ки модагов ё байтал ба он мехр баста ба душидан халал нарасонад. Ин вожа дар шеваи чануби шаркй ду тарзи талаффуз дорад фъсрък// върсък: бар чу фъсрък-а дар пеши гов бъму, мън бъйом бъкашъм-ъш (Ванч). Барои ифодаи ин маънй дар шеваи чанубй боз калимахои бувак//бувък //бъх,ък аз решаи буй бо пасванди -ак, "буяк" ва дар минтакаи Ховалинг (гурухи шимолии Кулоб) вожаи гъргак ба мушохида расид. Забоншиноси шинохта Р.Ч,ураев доир ба худуди интишори ин калимахо дар шеваи чанубй чунин мегуянд: "дар ифодаи ин мафхум дар шеваи чанубй се калима дучор омудааст. Аз чумла: бувак//бувък, върсък//ръсък ва купак. Аз инхо калимаи бувак дар лахчахои вахиёй-каротегинй, каротегинй ва Кулоб дучор омада, върсък бештар хамчун хоси кисми болоии вахиёй-каротегинй (махалхои точикнишини райони Ч,иргатол) ва купак дар нисбати Хонакои Ховалинг (ш-к.) кайд шудаанд" (Ч,ураев, 1980, 169), ки бо мушохидахои мо мувофикат мекунад. Дар лахчаи Бухоро бувак ба маънои тамоман дигар: "най, сози махсус барои эълон намудани хабархои хуш" (Махмудов, 1989, 33) мустаъмал аст, ки дар асоси калимаи тасвири овозии "був-був" ба вучуд омадааст, вале дар шеваи чанубй аз асоси "буй" маншаъ мегирад.
Зикр кардан зарур аст, ки баъзе аз анвоъ бо талаффузи шевагиашон аз забони меъёр фарк мекунанд. Ба ин гурухи вожахо таваччух шавад: чувона // чъвона, чухуна // чухна (Вк.), чона // чуна (К.) чавона, гусолаи нар: хаму чонайи мепаридаги ай ки? (Пб.); чухуна ай у, холе гум (Тд.); дуночин (Шлп.), дулочин (Геш.) гуночин, модагови ду-се сола.
Вожахое вомехуранд, ки хоси шеваи чанубй буда, мутобики маводи мо дар шеваи чануби шаркй мавчуд нестанд: чугунак (К.) гусолаи нар; навас // навбаст (Лахш) навбаст, чавона, гусолаи нари аз яксола зиёд; бузгов (Шк) модагови майдахели камшир; аргън // аргун // йаргун (Вк.) навъи гов, ки бо чуссаи бузургу думи дарозу шоххои калон аз дигар говхои махаллй фарк мекунад ва ба маънои аспи тозй низ истифода мешавад: аргън лъбой гова мешламбуна (Ск.); търпича (Вк.) гусолаи яксола: йаг търпича дорем, мегиран-ъш-да (Фат.).
Калимаи нархи ба маънии «гуночине, ки пеш аз мухлат дар якуним-дусолагй таваллуд мекунад» дар минтакаи Ховалинг (Шк.) ва шакли дигари он вожа бенархак дар минтакаи Порвор (Ч,к.) дида мешавад, ки яке бо пасванди -и ва дигарй бо пасванди -ак аз асоси бенарх сохта шудаанд. Калимаи бенарх аз руйи семантикаи «пеш аз мухлат, барвакт» низ дар муомилот аст: и-ра риш-ъш бенарх съфед шидай, ане йош-ай (Пор). Ин калимахо дар шеваи чануби шаркй дида намешаванд.
Дар баробари ин баъзе истилохоте дида мешавад, ки баръакс дар шеваи чануби шаркй роичанд, вале дар шеваи чанубй дида нашуданд: алабарак (Ванч) гови сиёхе, ки холхои сафеддорад: йак гови алабарак дошт, ана аму-ра къшт бай туйи бача-ш-а (Р.); бакал (Ванч) модгови бешир (шояд аз калимаи «бакар» аз забони арабй маншаъ дошта бошад): амун гови бакал-ш-а къштаст, гови сърх-ъш хо нав гусола караст (Пот); бура (Ванч) гове, ки гусолаш мурдааст, вале шири хуб медихад; чуна (Дарв.) гови нари 3 сола.
Бо иборахо теъдоди зиёди истилохот ба вучуд омадааст. Хднуз дар забони форсии миёна тавассути ибора баён намудани анвои хайвонот маъмул будааст. Аз чумла, забоншиноси шинохта Д.Саймиддинов доир ба мавчудияти анвои гуногуни чонварон дар забони форсии миёна таваккуф намуда, дар ин забон мавчуд будани анвои "гови куфиг-гови кухй" ва "гови варзаг- гови барзгарй" -ро нишон медихад (Саймиддинов 2001, 93). Дар шевахои мавриди назар, анвои говро аз руйи макомаш дар галлакубй, чуфти шамин, гусоладор ё бегусола, вобаста ба аломатхои шох, ранг, шир, мансубияти гов ба чойе ва гайрахо нишон медихад.
Аз руйи ранг: Дар гурухи лахчахои каротегинй барои ифодаи гови сафеду сиёх, (алобуло) истилохи гови мийонакол, дар лахчахои шимолии Кулоб гови кашка ва хамин маънй дар шеваи чануби шаркй бо истилохи гови ала-була баён мегардад. Истилохи гови къ^ър // гови ку^ур аз руйи семантикаи "гови сурхи сиёх,чатоб" хоси лахчахои гарбй ва шимолии Кулоб мебошад. Дар лахчахои гарбй ва шимолии Кулоб истилохи гови рахш маъмул аст, ки дар шеваи чануби шаркй низ мутадовил мебошад: гови рахши мо имшав навма (Пун.).
Аз руйи чойгохаш дар кори кишоварзи. Говхо, асосан, дар куфтани галла ва чуфт истифода мешаванд, ки вобаста ба хамин истилохот тавлид гардидааст. Дар гурухи лахчахои гарбии Кулоб истилохи гови беру "гове, ки зимни галлакубй дар канори катор меистад" ва гови дъру "гове, ки хднгоми галлакубй дар даруни катор меистад", дар лахчахои шимолии Кулоб гови пал "барзагове, ки хднгоми галлакубй аз дохили катор дар чойи аввал меистад". Бо ин хусусият дар гурухи лахчахои каротегинй истилохи гови йуFИ "барзагов, гови корй" дар муомилот аст.
Аз руйи хусусиёти марбут ба шир. Ба истиснои истилохи гови ширтък ба маънои "гови шираш суюк", дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй дида мешавад, дигар хамаи истилохот барои шевахои чанубй ва чануби шаркй хусусияти умумй доранд: гови ширFавс "гови шираш серравган"; гови вашир "гови ширдех"; гови бешир «гови камшир»: ун пешта говой фар-а мебуран айлок, гало ам говой вашир-у бешир-а айлок кънамен (Ванч, Тех.).
Аз руйи хусусиятхои гуногун. Истилохоти гови чойдори «гови махдллй»; гови вагусала «гови гусоладор»; гови кал «гови бешох» дар шевахои чанубй ва чануби шаркй баробар истифода мешаванд. Аммо истилохоти гови калуFИ «навъи гови махдллй»; гови таритхър «гови фартут» дар лахчахои шимолии Кулоб, гови лок «гови шохликконак» дар лахчахои каротегинй, гови фар «модагови кисир» дар лахчахои вахиёй-каротегинй ва каротегинй истифода шавад, истилохи гови кърFИзИ ба маънии «навъи гови махдллй» хоси минтакаи Лахш (Вк) мебошад.
Бо калимаи гов ва марбут ба он дар маводи дасти мо беш аз 50 вожаи дигаре сохта шудааст, ки мансубият, нигохубин, хурок, монандии дигар ашё ба гов, истилохоти кишоварзй, зоологй, ботаникй ва гайрахо мебошанд, ки захираи лугавии шевахоро такмил додааст. Барои мисол чанд намуна меорем: говбун//говун (Вк., говбон: говзамбур (Ванч., Дарв.) // говзамбър занбури ало: говзамбур шав мийа бувас каа (Лш.); говрона // говруна (Вк.) говрон; говхуна (К.) огил; говчъпуни (Вк.) говчаронй; говчуш (Вк., К., Дарв.) говдуш; говръшка (К.) юнучкаи худруй; говак (Шк.) навъи кунгуз; говангур (Шк., Ек.) ангури говак; говкусик (К.), говкусък (Вк.) пиллаи калон-калон; говмалах (Вк.) як навъ малахи калони сабзтоб; говсар (Ек.) каллакалон.
IV. Истилохоти марбут ба хелхои гусфанд. Гусфанд аз кадим дар хаёти мардуми мо накши мухим дорад. Вай барои гушт, пуст, пашм, шир ва гайра нигахдорй мешавад. Ин аст, ки истилохоти зиёде ба бор оварда хазинаи лугати забонамонро бой гардонидааст. Дар "Авасто" шакли "gaospenta" дар забони форсии миёна "göspand" истифода шуда, дар хамон замонхо навъхои гуногун доштааст (Саймиддинов 2001, 93-95). Ин гуногуннавъй дар фархангхои марбут ба забони точикию форсй низ дида мешавад (ФЗТ, 1969; Махмудов 1989; Муин (ба хати форсй) 1375; Амид (ба хати форсй) 1375). Зимни тадкики номи анвои хайвоноти хонагй дар "Шохнома"-и А.Фирдавсй мухаккик
О.Крсимов чунин менависад: "лексическая единица меш в "Шахнаме" используется как синоним гусфанд в значении "баран, овца" 55 раз, в том числе 18 раз в сочетании/оппозиции с гург "волк" (Касимов 2011, 13). Имруз дар забони точикй ва шевахои забони точикй калимаи меш дар радифи гусфанд истифода шавад хам, вожаи дувумй фаъол ва серистеъмолтар аст. Масалан, дар лахчахои Бухоро меш ба маънои модагусфанд шарх ёфтааст (Махмудов, 1989, 150). Дар китоби "Очерки по таджикской диалектологии", ки дар асл лугати лахчавии точикй-русй мебошад, мухаккики варзида В.С.Расторгуева доир ба калимаи меш чизе намегуяд (Расторгуева, 1963). Ин калима дар таркиби лугавии забони ягнобй низ зикр нагардидааст (Мирзоев, 2008), аммо дар лахчахои Бадахшон маъмул аст, ки А.З.Розенфелд чунин менигорад: "меш овца; дрв. вндж. то же; меши зуч А. (максад д.Андароб, Горон-Х.С.) ягнившаяся овца", ки бо маънии лахчахои Бухоро мувофикт мекунад ва А.З.Розенфелд иттилоъ медихад, ки тавассути пасванди -ак бо ин вожа лексемаи мешак// мешък сохта шудааст ва маънии "горный баран, архар; мешаки нар архар-самец; мешаки мода архар-самка"-ро дорад (Розенфелд, 1971, 113).
Дар шевахои чанубй ва чануби шаркии забони точикй "гусфанд // меш" дар шакли гуспан//гуспанд, гусфан//гусфанд маъмул буда, анвои хеле афзоиш ёфтааст, ки кисме аз онхо барои тамоми шевахои забони точикй хусусияти умумиистеъмолй доранд ва дар забони меъёр хам ба истиснои хусусиёти савтй истифода мешаванд. Калимахое вомехуранд, ки на навъи гусфанд, балки чамъи онхоро ифода мекунанд; сурук//сьрьк //съръг ба маънои "рама" дар шевахои чанубй ва чануби шаркй ва чакалак бо семантикаи "рамаи бузгола, барра ва гусола, ки дар чарогох аз очаашон чудо чаронида мешаванд" хоси гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй, шимолии Кулоб ва лахчахои каротегинй мебошад.
Истилохоти мавчудаи марбут ба гусфанд чинсият, синну сол, парвой будан ва гайраро ифода мекунанд. Ч,инсият, асосан, бо калимахои содаи умумихалкии нару мода муайян мешавад, вале калимахое мавчуданд, ки зотан ба ин ё он чинс марбутанд. Калимахои мураккаби наргуспан, модгуспан ва вожаи содаи ^ьш^ор умумиистеъ-молианд, вале цьш^ормешак "наргусфанди шохдор" дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб, нарбахтак "тагал, кучкор"; нарбахтача "кучкорча" дар гурухи лахчахои каротегинй ва вожаи нарбахта дар лахчахои шимолии Кулоб, каротегинй, лахчахои вахиёй-каротегинй дида мешавад. Дар баробари ин совли^//савльк (Вк., К., Ванч)// совльг // совльц (Рк., Кх.), солиц // сольц (Шк., Дарв.) ба маънои "меш, модагусфанд" дар шевахои чанубй ва чануби шаркй мураввач аст.
Калимахои сохтаи ифодакунандаи синну сол бо пасванди -и: шаши (Вк.) ва -ак: шишак // шьшак (Вк., Рк., Шк.) "наргусфанди яксола" ба вучуд омадаанд. Бо пасванди -и вохидхои лугавии чори ва панчи сохта шуда бошад хам, дар шакли калимахои мураккаб муродиф доранд: чоригуспан (К.) "гусфанд ё бузи ду ё сесолаи ахта кардашуда"; панчи^уш^ор (Рк.) "кучкори панчсола". Дар баробари ин, ташаккули калимахои мураккаб бо шуморахои ду, чор, панч, шаш ва сифатхои пир, майда вобаста аст ва ин калимахо умумихалкианд; дудандуна (Вк.) "гусфанди дусола"; чори^ьш^ор (Рк.) "кучкори се-чорсола"; шишак^ьш^ор (Кх., Рк., Шк.) "кучкор (аз як то дусола)"; майдабара (Вк.) "барраи хурд"; пиргуспан "гусфанди пир. Калимаи бурдоки "гусфанди махсус парвошуда" хоси тамоми шевахои забони точикй мебошад.
Вожаи тухли//ту^ли (Вк., Рк., К.)// ту^ьли (К.)//ть^ли '(Ванч, Дарв) "туклй, модагусфанди нозоида (то дусолагй)" дар шевахои чанубй ва чануби шаркй баробар истифода мешавад. Бо ин калима вохиди лугавии мураккаби тобеи ту^либарра дар лахчахои шимолии Кулоб (Розенфелд, 1982, 208) мавчуд аст.
Яке аз аломатхои ин анвоъ мавчудияти думи онхост. Дар колаби калимахои сода, сохта (бо гунахои пасванди -ак) ва вожахои мураккаб зухур намудаанд: гадик // гадьк // гидик (Вк., Ванч) "навъи гусфанди думдори махаллй"; сагдьм (Вк.) "навъи гусфанди думдор"; чугаланг (К.) "гусфанди думдор (карокулй); дигил//дигьл// дьгьл (К., Шк.) "гусфанди махаллии думдор".
Аз руйи аломат ва хусусиёти гуногун дар колаби калимахои сохтаю мураккаб бо нишон додани навъи пашм, ранг, холати чисмонй ва гайраро зухур намудаанд: танкарон (Ек., Шк., Вк.)// танкарони (Вк.) гусфанди махинпашм; дусбойи (Шк) навъи гусфанди карокулй; чьнгак (К.) бузу гусфандоне, ки гушашон модарзод рост меистад; пустьмба (Кх.) пустдунбаи гусфанд; волволак (Вк.) гусфанду бузе, ки дар зери халкумаш (занахаш) мисли зангула гушти зиёдатй дорад.
Дар колаби ибора як микдор истилохот дар муомилот мебошад, ки муайянкунандахои онхо ба анвои гуногуни гусфандон далолат мекунанд:
Аз руйи мансубият ба этнонимхо, ки хусусияти умумиистеъмолй доранд: гуспанди дарвози "гусфанди думдори сафедпашми гушмайдаи махаллй"; гуспани узбаки "навъи гусфанди махинпашм"; гуспанди кьргизи навъи гусфанди махаллй; гуспани тьрки "навъи гусфанди дунбакалон"; гусфани х,исорй//исори "гусфанди хисорй".
Бо ибора истилохоте дида мешавад, ки ба синну соли гусфанд далолат мекунанд: гуспани чори (Вк., Ванч) гусфанди чорсолаи ахташуда; гуспанди панчи (Шк., Кх.) гусфанди панчсола; гуспани шишак (Шк., Ек.) гусфанди сесолаи ахташуда. Еайр аз ин, дар гурухи шимолии Кулоб аз руйи синну сол ибора-истилохи гусфанди дьбарфа "дусола" вомехурад: йа гусфанди дъбарфа-ра къшт-ъ мехмундори кад (Хов.).
Чанд истилохи дигаре дида мешавад, ки ба гусфандони фарбеху парвой далолат мекунанд. Дар маводи дасти мо худуди интишорашон, асосан, дар лахчахои гурухи каротегинй ва вахиёй-каротегинй мебошад: гуспанди бадил (Ках.) гусфанди фарбех; гусфани бунидаги (Х,ак.) гусфанди парвокардашуда; гусфанди гьрдумба (Пд.) гусфанди калони дунбадор, ки бисёр гушту равган медихад; гусфанди дьмбагиз (Пд.) // гусфанди лавдьмба (Пд.) гусфанди карокулй; гуспанди зоти гусфанди зотй.
Ибора-истилохи гуспани сибай «гусфанди кисир» дар минтакаи Сарихосор ва Ховалинг (Шк.); гуспанди сагдьмб «гусфанди думдор» дар дехаи Саракенча (Вк) ба мушохида расид. Дамчунин, анвои гуспанди танкарони «гусфанди думдори махинпашм» гуспанди кушкорча «гусфанди нарина» ва "гуспанди чойдори" дар гурухи лахчахои Каротегин дида мешавад.
V. Истилохоти марбут ба хелхои буз. Ин навъ хайвони хонагй истилохоти зиёдеро барои забони точикй ва шевахо овардааст, зеро дар хаёти харрузаи мардумон накши калон дорад. Аз гушт, пуст, муй ва шири он истифода мешавад. Дар «Фарханги забони точикй» (1969) ва «Еиёс-ул-лугот» (Мухаммад 1987) моддаи алохида барои вожаи буз дода нашудааст, вале аз калимахои мураккаби бо ин вожа сохташуда теъдоди зиёде меоваранд, ки гувохи истифодаи он дар забони адабиёти классикй мебошад. Дар «Фарханги тафсирй» ин калима чунин шарх меёбад: «Дайвони чуфтсуми алафхури хонагй аз чинси гусфанд, ки дорои шох, риши дароз ва думи кутох аст ва барои гушт пашм, ва шир парвариш мекунанд; бузи кухи як зоти бузи шабехи оху, ки дар куххои Точикистон мавчуд аст» (ФТЗТ, 2008, 242). Ин ибора (максад: бузи кухи) дар шевахои чанубй ва чануби шаркй бо вожаи сайд ифода меёбад: руз-ъш вега шид-ъ хичи сайд найофт (Ках.). Бо ин калима иборахои зерин сохта шудааст, ки навъи мазкурро ифода мекунанд: сайди сьрха (Шк.) сайди (охуи) сурхтоб; сайли сафедак (Шк., Ек.) сайди (охуи) сафедчатоб мустаъмал аст. Дар фарханги мазкур хам бо вожаи буз калимахои гуногунмаънои зиёде оварда мешавад, ки аз маъмул будани он дарак медихад.
Дар шевахо ин хайвони хонагй бо доштани анвои гуногуни истилохот фарк мекунад. Калимахои ин гурух аз руйи аломатхои зохирй (теъдоди таваллуди насл, бешох, калонию хурдй, ахтакарда ё ахтанокарда), чинс, ранг, синну сол ва гайра ба вучуд омадаанд. Ин истилохот барои сохтани иборахои озоди синтаксисй ва фразеологизмхо низ истифода мешаванд.
Анвои буз аз руйи чинсият. Нар ва ё мода будани бузхо бо калимахои умумиистеъмолии нар, така, мода ва шевагии шем (бузаки якмохаи нар), чапьш (модабуз) баён мешаванд. Истилохоти ин гурух дар колаби калимасозии морфемахои лугавии сода, сохта ва мураккаб дида мешавад.
Анвои чинси нарина чунин аст. Калимахои барои шевахои чанубй ва чануби шаркй дар ин анвоъ зиёданд: нарбича «бузичаи нар, такача»; нарбьз «бузи нар, така»; така // такача «таккача, нарбузи як-дусола»; таклочьк // такалочьк «бузголаи яксолаи нар». Баробари ин, вохиди лугавии шахбьз «такка, саргала, рамакаш» дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй; шем дар лахчахои шимолии Кулоб, шьмьк дар лахчахои чанубии Кулоб ба маънии «таккаи якмоя»; нарча «бузи наринаи як-дусола» дар гурухи лахчахои каротегинй роичанд.
Анвои чинси модина. Кисми зиёде аз инхо барои шевахои чанубй ва чануби шаркй хусусияти муштарак доранд: модбьз//модабуз «модабуз»; модбича «бузичаи мода»; чапуш//чапьш «модабуз (то дусолагй)»; чапушак//чапьшак «модабузи 1-2 сола». Калимаи чапалук ба маьнои «одабузи то дусола» дар гурухи лахчахои каротегинй ва вожаи сохтаи бьзи «бузи калон, очабуз» дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй дида мешавад.
Анвои буз аз руйи синну сол. Синну соли буз мисли анвои гусфанд бо шуморахои ду, чор, шаш ва калимаи пир баён мешаванд: шишаксерка // шишаксирка «серкаи ахтанокарда (аз як то дусола)»; шишактака «такаи ахта нокарда»; чорисерка//чорисирка «серка, серкаи ду ё сесолаи ахта». чоритака «таккаи ду ё сесолаи ахта»; дьсок//дьсоF «буз ё меши ду-се сола». Солхурдагии буз бо вожаи пирбьз «бузи пир» маъмул аст, ки гунаи адабии пирбуз мебошад. Аз руйи хусусиёти гуногун: калбуз//калбьз бузи кал (бешох); тувькча (Рк.) бузгола: тувъкча-т чанка гуш мекъна?; чагак (К.) бузголаи тирамох зоидашуда; чоргуник (К.), чоргоник (Шк.) чоргоназо, буз ё гусфанде, ки такроран чортой мезояд.
Тавассути иборахо як силсила истилохот ба вучуд омадааст, ки муайянкунандахои онхо ба аломату хусусиёти гуногуни буз далолат медиханд. Аз чумла, аз руйи наслдихй, ранг, аломатхои аъзои бадан, мансубият ва гайра ба чашм мерасад:
Аз руйи наслдихй: бьзи дьгоникзо (К.) бузи дугоникзо; бьзи дьгониккьн (К.) // бьзи дьгуникьн (Ванч., Дарв) бузе ки дуто мезояд: аму бъзи дъгуникън-шун хо дар нубати Събадор гум ши (Ванч, Р.); бьзи сегуникзо (К.) бузи сегоназой; бьзи дьгуникйов бузе ки ду то бузгола мезояд: хаму бъзаки дъгуникйов-ъм хо hаръм ши (К.).
Аз руйи ранг: бьзи роFИ (Рк.) бузи пеши чашмаш зардчатоб; бьзи кашкан (Шк.) бузи кашка, бузе, ки дар пешонааш нишонаи сафед дорад; бьзи бодьл (К.) бузи гушхояш хокистарранг: гушо-ш кабут боша, чола-чола боша, бъзи бедъл меган; бьзи камар (Вк., Ванч, Дарв.) бузе, ки зери шикаму тахтапушташ сафед аст; бьзи корошьк (Вк.)// бьзи корешьк (Ванч) бузе, ки пешонааш хати сиёху сафед дошта бошад.
Аз руйи аломатхои аьзои бадани буз. Анвои истилохоти ифодакунандаи номи буз аз руйи аломатхои аъзои бадани онхо хам ба назар мерасад, ки аз хусусиёти фарккунанда мебошад: бьзи кал (Вк., Ванч) калбуз; бьзи мутьк (Вк., Ванч) бузи гушаш рост; бьзи льмба (Шк.) бузи калончусса; бьзи чьрги (Вк.) бузе, ки гушхояш кутох аст; бьзи чульк (Вк.) бузе, ки дар манахаш гушти овезон дорад; бьзи бьлулакдор (Вк.) бузе, ки дар зери халкумаш гушти зиёдатй дорад; бьзи чьнимьни (К.) бузи шух (ноором).
Аз руйи мансубият. Дар мачмуъ се истилох дида мешавад, ки дутои он ифодакунандаи навъи хонагй нест: бьзи куйи (Шк.) бузи кухй; бьзи морхьр (Шк.) бузи вахшй, даштй. Дар ин гурух истилохи бьзи номуси (Вк) вучуд дорад ва дар ифодаи навъи бузе меояд, ки барои хифзи шараф ва эътибор ба бузкашй дода мешавад: хар ке бъзи номусий мо-ра бътоза йа дъхтар-м-а метум (Х,ич.). Хдмчунин, барои сохтани истилохоти гуногуни берун аз истилохоти номи анвои буз ба таври фаровон истифода мешавад, ки аз доираи кори мо берун аст.
VI. Истилохоти марбут ба хелхои саг. Вожаи саг, ки барои хамаи точикон умумй аст дар шевахои чанубй ва чануби шаркй серистеъмол буда, калимахои марбут ба он барои такмили таркиби лугавии шева мусоидат кардаанд. Калимахою истилохоти сагбача, кучук, кучукбача, мочасаг, саги мода, саги нар барои забони меъёр ва хамаи шевахои забони точикй маълуму фахмоанд. Дар баробари истеъмоли ин шаклхо гунахои шевагии онхо, ки ба тарзи талаффузу савтиёти ин вожахо алокамандй доранд,
351
дар муомилотанд. Калимахои ин гурух сода, сохта мураккаб ва ибора-истилох мебошанд. Дар сохтани истилохоти нав морфемахои лугавии умумиистеъмолии саг ва къч//куч "саги мода" сермахсуланд. Бо ин калимахо вохидхои лугавии мочасаг // кучсаг; къчък //къчук // къчъкбача; канчиксаг "саги мода" барои шевахои чанубй ва чануби шаркй муштарак бошанд, вожаи къчбела//къчвела "гурухи сагон (гургу рубохон), ки гушн мераванд" ба гурухи лахчахои шимолии Кулоб хос мебошад.
Анвои саг бо калимахои дигар бидуни иштироки вожаи саг ва къчък хам мавчуд аст, ба синну сол, ранг ва таъинот ишора мекунанд. Вохиди лугавии тозин ба маънии "тозй, сагй шикорй" барои шевахои чанубй ва чануби шаркй умумй аст: тозин шавум-ъ шикор кънъм заргуш-а, ойина шавъм, бача бъбин-а ру-ш-а (фолк.). Калимаи йагбарфа "яксола", ки факат дар Лахш ба кайд гирифта шудааст, мантикан ба яксола будани саг ишора мекунад: къчък йагбарфа шид Вохиди лугавии тавки хоси лахчахои каротегинй ва минтакаи Дарвоз буда, ба маънии "саги гардансафед, алогардан" мустаъмал аст; саги гарда-ш съфеди дига чоо-ш сийах-а тавки меган (Хум.); Калимаи чакишмиш аз руйи маводи мо танхо дар лахчахои гарби Кулоб дида шуд, бо феъли кардан меояд: чакишмиш кардан (Окб.) алокаи чинсй кардан(дар нисбати сагон): саго чакишмиш кардан.
Бо иборахо баён кардани ин гурух хам маъмул аст. Иборахо навъи сагро аз руйи муайянкунандахояшон тасвиб мекунанд. Онхо ба ранг, чинс, таъинот, хосият, хачму чуссаи саг ва гайра далолат мекунанд.
Таъинот: къчъки този // тозин ба маънии "сагй шикорй" муродифи вожаи тозин аст; саги гъдък (Ч,к.) саги пайгир; саги тайганзур (Ч,к., Шк.) саги гурггир: саги тайганзур ай гърг-ам зур-ай (Ёл); саги къта (К., Вк.) саги калончуссаи чупонй: и йаг саги кътай баде хаст, ки мечака (Дич.).
Хосиятхои гуногун: Истилохи къчъки сайку танхо дар дехаи Оксой (Вк.) вомехурад, ки дар дигар гуруххои шевахои чанубй ва чануби шаркй гунахои саги дайду// саги сархуй "саги оворагард; кучуки (саги) дайду" низ дорад. Истилохоти саги гирънда //саги гърънда "саги газанда"; саги ови "саги обй", саги нулак//нулък "саги чашмгурусна" барои шевахои чанубй ва чануби шаркй муштараканд. Ибораи саги нулак//нулък сермаъно аст ва мачозан аз руйи семантикаи "одами чашмгурусна" низ истифода мешавад: и саги нулак-ай, хар чо хъ-ш-а мезана (Мум.).
VII. Истилохоти марбут ба хелхои гурба. Гурба хам яке аз хайвонхои хонагй аст. Истилохоти ин гурух зиёд нест. Шакли шевагии вожаи гурба пъшак // пъшък // пъшик // пишък бошад хам, морфемаи лугавии гурба дар шевахо истифода мешавад. Калимаи пъшък аз асоси пиш//пъш, ки калимаи тасвири овозист ва пасванди -ак//-ък ба вучуд омадааст: дар-а хуй кънен, пъшък бъдъройа (Шм.); пъшък-о руй кучо-о бин, оли уман да йанда гармак (Ванч).
Барои ифодаи "бачаи гурба" калимаи мураккаби тобеъ сохта шудааст, ки вожаи асосй дар мавкеи дуюм чойгир аст: пъшакбача // пъшъкбача // пъшикбача пишакбача, бачаи гурба: хами бара кади пъшъкбача бъд, ика шидай (Зир.); оли вомет йа пъшъкбача-т бъд-ъм (Ванч, Р.).
Тавассути иборахо ду истилох ба як маънии "гурбаи вахшй (ёбой)" сохта шудааст: пъшъки адири дар минтакаи Балчувон (Ек.) ба кайд гирифта шудааст ва муродифи он пъшъки чангали, ки барои дигар гуруххои шеваи чанубй ва шеваи чануби шаркй хос аст.
Вожахои мав ва маваст истифода мешаванд, ки калимахои таклиди овозй нисбат ба овози гурба мебошанд. Морфемаи лексикии мав дар минтакаи Балчувон (Ек.) маънии гурбаро бо забони кудакон ифода мекунад. Бо феъли кашидан (Ек.) семантикаи "гушн рафтан, зарурат ба алокаи чинсй кардани модагурба"-ро мефахмонад: пишак мав мекаша, хорави намемона (Ош.). Дар шеваи чануби шаркй бо феъли кардан меояд: шави дъроз мав-мав кар-ан пъшък-о (Дарв.Ч,.). Вожаи маваст (Ч,к.,Рог.) хам бо феъли кардан мустаъмал аст: пъшък маваст мекъна (Рог).
VIII. Калимаву истилохоти марбут ба хелхои дигари хайвонити хонагию вахшй: гург, шер, паланг, оху, хирс, сугур, рубох, шагол, шутур, хуг ва гайра хеле каманд ва
асосан бо забони меъёр, ба истиснои баъзе тафовутхои савтй, мувофикат мекунанд ва овардани онхоро зарур надонистем. Онхо дар сохтани калимаю иборахои зиёде фаровон истифода мешаванд, ки дар забони адабиёти классикй ва забони имрузаи точикй чихати ташаккули таркиби лугавй мусоидат кардаанд.
IX. Калимаву истилохоти марбут ба афзору асбоби асп8. Дар такмили лугати шевахо номи афзору асбоби асп низ мусоидат кардааст. Истилохоти ин гурух мисли анвои вохидхои лугавии марбут ба асп хеле зиёд ва гуногуннавъ мебошад. Вожахои асосии ин гурух: зин, рикоб, чилав дар "Фарханг" (1969) ва узангу, аил//айил дар "Фарханги тафсирй" (2008) шарх ёфтаанд ва дар забони адабиёти классикии форсу точик маъмул буда, бо вохидхои фразеологй хам меоянд. Дар шевахои чанубй ва чануби шаркй истилохоти афзори асп хеле ташаккул ёфтааст, ки алокамандии мардумро ба ин чонвар нишон медихад. Дар шакли сода, сохта, мураккаб ва иборахо зухур намудаанд. Ин истилохот ифодакунандаи намадзин, куши зин, пуштанг, чилав, узангу, рикоб, порахои филизй барои зиннати танаи зин, сагаки лачом, кушчилав, тасмаи дутораи лачом, тасмахои рикоб, мехи бастани асп, ресмон, тасмаи зин, шона барои тоза кардани бадану ёли асп ва гайрахо мебошанд.
Барои ифодаи баъзе аз афзор чанд синоним ба вучуд омадааст, аммо худуди интишори онхо якхела нест. Масалан, морфемахои лексикии чилав// улав; барак; кушлачом //кушчилав як маъно доранд. Минтакахои истифодаи ин муродифот гуногун аст: калимаи чилав// улав дар Ванчу Дарвоз: мекаши, Мирумад ду hасп дошт кор-ъш улавкаши би (Кев., Дарв.); вожаи барак дар гурухи каротигинй ва вахиёи-каротегинй; лексемаи кушлачом // кушчилав дар гурухи гарбию шаркии Кулоб ва кулобии хисорй истифода мешавад: лачом бо (боз) бе кушчилав намешава (Дб.). Агар навъи дигари лачом: йакаличом// йаккачилаб// йакачилав лачоми яктора, яккачилав факат дар гурухи каротегинй ва вахиёи-каротегинй дучор ояд, истилохи зьлфак сагаки лачом, халкаи хайвоноти боркашу суворй дар тамоми минтакаи шеваи чанубй дида мешавад. Хдмин гуна холат бо калимаи ифодакунандаи рикоб дида мешавад: узангу // узанги // изангу // езанги// езангу // изанги, айзангу дар хами шевахои чанубй ва чануби шаркй вомехурад: изангу-нда хаму кавш кати мерафтем (Кд.); узанги ай охан-ъ тасмай пуст мешава, дар зин-ай (Р., Ванч,); вале рикоб аз руйи маводи мо факат дар шеваи чануби шаркй дида мешавад: рикоб: айзангу по-ш-а дар рикоб мунда би, ки асп тури, ума за чъпушт (Ч,., Дарв.). Дар ин хайат вожаи чапсагак, ки номи чузъи узангу мебошад, дар Ховалинг (Шк.) вомехурад.
Теъдоде аз истилохот дар колаби калимахои сода, сохта ва мураккаб чихати ифодаи анвои гуногуни банду тасмахои афзори асп дар муомилот мебошанд ва интишори гуногун доранд, ки ихтисоран, дар кавсайн, дода мешаванд. Аз ин даста вожаи канчигабанд (Шк.) ва куш (Вк.,К.,Шк.) синониманд, як маъно доранд: тасмаи зин; банди борики чармин, ки аз таги думи асп гузаронида аз ду су ба ду канори зин насб мекунанд. Хдмин холат дар калимахои гьрзини (Шк.) ва гирбан // гирбанд // гьрбан// гирдав (Шк.) дида мешавад, ки дорои семантикаи "тасмаи борики атрофи зин" мебошанд. Калимахои дигар, ки барои ифодаи тасма ё банди афзори асп хизмат мекунанд, чунинанд: калаги (Шк.) банди халкашакли нухтаи асп; узангубог // изангубог // изангибог // езангибог (Шк.) тасмахои рикоб, тасмаест, ки узангухоро ба зин васл мекунад; товбьрор (Шк.) халкаи нухта ё гарданбанди хайвонот, ки барои нигох доштани аргамчин аз печидан хизмат мекунад; тахкьлйаки (К.) зерманахй, чузъи лачому нухта; фалаклачум (К.) охани лачом, ки дар дахони асп меистад. Калимахои пордьм "пордум", тахманаги//тйманаги// тахманахи// тйманахи // тйманайи "чузъи нухта ё лачом, ки аз зери манах меистад" ва лачумак "лачом" барои шева чанубй ва чануби шаркй муштараканд.
Барои ифодаи тасмаи махсусе, ки бо он полонро ба хайвони саворй мебанданд, калимахои дар шевахои чанубй ва чануби шаркй муштараки айил // ахил; пьштаранг //
8 Доир ба шархи истилохоти зьлфак, барак, чахлик// чахльк // чайльк, чьгит, тинко ниг.: (Чураев, 1981. 203)
353
пъштъранг // пъштанг // пyштaнг истифода мешаванд. Даp навбати xyд аил чанд кисм доpад, ки бо калимаxои зepин баён мешаванд: торку//тарку (Fк., Шк.)//торку (Вк., К.) тасмачаи чаpмини нуги аил, ки як саpи аил ба саpи дигаpаш баста мешавад; чъръмкаш (Вк.,К.) тасмачаи боpики нуги аил, ки он ба сагаки нуги дигаpи аил васл каpда мешавад; халка// хълка (Шк.,Вк.)// алка (Ч,к.) // хълкай ахил сагак, xалкаи нуги аил; (Шк.); сагак сагак, xалкаи оxании тасма, аилy камаpбанд: сагаки тасма шъкаст (Шм.).
Теъдоде аз калимаxо баpои ифодаи "аpакчини зepи полону зин" мyтадовиланд, ки даp колаби калимасозии мyxталиф ба вучуд омада, даp минтакаxои гуногуни шeваxо истифода шуда, мypодифи якдигаpанд: чäлик// ^лък// чахлик// чахлък (Вк., К.), чайлък (Fк.), ча^лик// чаълък (Кx., Вк., Шк.) аpакчин; намадзин: чäлък набоша, пъшти асп йоpа мешава (Ск.); чирги//чърги// чиргин//чъргън (К., Шк.), чурги (Fк.) чиpгй, аpакчини аспу xаp (даp зepи зин ё полон мeгyзоpанд): ай тайи чайлък чъpгИ места(Дб.); тагчъргини (К.) намадзин, аpакчини зepи полону зин; тахчиргини (Вк.) чиpгй, намадзин, поpаи намад, ки аз зepи зини асп ва полони xаp мeгyзаpонанд: таxчиpгиниxо-pа ай пъшти асп бъги;
Баpои ифодаи болопуши асп, ёлпуш ва ифодаи поpчаи матое, ки чашми аспpо даp чувоз мепушонад, вожаxои маxсyс мустаъмаланд. Даp ин чо вожаxои чил, дъкак, купчък//кубчик синонимад ва даp байни онxо моpфeмаи сepистeъмол чил "болопуши асп баpои фасли саpмо" мебошад, даp шeваxои чанубй ва чануби шаpкй дида мешавад. Fайp аз ин воxидxои лугавии зepин дида мешавад: дъкак (Вк.) чили ^praKm (баpои асп); купчък //кубчик (Вк., Шк., Fк.) кypпачаи кампаxтаи маxсyси болои зини асп; йолпуш (Шк.) ёлпуши асп; чъшмбандък // чашмбандак // чъшмбанд (Вк.,К., Шк.) поpаи чаpми оpо додашуда, ки чашми аспи чyвозpо то нимааш mtox мекунад.
Ч^ати ифодаи афзоpy олоти асп истилоxот даp шакли воxидxои лугавии сода, мypаккаб ва ибоpаxо мавчуданд: кум (Шк.^к.) болиштаки зepи полон, намадзин; тинка (Вк.) поpаxои филизие, ки баpои зебу зинат ба танаи зин куфта мешавад; йакамех яккамex, мexи калон баpои бастани асп; кapчaFy // кapчaFyн (Fк., Шк., Вк.)// кaчоFy // кapчоFy (К.) кашав, олати шонамонанде, ки бо он бадан ва ёли аспpо тоза мекунанд; мехколаб (Вк., Шк., Даpв.) колаби маxсyсe, ки бо ëpии он мexи наъл тайëp каpда мешавад; асптакакънак (Вк.) болгачаи наълбандй (наългаpй).
Истилоxоти ин гypyx бо ибоpаxо чандон pивоч наёфтааст. Ба ибоpаxои зepин таваччУx шавад: кapчaFyйи охани (К) кашави оxанин; кapчaFyйи чуви (К) кашави чубин: асп-а каpчогy кун-у бийо чой xyp (Дак.); коши зин (К., Шк.) куши зин; гирдави зин (Ванч) гиpбанд: йолпуши ботахлид (Вк.) ^p^Km: йолпуши ботаxлид-а пушонд ас-да.
Дамин тавp, калимаю истилоxоти маpбyт ба xайвонот як кабати маxсyси таpкиби лугавии шeваxои чанубй ва чануби шаpкии забони точикиpо ташкил намудааст, ки бо pоxy воситаxои гуногун ба вучуд омадаанд ва таъpиxи дypy даpози истифода доpанд. Даp ташаккули онxо калимаxои содаи Typyx, воситаxои ëpиpасони нутк (вандxо), васлшавии калимаxо ва ибоpа-истилоxот накшгyзоp мебошанд.
Ихтисорахо
ФТР - Фаpxанги точикй-pyсй
ФЗТ- Фаpxанги забони точикй
FЛ - Fиëс-yл-лyгот
ШЧ,ЗТ - Шеваи чанубии забони точикй
Ихтисорахо марбут ба махали зисти гуйишварон:
Вк. - гypyxи ваxиëй-каpотeгинй
Fк. - гypyxи гаpбии Кулоб
Даpв. - гypyxи даpвозй
До.- Дexи Оxyн (К.)
Ёз. - Ёзганд (Вк.)
Ëx.- Ёxсy (Шк.)
Кан. - Кангypт (Fк.)
Каx.- Каxдаpа (К.)
Кд. - Кул дара (Шк.)
Кк. - Кули калон (Вк;.)
Кб. - Кулумбаи Боло (Вк.)
К^. - гурухи кулобии хисорй
К. - гурухи каротегинй
Кпн. - Кишти поён (Шк.)
^уш. - Кушагба (Вк.)
Лан. - Лангар (Вк.)
Мх. - Мучихарф (К.)
Мт. - Майдонтерак (Вк.)
Мс. - Маргзори Сир (К.)
Нд. - Навдонак (К.)
Нуш. - Нушор (Вк.)
Ок. - Оксой (Вк.)
Окб. - Окбулок (Рк.)
Пд. - Пилдон (Вк.)
Пор. - Порвор (Ч,к.)
Сам. - Самсолик (К.)
Сд. - Сангдара (Шк.)
Сг. - Сари гор (Ч,к.)
Уч. - Учкул (Ч,к.)
Хов. - Ховалинг (Шк.)
Х,ак. - Хдкимй (К.)
Хм. - Хилмонй (К.)
Х,ич. - Дичборак (Вк.)
Чк. - гурухи чанубии Кулоб
Чс. - Чорсада (К.)
Шк. - гурухи шимолии Кулоб
Шлп. - Шулупту (Рк.)
Шх. - Шехмизон (Шк.)
Адабиёт:
1. Касимов О. Картина жовотного мира в «Шахнаме» Абулкасима Фирдоуси. -Душанбе: Дониш 2011, 135с.
2. Махмудов М., Чураев Р. Лугати шевахои забони точикй. -Душанбе, 1997. -288с.
3. Махмудов М., Бердиев Б. Лугати мухтараси лахчахои Бухоро.-Душанбе: Дониш,1989. -278 с.
4. Мирзоев X,. Истилохоти сохаи асппарварй дар забонхои точикй ва англисй. -Душанбе, 1997. 185с.
5. Мирзозода С. Фарханги ягнобй-точикй. Душанбе, 2008.279с.
6. Мухаммад Риёсуддин. «Риус-ул-лугот». -Душанбе: Адаб, Ч,.1.1987, 480с. Ч,.2. 1988. 416 с. Ч,.3.304с.
7. Расторгуева В.С. Очерки по таджикской диалектологии. -М.,1952-1961.ВыпЛ.1952; Вып.2.1952; Вып.3.1956; Вып.4.1961. Вып.5. -М.,1963
8. Розенфельд А.З. Бадахшанские говоры таджикского языка.-Л.,1971.-192 с.
9. Розенфельд А.З. Таджикско-русский диалектный словарь /Юго-Востоный Таджикистан/.-Л.,1982.-240 с.
10. Саймиддинов Д. Вожасозии забони форсии миёна. Душанбе: 2001, 310 с.
11. Фарханги забони точикй (аз асри Х то ибтидори асри ХХ): -М.: Сов. энциклопедия,1969. Ч. 1. 951 с. Ч. 2., 1904 с.
12. Чураев Р. Лексика // Шеваи чанубии забони точикй. ч.1.-Душанбе: Дониш, 1980, с.87-328.
13. Чамшедов П., Толиби Розй. -Душанбе, 2005, 1203.
14. ^ 5 jl ^jbc <1375'иЬв2 .^J* ^^Ajfl jj*^
15. 3 jl ^jW^ '1375 'j^frj' .^¿лс ^jAji .jua. Лыс
ТЕРМИНЫ ОБОЗНАЧАЮЩИЕ НАЗВАНИЯ ЖИВОТНЫХ
Хоркашев С., Мирганова Н.Р.
В южных и юго-восточных говорах таджикского языка термины, обозначающие названия животных, составляют особый пласт лексики. Пути и способы их образования являются актуальной проблемой в диалектологии. Авторы статьи, классифицируя их на девяти группах ,определяют словообразовательные пути и их деривационные модели.
Ключевые слова: говор, группа, анализ, словообразование, простой, производный, сложный, вид, лошадь, осёл, корова, овца, коза, собака, кошка, животный, домашний, дикий, сбруя.
TERMS REGARDING THE NAMES OF ANIMALS
Khorkashev S.,Mirganova N.R.
The terms denoting the names of animals constitutes a special layer of the of lexis in the southern and southern and eastern dialects of Tajik language. The ways and the methods of their formation are actual problem in dialectology. Having classified them into nine groups, the author of the article defines word formation ways and their derivation models as well.
Key words: dialect, group, analyze, word formation, simple, derivative, compound, type, horse, donkey, cow, sheep, gout, dog, cat, animal, domestic, harness.
Сведения об авторах: Хоркашев Сахидод - кандидат филологических наук, заведующей кафедрой таджикского языка Таджиского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни,тел.: (+992) 919 002178
Мирганова Нигина Рауфовна - кандидат педагогических наук, доцент, начальник отделом науки и инновации Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел.: (+992) 93 5584538.
Information about authors: Khorkashev Sakhidod, PhD in philology, associate professor, Head of Tajik language Chair in Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, tel. (+992) 919 002178
Mirganova Nigina Raufovna, PhD in pedagogical sciences, associate professor, Chief of science and innovation department in Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, tel. (+992) 93 5584538.
УДК: 8 точик+002+379 МАВЦЕИ ОЧЕРК ДАР РАДИОИ ТО^ИКИСТОН
Саидмуроди Хоцазод,
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Очерк яке аз жанрхои калонхачми радио мебошад. Дар даврони шуравй очеркхои калонхачм дар барномахои «Маънии рузгори мо», «Насли муосир» садо медод. Дачми очеркхо аз 40 дакика то ба як соат мерасид. Кахрамони онхо асосан намояндахои тамоми кишрхои чомеа мебошанд, ки натичаи амалашон нисбати дигарон бехтар буда, дар чомеа намунаи ибратанд. Агар лавха як ё ду пораи хаёти кахрамонро дар бар гирад, очерк лахзахои хаёти уро тачассум менамояд. Ба ин минвол симои кахрамон шакл мегирад. Хислати он барои шунаванда пурра кушода мешавад.
Пажухишгарони жанрхои радио дар мавриди намудхои очерк акидахои гуногун доранд. Пажухишгари точик Иброхим Усмонов ба гайр аз очеркхои портретй, проблемавй ва сафарй боз очеркхои таърихй ва судиро пешниход намудааст. Ба акидаи
356
