Научная статья на тему 'LANGUAGE IN THE COURSE OF LIFE (ABOUT THE DOCTRINE OF PROFESSOR SH. RUSTAMOV)'

LANGUAGE IN THE COURSE OF LIFE (ABOUT THE DOCTRINE OF PROFESSOR SH. RUSTAMOV) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
109
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Вахобов Т.

В статье рассматривается лингвистическая точка зрения профессора Ш. Рустамова и особенности доктрины ленинизма по развитию языков вместе с развитием наций и народов. Научные труды лингвиста Ш. Рустамова о социальных проблемах языка, в частности ленинизма, теории языкового развития была создана в разные годы. Некоторые из них не соответствуют сегодняшним требованиям, потому что языковые политики в эти периоды имели свои особенности. Кроме того, фактические вопросы, в которых Ш. Рустамов высказал свое мнение о них. Подчеркивается, что Ш. Рустамов выражает свои взгляды на вопросы национального языка в разделе «Национальный язык» и, следуя советским ученым, он представляет язык как один из основных элементов нации в этой статье.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЯЗЫК В ХОДЕ ЖИЗНИ (О ДОКТРИНЕ ПРОФЕССОРА Ш. РУСТАМОВА)

The article deals with linguistic point of views of Professor Sh. Rustamov and peculiarities of Leninism doctrine on languages development together with the development of nations and peoples. Scientific works of linguist Sh. Rutamov about social questions of the language, in particular Leninism theory of languages development was created in various years. Some of them do not match today’s requirements because language politics in these periods had its features. In addition, actual issues that Sh. Rustamov had expressed his opinions about them were considered. It is emphasized that Sh. Rustamov expresses his opinions about national language issues in “National language” section and following soviet scholars he represents the language as one the main element of the nation in the article.

Текст научной работы на тему «LANGUAGE IN THE COURSE OF LIFE (ABOUT THE DOCTRINE OF PROFESSOR SH. RUSTAMOV)»

Тольятти, 2008. - 177 с.

3.Султонов, М.М. Влияние глобализационных процессов на информационное пространство Таджикистана / М.М. Султонов. - Душанбе, 2011. - 345 с.

4.Тертычный А.А. Жанры периодической печати / А.А. Тертычный. - М.: Аспект Пресс, 2002. - С. 14 (Общее- 320 с.)

5.http://avesta.tj/legislation/

6.https://www.news.tj/ru/news/centralasia/20171125/kak-zheenbekov-stal-prezidentom-i-chto-ostalos-atambaevu.

7.https://www.news.tj/ru/news/centralasia/20171125/dragotsennosti-prezidentov-tsentralnoi-azii-u-kogo-luchshe

СПЕЦИФИКА ПОДАЧИ МАТЕРИАЛОВ ЧАСТНЫХ ИНФОРМАЦИОННЫХ АГЕНТСТВ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН

В статье, на основе сравнительного анализа, рассматриваются особенности размещения и подачи новостей частными информационными агентствами Республики Таджикистан. Помимо того, выявляется жанровая палитра материалов информационных агентств страны.

Ключевые слова: информационное агентство, СМИ, журналистика, жанры журналистики.

GENERIC FEATURES OF MATERIALS OF INDEPENDENT INFORMATION AGENCIES OF THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN

The article, based on a comparative analysis, examines the main genre features of independent news agencies of the Republic of Tajikistan. The genre palette of materials of information agencies of the country is revealed.

Keywords: information agency, media, journalism, genres of journalism.

Сведения об авторе

Мансурова Бибимарьям Сайдуллоевна -Соискатель кафедры отечественной и международной журналистки Российско-Таджикский (Славянский) университет Тел.: +(992) 919704004; почтаmaryam_mansurova_19@mail.ru

About the author:

Mansurova Bibimaryam Saidulloevna- Applicant of the Department of Russian and International Journalists Russian-Tajik (Slavonic) University Phone: +(992) 919704004; maryam_mansurova_19@mail.ru

ЗАБОН ДАР МАСИРИ ЗАМОН

(оид ба таълимоти профессор Ш.Рустамов)

Вахобов Т.

Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Бобоцон Гафуров

Забон ва замон, забон ва чомеа масъалахоеанд, ки хамеша таваччухи олимони забоншиносро ба худ чалб мекунанд. Тадкик ва тахдили вокеии ин масоил ба забоншинос имконият медихад, ки ба тагйир, инкишоф ва инкирози забон дар иртиботи хаводиси ичтимой, хосатан, сиёсати забонй бахои дуруст дихад. Ба хама фахмост, ки дар чараёни беш аз 70 соли мавчудияти Хркимияти Шурохо ва Ч,ШС сиёсати забонй дар баробари сиёсати умумии Давлати Шурохо ба тагйиру дигаргунй мувочех буд ва ин вокеият то пошхурии ИЧ,ШС идома дошт. Зеро дар даврахои муайян садрнишинони Давлати Шурохо, ки чахонбинию назариёти мутафаррикро доро буданд ва ё хастанд, чараёни инкишофи чомеа, аз чумла, забонро мутаносиб ба чахонбинию фахмиши хеш созмон медоданд. Масалан, агар дар солхои 20-30-юми садаи ХХ раванди якнаво намудани алифбохои халкхои ИЧ,ШС ва истилохоту сарчашмаи инкишофи онхо асоси сиёсати забониро ташкил дода бошад, аз солхои 50-70-ум аз байн бурдани махсусиятхои миллию таълимй ва таъмими суннатхои интернатсионалй, пеш аз хама, дар мисоли калимахои русиву интернатсионалй охиста-охиста каробати умумй пайдо кардани забонхои ИЧ,ШС асоси сиёсати забониро ифода мекарданд. Саволе ба миён меояд, ки сиёсати ленинии забонй, ки баъди ба пирузй расидани Инкилоби Октябр амалан арзи вучуд намуда буд,

мaгap бapобapxyкyкии комили зaбонxои хал^ои И^ШС^ тapFиб нaмeкapд? Ba caбaби as чони6и cиёcaтмaдоpонy х,окимони минбaъдaи Дaвлaти Шypоxо мypоот нaшyдaни acоcоти cacara дeнинии инкишофи зaбонxои хадкцяту миддиятх.ои ИЧ,ШС дap чиег? Бapои 6a ин cyолxо чаво6 пaйдо кapдaн моpо зapyp acт, ки 6a тaълимоти дeнинии инкишофи зaбонxо дap бapобapи миддияту xaдкuятxо мypочиaт нaмоeм, ки дap ин чода 6a мо макодаю acapxои олимони зaбоншиноcaмон, аз чумла, пpофeccоp Ш.Рycтaмов кумак мepacонaд. Факкат xa^ra нyктapо бояд тaъкид кapд, ки оcоpи идмии Ш.Рycтaмов оид 6a мacоиди ичтимоии зaбон, аз чумла, нaзapияи лeнинии инкишофи зaбонxо дap гол^ои мyxтaлиф тaxия гapдидaaнд вa дap pобитa 6a вакту зaмон бaъзeи онх,о 6a нaзapиёти п^уза тaвъaм нecтaнд, зepо cиёcaти зaбонй дap ин дaвpaxо мaxcycиятxои xeшpо кacб нaмyдaaнд.

Пpофeccоp Ш.Рycтaмов дap макодаи aввaлини худ, ки дap pyзномaи «Мaоpиф вa мaдaнияг» 21 aпpeди годи 1973 6a унвони «Сиёcaти лeнинии бapобapxyкyкй вa инкишофи зaбони миллй» 6a тaбъ pacид, инкишофу тaкомyли зaбонxои миддиpо мaвpиди тадкцк; кapоp додa, тaъкид мecозaд, ки онх,о мaxз 6a cиёcaти xиpaдмaндонaи Лeнин, ХДИШ вa Дaвдaти Шypоxо py 6a тapaккй ншоданд. Бaъдгap макодаи вaй «Тaълимоти B.И.Лeнин доиp 6a зaбон» мaнзyp rap,nKA, ки тaълимоти B.И.Лeнинpо дap мaвpиди тозaгии зaбон 6appacï мeнaмояд. nac аз 4a4Ae пpофeccоp Ш.Рycтaмов aфкоpи xeшpо до^ 6a тaъдимоти B.И.Лeнин дap acapи худ «Зaбон вa замон» чамъ6аст нaмyдa, xyдоcaxои xeшpо пepомyни мacъaлaxои миллaт вa зaбон, мaдaнияти зaбон вa xyc™ бaён, тaлaботи лeнинии бaёни зaбони мaтбyот, cиёcaти зaбонй, бapобapxyкyкии зaбонxо вa зaбони дaвлaтй дap зaминaи конceпcияи дeнинии mëca'rn зaбонй мaтpax мecозaд, ки дap оFози cодxои 80-уми caдaи XX 6a mëca'rn xaмондaвpaи зaбон тaвъaм бyдaнд. Аcapи «Зaбон вa зaмон» худ дap зaминaи мако-адои кка6дан тaбъшyдaи пpофeccоp Ш.Рycтaмов тaxия Tap^naac^ aммо чобaчотyзоpии cодими мaвод имкон мeдиxaд, ки мо онpо чун acapи мустакцл ккаламдод нaмоeм. Дap pобитaи 6a тaълимоти дeнинии зaбон вa миллaт, ки гол^ои дapоз тaвaччyxи ax-и кaлaмpо 6a худ чал6 кapдaacт вa пpофeccоp Ш.Рycтaмов низ дap acapи худ до^ 6a ин бaxши мaxcyc бaxшидaacт, чaнд мyдоxизaи xeшpо мaтpax cозeм. Х,амин тaвp, дap кдоми дуюми acapи зикpшyдa, ки «Зaбони aдaбй дap зaмони готта-изм» ном доpaд, чaxоp мacъaлaи мухцм мaвpиди 6axc вa apзёбй кapоp гиpифтaacт: aœc вa aломaтxои зaбони aдaбй; зaбони aдaбй; зaбони миддии точик; capчaшмaи инкишоф. Ин мавзуъ, мaxcycaн, гол^ои 60-уми acpи XX дap зaбоншиноcии шypaвй мaвpиди 6axrn чиддй кapоp гиpифтa 6уд вa дap боpaи он acapxои зиёдe 6a тaбъ pacидaaнд. X,aмвоpa 6a он дap зaбоншиноcии точик низ доиp 6a ин мавзуъ мyбоxиcaи чиддй cypaт гиpифтa 6уд. Бap иловa, олимони чомeaшиноcи мо дap pобитa 6a тадкики мacъaлaи тaшaккyли мидлaт, умуман, миллaти точик, аз чумла, до^ 6a мacъaлaи зaбон нaзapиёти xeшpо гашни^од кapдaaнд. Пpофeccоp Ш.Рycтaмов aфкоpи зaбоншиноcонy чомeaшиноcони шypaвиpо дap мaвpиди тaъpифи зaбони aдaбй та^лил вa 6appacï нaмyдa, билоxиpa, акидаи aкaдeмик B.B.Bиногpaдовpо чонибдоpй мeкyнaд, ки фapмyдaacт: «Зaбони бapои xaмa умумии гуфтугу, мувофики акидаи вaceъ пaxншyдa, xaмчyн коида, дap acоcи шaкди xaттии зaбони aдaбии миллй тaшкил мeёбaд». Ш.Рycтaмов 6a идомaи cyxaнxои ax-и идм боpи дигap тaъкид мeкyнaд, ки шaкли aдaбии зaбони точикй аз acpи X capчaшмa мeгиpaд.

Пpофeccоp Ш.Рycтaмов дap ^жмата «Дaвpaи нaви инкишофи зaбони ада6й» оид 6a мacъaлaxои зaбони aдaбй вa зaбони aдaбии миллй 6axc намуда, ибpоз мeдоpaд, ки: «Бa Faлaбaи Рeволютcияи Октябp вa тaшкиди дaвлaти Совeтй дap Точикиcтон дaвpaи гави инкишофи зaбони aдaбии точик cap мешaвaд. Зaбони aдaбии точик мaxз дap xaмин дaвpa aломaтx,ои серсохдгй вa умумиx,aтмигиpо кacб мeнaмояд, 6a шaкли acоcй вa тобeъкyнaндaи зaбони миллй тaбдил мeёбaд (тaъкиди мо - Т.В.)». Baй cобит мecозaд, ки зaбони aдaбии точик дap мaвpиди шaкли миллй гиpифтaн тaFЙиpоти бyзypги cифaтию микдоpиpо аз cap нaмeгyзapонaд, аз ин py, мо нaмeтaвонeм 6a он иcтилоxи зaбони aдaбии нaви миллиpо мaвpиди иcтифодa кapоp диxeм. Пpофeccоp Ш.Рycтaмов aкддaepо, ки «гуё дap дaвpaи миллат «за6они ада6ии нав» тaшaккyд мeёбaд» xaдaфи танкид кapоp дода, таъкид мecозaд, ки «ин нaзapия 6оиш он шyдaacт, ки дap зaбоншиноcии точик тepминxои «за6они ада6ии нав» ва «за6они aдaбии ку^на» пайдо ва иcтифодa тapдaд. Пpофeccоp Ш.Рустамов ин фикpи xyдpо ка6дан xe-e paвшaн ифода намуда, мyноcибaт ва нaзapи xyдpо ибpоз дошта 6уд: «Ин дитapтyниxо чунин маънй нaдоpaд, ки cоxти за6они ада6й тaFЙиp ёфта, cиcтeмaи он дитap шуда 6ошад. Аз xaмин чиxaт, 6а тepмини за6они

адабии точик сифатхои «нав», «кухна», «пешина», «торевоютсионй» хамрох карда, «забони адабии нав», «забони адабии кухна», «забони адабии пешина», «забони адабии китобии кухна», «забони адабии тореволютсионй» ва монанди инхо навиштан дуруст нест». Ин назария дар рисолаи «Забон ва замон» хеле боэътимод ва бо далелхои барчаста арзёбй шудааст. Maвсyф чунин арзёбй мекунад, ки тарафдорони фикри зикршуда муътакид бар онанд, ки забони адабии миллй аз забони адабии собик ба куллй тафрика дорад. Вай тарафдорони ин акидаро танкид намуда, собит месозад, ки забони адабии точик таърихи беш аз хазорсола дорад ва умумияти хешро дар давраи ташаккули миллати точик низ идома медихад. Aз ин ру, «бо кайдхои умумй ва беасоси ба «нав»-у «кухна» таксим намудани забони адабй» ба максад мувофик нест». Дар ин бахш назари танкидии муаллиф нисбат ба ду истилохи дигар: «асоси шевагии забони адабй» ва «асосгузори забони нав» низ басо чолиб аст. Тазаккур бояд дод, ки бахси атрофи ин ду мафхум то ба хол чараён дорад ва мо низ андешахои хешро перомуни ин бахс матрах месозем.

Aввaлaн, дар мавриди «асоси шевагии забони адабй» ё «шеваи муттакои забони адабй». Дар таърихи забоншиносии точик ва, умуман, Иттиходи Шуравй ин истилох дар солхои бистуми асри XX арзи вучуд намуд ва тадричан шоеъ гардид. Caбaби асосии пайдо шудани амали мансуби ин истилох иборат аз он аст, ки дар OFOЗи татбики алифбо барои забонхои тоинкилоб бехат ба миён омад. Дар робита бо ин забоншиносону зиёиёни халкхои бехат дар хамкорй бо олимони марказ (Maскaвy Ленинград), асосан, русзабон асоси шевагии забони адабии ояндаи хешро муайян намуданашон лозим буд. Зеро махз дар асоси он талаффузи забони адабиро муайян кардан имконпазир мегардид. Бо ибораи дигар, масъалаи таъини асоси шевагии забони адабй махз дар мавриди эчоди хат ва талаффузи забони адабии тозабунёд ба миён омад ва чои таассуф аст, ки дар хамон давра (яъне солхои 2G-ytf ва минбаъд) ин масъала барои аксари забонхои Иттиходи Шуравй катъи назар аз мавчудияти забони адабию хат мавриди бахси доманадор ва бемаврид карор гирифт. Maсaлaн, то Инкилоби Октябр забони киргазй дорои хату забони адабй набуд, аз ин ру, солхои 2G-ytf мардуми кирFизро зарурияти эчоди забони адабй ва марбут ба он баррасию таъйини асоси шевагии забони адабй барои муайян намудани талаффузи адабии забони мазкур ба миён омад. Забони адабии точик бошад, таърихи беш аз хазорсола дошт ва баъди Инкилоб низ муваффакона вазифаи худро адо мекард. Пас зарур набуд, ки барои инкишофи минбаъдаи вай шеваи муттако муайян карда шавад, то ки ба воситаи он нормаи талаффузи забони адабй тахия гардад. Нормахои талаффузи забони адабии форсй-точикй низ анъанаи хазорсола доранд ва ибтикори таъйин кардани меъёри талаффуз дар заминаи шеваи муттакои забони адабии форсии точикй дар солхои 20-yм хамвора ба тарки алифбои бобой Faлaте буд махз. Maхз хамин амали Faлaт буд, ки мо як давраи муайян, беш аз хама, гурухи шевахоро, яъне муттакоро чун сарчашмаи инкишоф пазируфта, аз онхо то ба чое манфиат бардоштем, ки байни лахчаи муттако ва забони адабй кам андар кам тафрика бокй монд. Чунин бархурд ба он оварда расонид, ки сарчашмаи асосии инкишофи забон -боигарии забони беш аз хазорсолаи мо то хадде сарфи назар гардад. Ба назари мо, масъалаи асоси шевагии забони адабй ва ё лахчаи муттакои забони адабй, ки баъди Инкилоби Октябр арзи вучуд намудааст, танхо хосу мансуби забонхои навхату бехат буда, дар мавриди забонхои кадимхат, аз чумла, забони адабии точикй татбики он икдоми Faйрикобили кабул ба шумор мерафт.

Истилохи «асосгузори забони адабии точик» аввалин маротиба дар матбуоти точик соли 1935 зимни маколаи Б.Х,очизода пешниход гардида буд. Баъдтар бо таъсири назарияи забоншиносони рус оид ба A.C.Пyшкин ба хайси асосгузори забони адабии рус, махсусан, баъди нашри маколаи академик В.В.Виноградов дар асархои забоншиносону адабиётшиносони мо доир ба осори устод C.Anrä он мавзуъ ба амри анъанаю «муд» дохил шуд. Устод C.Aйниро олимони шинохтаи мо И.C.Брaгинский, A.З.Розенфелд, A.A.Кaримовa, Р.Х,ошим, A.Caйфyдлоев, M.Ш.Шyкyров (муаррих), Р.Faффоров ва дигарон низ «асосгузори забони адабии хозираи точикй», «асосгузори забони адабии миллии точикй» ном бурдаанд ва то охир аз акоиди хеш дифоъ мекарданд.

Бамаврид аст, тазаккур намоем, ки яке аз олимони варзидаю тавоно, ки дар бахши омузиши забон ва услуби осори бехамтои устоди калом C.Anrä накши муассире дорад ва бемуболжа то имруз ба пояи тадкикоти эшон забоншиносе нарасидааст, НЖаъсумй хануз соли 1953 дар рисолаи номзадии хеш мавкеи Б.Х,очизода ва И^Брагинскийро, ки устод C.Aйниро асосгузори

зaбони aдaбии WJiipan точикй мyappифи кapдa 6уданд, танкид намуда, мeнитоpaд: «Бaъзe аз муаллифон С.Aйниpо xaмчyн acоcгyзоpи за6они xозиpaи ада6ии точик нишон дода, дap бaëни моxияти ин мacъaлa аз доиpaи маъдум ва мaфxyми тaъpиxии он 6epyn paфтaaнд ва ин коp онx,оpо 6а xyлоcaи нодypycтe овapдaacт. Чунончи, И.С.Бpaгинcкий дap боpaи ycлyби cyxaнпapдозии за6они ада6ии пeшинa ва pоли CAnrä дap 6о6ати cоддaвy дeмокpaтй кунонидани за6они xозиpaи ада6ии точик cyxaн pондa, мeнитоpaд: «Ба иcдоxотдapоpии xypn,H за6он мaxдyд мондан имконият надошт. Kоppо аз аввалаш cap кapдaн дapкоp 6уд. Aйнй за6они ада6ии точикpо айнан xapф 6а xa^ («6уквально») 6а вучуд овapд...» (Бpaгинcкий И.С. Сaдpиддин Aйни. - Стадина6ад, 1948, c.93). Aз чй ca6a6 6ошад, ки ин мacъaлa дap «Очepкx,о оид 6а инкишофи за6они ада6ии xозиpaи точик» (1959) дapч нaтapдидaacт. Ин гуна xyдоcaи ro^pyOT, дap xa^™^ на тащо 6а фикpxои дypycти худи xaмон муаллиф муко6ил acт, 6алки дap нав6ати худ 6а вaйpон кapдaни xa^^ara тaъpиxй ва нодypycт фaxмидaни pоли С.Aйнй дap инкишофи за6они ада6ии точик овapдa мepacонaд. Ac-ан ин гуна xyлоcaи нодypycт натичаи як^афа фaxмидa, шapx додани иcтилоxи «acоcгyзоpи за6они xозиpaи ада6ии точик» мeбошaд». Н.Мaъcyмй caxм ва хизмати гapонмояи ycтод С.Aйниpо 6а тaвpи зайл 6appacï нaмyдaacт: «Роди С.Aйнй дap тaъpиxи инкишофи за6они xозиpaи ада6ии точик ва за6ону ycдyби ада6жт ибоpaт аз он acт, ки аз фаъодияти ада6й-эчодии худ cap кapдa, зapypияти дeмокpaтй кунонидани за6они aдaбиpо фaxмид, дap эчодиëти худ боитapии acоcии за6они ада6ии мaвчyдapо nyppa иcтифодa намуда, 6а чои эдeмeнтxои cифaти ку^ши он тaдpичaн эдeмeнтxои за6они халки^ дохил кapдa, бapои paвонy cyфтa ва 6а оммаи халк, наздик шудани за6они ада6й ëpии бeвоcитa pacонд. Ба ин маънй, 6о тамоми бовapй гуфтан мумкин acт, ки боитapии за6они aдaбиëти кдаееикй ва за6они yмyмиxaдкupо якчоя кapдa, xycycиятx,ои умумишавандаи за6они гyфтyгyиpо 6а тaвpи ваесъ иетифода бypдa, за6они xозиpaи aдaбиpо xe-e 6ой кapд ва за6они тapзи бaëни нacpи бaдeиpо 6о cифaтxои нав гош pонд.

С.Aйнй xaмчyн нaвиcaндaи 6узурт мaxз аз xaмин чи^ат xaм дap тaъpиxи за6они ада6ии мо дохил мeшaвaд, ки вай 6а за6они халки худ эчод кapдa иcтодa, ин зaбонpо xapтapaфa ^p кapдa бapомaд ва тaшaббycкоpи аввалини cyфтaтию paвонии он rap^n».

Дap боpaи caxми уетод С.Aйнй дap тaъpиxи за6они ада6ии точик аз ин бaxои вокщ ва ко6или кaбyдpо дapëфтaн Faйpиимкон acт.

Пpофeccоp Ш.Рycтaмов доиp 6а мacъaлaи за6они миддй мyдоxизaxои xyдpо дap 6ахши «За6они миллии точик» бaëн мeкyнaд ва зaбонpо дap пaйpaвии олимони шypaвй якe аз pyRrn^ aœcm миллат мyappифй мeнaмояд. Дap 6ахши «Сapчaшмaи файз6ахш» 6ошад, муаллиф маеъалаи capчaшмaxои инкишофи зaбонpо мaвpиди 6appacï »a^p дода, «за6они халки кaбиpи pyc»-pо чун «якe аз омид^ои acоcиe, ки дap дaвpaи нав (6аъди Инкило6и Октябp - Т.В.) 6оиш такмиду инкишофи за6они ада6ии точик, 6омуваффакият ичpо тapдидaни вaзифaxои он ва пeшpaфти халки точик гapдидaнд», каламдод намудаает. Муаллиф дap бapобapи бappacии тaъcиpи за6они pycï дap cоxaи дyFaт, инчунин, «та^ирт файз6ахш»-и онpо дap кaдимacозй (КПСС, СССР, колхоз, УМС, Гдaвcнaбcбыт ва Faйpaxо), capф, caвтиëт (Ъ, Ь, Ц, Щ ва Faйpaxо) ва амтоли он нишон мeдиx,aд. Aндeшaxои муаллиф ти6ки чaxонбинию бappacии cолxои 70-уму нимаи 80-уми caдaи XX тaxия тapдидaaнд, ки бaъзeи ощо аз нaзapи фaxмиши имpyзa тaFЙиp xypдaaнд. Бавижа, aфкоpи имpyзaи зaбоншиноcон дap мaвpиди тaъcиpи за6они pycï ва кaлимaxои икти6оши таваееути он 6а за6они точикй воpид шуда, ки iyë боиcи дap caвтиëти за6они точикй пайдо тapдидaни бaъзe тaFЙиpотxо, аз ка6иди Ц, Щ, Ы, Ь шуда, 6а куллй тaFЙиp xypд. Ба xaмaтон ошкоpоcт, ки ти6ки «Kоидaxои нави имлои за6они точикй» (c.1998) xapфxои мaзкyp 6а caбaби тавъам на6уданашон 6а caвтиëти за6они точикй аз алиф6ои за6он точикй xоpич кapдa шудаанд. Х,амин нyктapо мaxcyc 6ояд таъкид намуд, ки мувофики кавонин ва paвaнди ик;тибоcот кaдимaxо ва ë воxидx,ои лyFaвй xини аз як за6он 6а за6они дитap ик;тибоc шудан 6а тaвpи xaтмй 6а за6они ик;тибоcкyнaндa аз нaзapи талаффуз xaмтyн ва xaмнaво 6ояд шаванд. Инчунин, вокеияти xaмонpyзa то чоe мyбодиFaомeз 6удани cax^y накши за6они pycиpо дap инкишофи зaбонx,ои миллй cобит мecозaд, зepо аз xaд зиëд майли «capчaшмaи файз6ахш» намудан 6оиш кашшокци тapкиби дyFaвии за6он ва capфи нaзap кapдaни имкониятxои дохилии за6он мeтapдaд.

Пpофeccоp Ш.Рустамов дap 6ахши тaвcиa ва гycтapиши маданияти cyxaн ва xycни бaëн хизмати шоëнepо адо кapдaacт. Вай 6о воcитaи макодаю acapxои худ кушиши мyaccиpe 6а xapч

медихад, то ин ки савияи маданияти забондонию хусни сухани мардуми точик баланд равад. Дар ин чода маколаю асархои зиёде, аз кабили «Ба коидахои забон ва тарзи баён риоя кунем» (М ва М, 1966, 17 сентябр), «Оид ба калимасозй ва хусни сухан» (СШ, 1971, №6), «Чанд галати машхур ва номашхур» (М ва М, 1974, 28 феврал), «Истифодаи чанд термина» (М ва М, 1975, 5 декабр), «Колаби мувофик хусни сухан аст» ( М ва М, 1978, 3 январ), «ВИ.Ленин дар бораи маданияти нутк» (СШ, 1980, №4), «Сухане чанд аз талаботи маданияти сухани» (1996), «Дуруст ва шавковар нависем» (1996), «Истилохот ва хусни сухане» (1996) ва гайрахо ба табъ расидаанд, ки дар ошкор намудани муаммохои маданияти сухан сахми худро гузоштаанд. Дониши хамачонибаи илми забон ва хисси забондарккунй ба профессор Ш.Рустамов имконият додаанд, ки масъалахои мухими калимасозиро аз мавкеи хусни сухан арзёбй намуда, зимни он галатхои машхуру номашхури баъзе колабхои калимасозии забонамонро, ки дар истифода буданд, нишон дихад. Барои тасбити фикри хеш мо ба гушзад намудани маколаи «Калимасозй ва хусни сухан», ки дар хавошии асари гаронкадру пурарзиши устод Мухаммадчон Шукуров «Х,ар сухан чоеву хар нукта макоме дорад» (Душанбе, 1968; нашри 2 - 1985) китобат шудааст, бамаврид мешуморем.

Тавре ки ба ахди улум маълум аст, академик М.Шукуров яке аз адабиётшиносони муктадири точик ба шумор меравад, пеш аз хама, доир ба бурду бохти насри давраи баъдиинкилобй тадкикотхои доманафарохи хешро тахия намудааст. Дар баробари тадкики масоили адабиётшиносй мавсуф хамвора оид ба истифодаи баъзе калима, таркиб ва иборахо дар осори нависандагону матбуоти даврй маколахои зиёдеро ба табъ расонидааст, ки баъдан онхоро дар шакли китоб - мачмуа гирд оварда, соли 1968 бори аввал ва соли 1985 дар шакли такмилёфта бори сонй ба дасти чоп додаст, ки бемуболига эътибори олимро дахчанд афзудааст. Профессор Ш.Рустамов ба маколахои академик М.Шукуров бахои баланд дода, менависад: «Дар хамаи маколахои Мухаммадчон Шукуров, алалхусус, дар маколаи «Х,ар сухан чоеву хар нукта макоме дорад» на танхо самимият ва мухаббати муаллиф ба забони миллии точик, ба маданияти шукуфони вай, балки борикбинй, нозукфахмй ва дакиккории у намоён аст». Ба акидаи забоншинос Ш.Рустамов дар асари академик Мухаммадчон Шукуров дар баробари ибрози суханхои бикр, акоиди сахех, таклифхои муфид «акидахое вомехуранд, ки шарху эзох мехоханд, ё ки бахсталабанд». Барои дурустии ин фикр иктибосеро аз асари профессор Ш.Рустамов пешниход менамоем: «Дар маколахои Мухаммадчон Шукуров аз иборахои феълй бо суффикси «-й» сохтани исмхои мураккаб хеле хуб кайд шудааст, аммо дар он ин ду вазифаи суффикси «-й»: аз асосхои мураккаб ва аз иборахо сохтани исми мураккаб ба хам омехта шудаанд». Академик М.Шукуров ду гурух исмхои мураккаби бо суффикси «-й» сохтаро мисол меорад: а) коргурезй, мактабгурезй, фарёдзанй ва гайрахо; б) бавучудой, аздастдихй, бадастдарой, азгунохгузарй ва гайрахо. Дар мавриди аввал, «калимахои мазкур аз иборахои аз кор гурехтан, аз мактаб гурехтан, аз мардум гурехтан, ба фарёд расидан ва гайра сохта шудаанд. Вакте ки ин иборахоро бо он калимахо мукоиса менамоем, равшан мешавад, ки дар хангоми калимасозй аз хамаи ин иборахо пешоянд партофта шудааст». Дар холати дуюм, «калимахо аз иборахои зерин гирифта шудаанд: ба вучуд омадан, аз даст додан, ба даст даровардан, аз гунох, гузаштан... Лекин хангоми аз ин иборахо калимаи мураккаб сохтан пешоянди ибора партофта нашудааст. Аз ин чихат, он калимахо ба коидаи калимасозй мувофик нестанд». Профессор Ш.Рустамов перомуни масоили фавк андеша ронда, чунин иброз медорад: «Чи хеле ки мебинем, акидаи Мухаммадчон Шукуров чунин аст: баъзе исмхои мураккаб, ки суффикси «-й» доранд, аз иборахое сохта шудаанд, ки дар аввалашон пешоянд доштанд, аммо аз хамаи онхо партофтани пешоянд исми мураккаб сохтан мумкин нашуд, баъзеашон «ба коидаи калимасозй мувофик нестанд». Чаро чунин зиддият ба амал омад?». Ба акидаи Ш.Рустамов «дар мисолхои боло хамаи калимахои мураккаб бо суффикси «-й» омадаанд, вале суффикси «-й» дар хамаи онхо як вазифаро ичро намекунад, тарзи сохтани онхо низ як хел нест. Калимахои мураккаби гурухи якум (бе пешоянд) ба воситаи суффикси «-й» на аз иборахо, балки аз асосхои мураккаб ва ё феълхои таркибй сохта шудаанд. Маълум аст, ки исмхои мураккаби фоил ва сифатхои мураккаб, ки ба шахс тааллук доранд, аз исм ва асоси замони хозираи феъл бевосита сохта мешаванд. Асоси калимахои мураккаби коргурезй - коргурез, фарёдрасй - фарёдрас, маънирасй - маънирас дар асоси хамин колаб сохта шудаанд.

Исмхои мураккаби гурухи дуюм (пешоянднок) ин гуна хусусият надоранд, дар ин калимахо

асоси мураккаб мавчуд нест, бинобар ин, агар аз инхо суффикси «-й» истисно шавад, на танхо калимаи мураккаб, балки маъно хам бархам мехурад. Масалан, «вучудо», ё ки «бавучудо» хеч гуна маъное надорад. Аз ин ру, ин гурухи калимахои мураккаб на аз асосхои мураккаб, балки аз иборахои феълй ва феълхои таркибй ба воситаи суффикси «-й» сохта мешавад: вай чузъхои ибораро ба хам васл мекунад ва аз онхо исми амал месозад. Дар калимахои гурухи якум хусусияти васлкунандагии вай зохир намешавад».

Тахлили колабхои калимасозй бо суффикси «-й» ба профессор Ш.Рустамов имконият додааст, ки дар бораи баъзе хулосахои М.Шукуров тавзехоту мухокимахои вокеан аз назари илми забоншиносй мусаллах иброз намояд. Ш.Рустамов бо ин маколаи хеш олими мушикоф ва мутахассиси муктадири бахши калимасозй будани хешро собит намуд.

Умуман, колабхои калимасозии забони адабии точик дар маколаю асархои профессор Ш.Рустамов хамачониба ва басе дакикназарона мавриди тадкик карор гирифтаанд.

ПАЙНАВИШТ

1. Забоншиносии точик. - Душанбе, 1977, с.3-16.

2. Рустамов Ш. Забон ва замон. - Душанбе: Ирфон, 1981, с.3-24.

3. Виноградов В.В. Проблемы литературных языков и закономерностей их образования. - М., 1967, с.75 (иктибос аз асари Ш.Рустамов «Забон ва замон», с.38).

4. Рустамов Ш. Забон ва замон. С.49.

5. Рустамов Ш. Забон ва замон. С.51.

6. «Маориф ва маданият», 1975, 5 феврал.

7. Дар мавриди баррасии ин назария таваччух фармоед: Еаффоров Р. Револютсияи Октябр ва инкишофи забони адабии точик. - Душанбе, 1979, с.79-80.

8. Дар ин бора ниг.: Ваххобов Т. Ч,анбахои сотсиолингвистии рушди забони точикии адабй (солхои 20-30 асри ХХ). Китоби 1. Бахс дар атрофи забони точикии адабй дар солхои 20-30. - Хучанд, 2005, с.95-152.

9. Хрчизода Б. С.Айнй ва забони насри адабиёти точик//БАС, 1935, №11-12, с.11-12.

10. Ниг.: Виноградов В.В. Пушкин основоположник русского литературного языка. «Известия ОЛЯ АН СССР», М., 1949, вып.3.

11. Маъсумй Н.А. Забони повести С.Айнй «Марги судхур» (оид ба инкишофи забони насри бадеии хозираи точик). Дастхати рисолаи номзадй. - Ленинград, 1953, с.6-7.

12. Маъсумй Н. Асари зикршуда, с.7.

13. Рустамов Ш. Забон ва замон, с.83.

14. Рустамов Ш. Забон ва замон, с.103.

15. Рустамов Ш. Забон ва замон, с.104.

16. Рустамов Ш. Забон ва замон, с.106.

17. Шукуров М. Хар сухан чоеву хар нукта макоме дорад. - Душанбе, 1968, с.70.

18. Шукуров М. Хамон асар, с.70-71.

19. Рустамов Ш. Забон ва замон, с.107.

20. Рустамов Ш. Забон ва замон, с.107-108.

LANGUAGE IN THE COURSE OF LIFE

(About the doctrine of Professor Sh. Rustamov) The article deals with linguistic point of views of Professor Sh. Rustamov and peculiarities of Leninism doctrine on languages development together with the development of nations and peoples. Scientific works of linguist Sh. Rutamov about social questions of the language, in particular Leninism theory of languages development was created in various years. Some of them do not match today's requirements because language politics in these periods had its features. In addition, actual issues that Sh. Rustamov had expressed his opinions about them were considered. It is emphasized that Sh. Rustamov expresses his opinions about national language issues in "National language" section and following soviet scholars he represents the language as one the main element of the nation in the article.

ЯЗЫК В ХОДЕ ЖИЗНИ (О доктрине профессора Ш. Рустамова)

В статье рассматривается лингвистическая точка зрения профессора Ш. Рустамова и особенности доктрины ленинизма по развитию языков вместе с развитием наций и народов. Научные труды лингвиста Ш. Рустамова о социальных проблемах языка, в частности ленинизма, теории языкового развития была создана в разные годы. Некоторые из них не соответствуют сегодняшним требованиям, потому что языковые политики в эти периоды имели свои

особенности. Кроме того, фактические вопросы, в которых Ш. Рустамов высказал свое мнение о них. Подчеркивается, что Ш. Рустамов выражает свои взгляды на вопросы национального языка в разделе «Национальный язык» и, следуя советским ученым, он представляет язык как один из основных элементов нации в этой статье.

Сведения об автора:

Вахобов Т. доктор филологических наук, профессор кафедры таджикского языка Худжандского государственного университета имени акдемика Бободжона Гафурова; Email: tvahhobov1950@mail.ru

About the author:

Vahobov T., doctor philological sciences, professor of the Tajik Language Deportment, Khujand State University named after academician B. Gafurov (Republic of Tajikistan)

ВОЖАХ,ОИ МАРБУТ БА ЧАШНИ АРУСЙ ДАР РОМАНИ "ДАР ОРЗУИ ПАДАР"- И КАРОМАТУЛЛО МИРЗО

Рацабзода Г.

Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айни

Дар забоншиносй яке аз масъалахои мухим баррасии корбурди вожаву истилохоти марбут ба чашни арусй мебошад, ки то имруз ба пурагй омухта нашудааст. Таърих гувох аст, ки баъзе урфу одатхои мардумй бо гузашти вакт аз байн мераванду одатхои нав ба нав чойгузини онхо мегарданд. Бинобар ин, лугати мавчуда ва зиндаи дар байни мардум буда, ки кам нестанд ва ба анъаноти гуногуни мардум вобастаанд, чамъоварй ва тахкики хосро такозо доранд. Маросими чашни арусй, гавхорабандон, хатнатуй, иди Навруз, идхои Рамазону бурбон аз чумлаи идхое мебошанд, ки таърихи хеле тулонй доранд. Ва дар ин чашну маросимхо калимаю истилохоти зиёде истифода мешаванд, ки дар осори адибону нависандагон инъикос меёбанд. Аз кадим чашни арусии точикон дорои се мархила: духтарбинон - интихоби арус, фотиха ва туй мебошад, ки дар онхо расму анъанахои дигари мардумй, аз кабили ноншиканон ё суфбурон, рубинон, никох, чодарканон, сари сурфа, домодталбону арусталбон ва гайра дохил мешаванд. Дар романи «Дар орзуи падар»-и К. Мирзо низ калимаю иборахои марбут ба чашни арусй ба таври фаровон истифода шудааст, ки асосан ба ду хиссаи нутк: исм ва сифат дахл доранд. Муаллиф кушиш намудааст, ки расму оин ва анъанахои мардумиро чигунае, ки дар вокеият хаст дар асар хамон гуна тасвир намояд. Аз чумла, дар тасвири образи арус аз тамоми назокату фасохат истифода бурдааст, ки хангоми мутолиаи асар аруси пурназокат бо перохани пуршилшила, бо муйхои зарбофту махин пеши назар намудор мегардад. Аз назари сохтор калимахои ин гурух ба содда, сохта, мураккаб ва калима-ибора марбут мебошанд.

Дар байни калимахои сода истилохоти арус, келин, махр, домод, шах, тахт, бахт, никох ва гайра дар асар чойгохи махсус доранд. Ин вожахое мебошанд, ки дар забони точикй ва шевахои забони точикй низ маъмуланд, умумихалкй шудаанд. Калимаи арус ва келинро мухаккик М. Мухаммадиев чунин шарх додааст: «Арус ё келин калимахои хаммаънои чавондухтар ва ё зани ба шавхар барояндаро дошта, дар хамин маъно бо хамдигар синоним шуда меоянд. Калимаи келин дар забони адабии гуфтугуи серистеъмол аст. Ин калима аз забони гуфтугуй ба забони адабй гузашта истодааст. Калимаи арус дар забони адабии китобй серистеъмол буда, дар назм бештар ба кор бурда мешавад» [Мухаммадиев, 1975, 17]. Ба назари мо калимахои чавондухтар ва зани ба шавхар бароянда синоними арус ва келин шуда наметавонанд, зеро чавондухтар хамаи духтарони ба балогатрасидаро гуфтан мумикн аст ва дар хамаи мавридхо зани ба шавхар бароянда арус шуда метавонад. Мантикан хамаи занхо ба шавхарбароянда мебошанд, вале хамон вакт арус мешаванд, ки рузи туй бошад. Дар романи «Дар орзуи падар» хам калимаи келин ва хам калимаи арус доираи васеи истеъмол доранд: «Баъди ин гапу хабархо келини калонй саг барин пои Мушаррафро кабза кардагиаш кабза кардагй». [К. Мирзо, 2009, 429]; Мухаккик С. Хоркашев кайд мекунад, ки «истилохоте,

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.