CC BY
4Литература:
1. Абдулхусайна З. В равный путь.- Тегеран: Суруш, 2008.- С.662.
2. Шойгона Д. Некоторые воспоминания о мифе.-Техрон:Амиркабир,1987.-С.361.
3. Исмоилпур А. Мифология - развития науки.- Техрон: Суруш, 1999.-С.214.
4. Юнг К.Г. Семинары о Зардуште (Перевод Сапедаи Табиб).- Тегеран: Корвон,
1996.-С.672.
ПОНЯТИЕ МИФА И ПРЕДМЕТ ЕГО ИЗУЧЕНИЯ
Валиев Н. У.
В этой статье автор исследует различные вопросы мифа и предмета его изучения. На основе обширного материала автор показывает развитие мифа в персидской литературе.
Ключевые слова : литература, миф, герой, автор, образ, наука, сказка, земля,
CONCEPT OF MYTH AND OBJECT OF IT'S STUDY
Valiev N.U.
In this article an author investigates the different questions of myth and object of it's study. On the basis of vast material an author shows development of myth in Persian literature.
Key words : are literature, myth, hero, author, character, science, fairy-tale,
Сведение об авторе: Валиев Нурали Умароич - заведующий кафедрой русской и мировой литературы Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел.: (+992) 95 1619539, e-mail: nurali 56@mail.ru
Information about the author: Valiev Nurali Umarovich, Head of Russian and world literature chair in Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, tel. (+992) 95 1619539, e-mail: nurali 56@mail.ru
ТАЧДИДИ МАТЛАЪ ДАР ЦАСОЙИДИ ХОЦОНЙ
Боймурод Шарифов
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Пажухиши сайри тахаввул ва ташаккули касида ин нуктаро ошкор месозад, ки аз ибтидои шеъри точикй-форсй то садаи сездахуми мелодй хар суханваре аз руи кудрат ва тавоноии хунарии хеш чизе дар чанбаи лафзй ё маънавии он афзудааст. Вале ин нукта бебахс аст, ки хеч як суханвари дигаре мисли Хоконии Шарвонй натавонистааст, ки ин навъи адабиро чун кохи пурхашамате комилан аз нав бисозад ва ба тавре ки аз хеч вачх бо касойиди давраи аввал ва то замони у монандй надорад ва баъд хам чунин сабки нигориш ва баён дида намешавад.
Ашъори Хоконй хануз дар замони зиндагияш хам назди нокидони сухан ва арбоби фазл маъруф будааст ва аксари суханшиносон шеъри ин шоири нобигаро ба унвони бехтарин навъе аз каломи бадеъ ёд карда, уро «мухтареъ» ва ё мубтакари як сабки тоза дар сухансарой» муаррифй кардаанд. ( 1, 63-64))
Худи шоир хам аз мавкеи худситой ба тарзи фарвон ин фазилати хунариашро ёдовар шудааст, мисли байти зер:
Мунсифон устод донандам, ки дар маъниву лафз, Шеваи тоза на расми бостон овардаам.
Дар арсаи касидасарой Хоконй кариб дар хамаи заминахои шеърй бар шоирони пеш аз худ ва баъдин хам дастболо мебошад. Дар ин мухтасар танхо мехохем атрофи тачдиди матлаъи касидахои у изхори назар кунем.
330
Даp боpаи xyнаpи навкаpди матлаъи касидаxои Хоконй пеш аз xама Шамс Кдйси Розй ишоpа каpда, ypо даp ин шева «муваллаъ» аз дигаpон хонда аст: «Бошад ки як касидаpо чанд матлаъ кунанд, чун аз сифате ба сифати дигаp накл кyнанд ва аз чумлаи шyаpо Хоконй бад-ин шева мyваллаътаp будааст ва чанд касидаи бисёpматлаъ гуфта, чунонки гуфтааст:
Чун оуи ошиц омад субу оmаши муанбар, Симоби оmашин зад дар бодбони ахзар. Панц бор mацдиди маmлаъ кардаа^: Дар обгун цафас бин mовуси оmашин пар,
К-аз пар кушодани у офоц баcm зевар. **
Эй Каъбаи цауонуо в-эй замзами расанвар,
Заррин расан намой чун замзам ой аз сар.
**
Сауни Ирам надидй дар боги шоу бингар,
Хусни уарам надидй бар цасри шоу бингар. **
Эй андалеби цонуо mовуcи ба^азевар,
Бигшой гунчаи лаб, бисрой нагмаи mар. **
Маудиcифаm шауаншау, уммаmпаноуи довар, Цонбахш чун Маликшау, кишварcиmон чу Санцар. (2,425) Ин касида даp девони шоиp бо се матлаъ оваpда шудааст ва мypаттиби девон Зиёуддини Саччодй даp xошия менависад, ки даp нyсхаxои гуногуни девони шоиp микдоpи матлаъxои ин касида ба xаp pанге мебошанд: «Бояд донист, ки даp насахи хаттй ин касида бо ду матлаъ аст, вале даp чопи Теxpон ва Х,инд онpо бо касидаи дигаp ба мадxи Мyxаммад ибни Маxмyд ибни Маликшоxи Салчукй ба матлаъи: Эй андалеби цонуо mовуcи ба^азевар, Бигшой гунчаи лаб, бисрой гуннаи mар. Ки доpои се матлаъ аст махлут каpда ва шаш матлаъ каpоp додаанд, ки иштибоx аст.» (1,190)
Даp девони шо^ даp таxия ва пешгyфтоpи Зиёуддин Саччодй бо xамин вазну кофия ду касида чой дода шудааст, ки яке даp мадаи малик Сайфиддин Аpслони Мyзаффаp- доpои Даpбанд, бо матлаъи «Чун оxи ошик омад сyбx оташи мyанбаp» доpои ду матлаъ, ки матлаъи дуввумаш бо байти даp боло иктибосшуда, вале даp ин шакл: Эй Каъбаи цауонгард, эй Замзами расанвар, Зарин расан намой, чун Замзам ой аз бар. (1,187) ва дуввумй даp мадxи маликшоxи Салчукй бо матлаъи «Эй андалеби чощо..» бо се матлаъ оваpда шудааст, ки ду матлаъи дигаpи ин касида бо байтxои «Даp обгун кафас бин...» ва «Саxни Иpам надидй...» омадааст. Ва байти шашуми иктибоси Шамси Кдйс («Мадxисифат шаxаншаx, yматпаноxи доваp...»), ки xаp чанд мyсаppаъ аст, даp идомаи матлаъи сеюми касида омадааст. Ва мавpиди зикp аст, ки даp касидаи дyматлаъдоpи аввал xам чунин байти мyсаppаъ:
Зери се уарфи цоуаш ганце^у уарфи охар, Сифре^ дар миёнаш, уафm осмон-ш маузар. даp идомаи матлаъи дуввум омадааст.
Тачдиди матлаъ навъе аз кyдpатнамоиxои шоиpона даp аpсаи xy^p аст ва ин амал бештаp хосси касидаxои мадxй мебошад, ки баpои чалби диккати мамдyx шоиp маxоpати эчодии хyдpо ошкоp менамояд.Ин xyнаp xамон вакт аpзиши баландpо соxиб мешавад, ки агаp шоиp битавонад як мавзyеpо Fайpичашмдошт ба максади худ пайваст созад ва матлаъи нав оFоз кунад.
Даp баpобаpи дигаp yнсypxои дохилии касида, ки суханшиносони гузаштаю мyосиp ба ощо ишоpа каpдаанд, тачдиди матлаъ камтаp мавpиди баxси илмй каpоp гиpифтааст. Аз pyи маколаи пypаpзиши пpофессоp Раxими Мусулмониён,
суханшиносони асримиёнагии форсу точик (асpxои X-XV) Родуёнй, Рашиди Ватвот, Шамси Кдйс, Шамси Фахрии Исфаxонй, Точалxаловй, Дусайн Воизи Кошифй, Атоyллоxи Дусайнй ва дигарон перомуни чанбаи маънавй ва лафзии ин жанри чинси Fиной ба таври кофй изxоpи назар кардаанд. Ва дар мавриди масъалаи мавриди тадкики мо танxо xамон мyлоxизаи Шамси Кайс, ки пештар пораеро аз он зикр кардем, таxлил шудааст. Раxими Мусулмониён менависад: «Лозим ба зикр аст, ки агар Рашиди Ватвот ба мусарраъ омадани нахустбайти касида тащо ишора карда бошад, Шамси Кайси Розй ба ин мавзyъ ба таври муфассал пардохта аст, чунончи y мукарраран изxоp дошта, ки байти мусарраъ ба чуз аз матлаъ дар дигар чойxои касида низ метавонад ояд, ба кавли y яке аз илали ин амр таFЙиp ёфтани мавзyи баён мебошад, чунончи гуяд: «...Ва бошад ки ибтидои касида ба мадx кунад ва бар Fазал хатм кунад ва онро матлаъи тоза орад.» (4,75)
Дар касидаxои шоирони то карни XIII чунин тарзи касидае, ки матлаъи аввал аз мадx OFOЗ шуда, матлаъи дигар таFаззyл бошад, мyшоxида нагардидааст. Аллома Чдлолиддини Думой перомуни тачдиди матлаъ ва конунмандщои он мухтасар ишора карда навиштааст: «Тачдиди матлаъ бештар барои он аст, ки бихоxад аз матлабе ба матлаби дигар интикол кунад, хоx аз таFаззyл ба мадеxа бошад ё аз мадx ба таFаззyл ё дар умури дигар аз кабили ашъори васфй ва ахлокиву ирфонй ва шикваю амсоли он ва бад-ин сабаб доираи тачдиди матлаъ аз xyсни тахаллус васеътар ва маворидаш мутанавеътар аст.» (3, 114)
Дар идомаи xамин гуфта Аллома Думой атрофи микдори абёти матлаъxо ва махсусан кофия дар ощо мухтасаран сухан ба миён оварда, навиштааст, ки «Такрори кофия низ дар нав кардани матлаъ чандон айб нест, ба шарти ин ки xадд нигоx дошта ва аз ду ва се кофия тачовуз накарда бошанд. (3,115)
Аммо аз ин казияи мyxаккик матлаб чандон равшан нест, ки такрори кофия гуфта чй дар назар дошта шуда бошад, зеро матлаъ, ки нав шуд мисpаъxои байти нави матлаъ бояд мусарраъ, яъне xамкофия бошанд.
Мyxаккики дигари Эронй Сируси Шамисо xам чое дар бораи тачдиди матлаъ чунин ишора кардааст: "Яке аз хусусияти касида тачдиди матлаъ аст. Тачдиди матлаъ хоси адабиёти форсй аст ва дар адабиёти арабй марсум нест. Ба xаp xол адами чавози такрори кофия дар касида (магар як бор), ки навъан шеъре тулонй аст боис шуда буд, ки шоирон бо сурудани матлаъи мусарраъи дигаре битавонанд аз кофияxои каблй истифода кунанд. Тачдиди матлаъ махсусан дар Хоконй фаровон аст. Дол ки баxс ба кофия кашид, тазаккури ин нукта низ бе фоида нест, ки кофия табиати забони арабй аст ва куллан дар забощои ориёй аз чумла забони форсй каламоти xамкофия маxдyд аст..."(5,130)
Дар девони Хоконй 18 касидаи думатлаъдор, 15 касидаи сематлаъдор ва 5 касидаи чаxоpматлаъдоp мавчуд аст.
Аз мутолиаи девони Хоконй бармеояд, ки y дар xаp мавзyъ, ки чизе менависад, касди асосиаш ифшои xy^p ва кудрати суханварй аст. Яъне хости шоир аз бозгуфти xама гуна андеша тащо барои вокуниш ва аз пиндоpxои шоиронаи худ баxpа чустан аст, чунончи агар_аз динандешй ва илми калом сухан ме^яд ба баxонаи ангезаxои кору сози адабй аст. У на танxо дар касоиди мадxй, балки аз ин шеваи xyнаpваpзй дар касидаxои ахлокй, динй, маpсияxо ва xатто дар касидаи ба падари хеш бахшидааш xам моя гирифтааст.
Касида аз нигоxи шакл ду навъ мешавад: касидаи комил ва касидаи муктазаб (маxдyд). Дар касидаи комил xамаи yнсypxои композитсионй (таFаззyл (насид ташбиб), xyсни тахаллус, мадx, талаб ва шарита) риоя мешаванд. Дар касидаxои муктазаб yнсypxои мазкур ё риоя намешаванд ва ё баъзе аз ощо корбаст мегарданд. Тачдиди матлаъ бештар хос ба касидаxои мадxй мебошад, ки дар он шоир пас аз анчоми таFаззyл xyсни тахаллус мекунад ва ба мадxи мамдyx мегузарад ва пас аз овардани чанд байти мадxй аз нав байти мусарраъ меорад ва матлаъи касидаро нав месозад.
Агар ба таърихи тахаввули касида дар адабиёти форсию точикй назар шавад, аён аст, ки бештари шоирони касидасаро диккати асосиро ба мадх сарф мекардаанд. Масалан, 23% касидахои мадхии Фаррухии Систонй муктазабанд, яъне аз хамон ибтидо то интихо танхо мадхи мамдух мекунад. Дар касидахое хам ки ин шоир тагаззул овардааст, микдори абёти мадх, бештар аз байтхои тагаззуланд. Монанди ин касида: Ишц хуш аст ар мусоидат бувад аз ёр, Ёри мусоид на андак асту на бисёр (6,93) ки дар он хамагй 9 байт тагаззул асту бокй 43 байт мадхй. Ва ё дар касидаи дигари шоир, ки бо ин байт огоз мешавад:
Маро бипурсид аз ранци роуу шугли сафар, Бути ман, он санами моуруи симинбар (6,120) ки 9 байт тагаззулу 50 байти дигар дар мадхи мамдух аст.
Дар девони Унсурй шеър танхо воситаи мадхи мамдух аст ва у аз табъи суханварии худ чизи дигареро имтихон намекунад.
Дар девони Манучехрй тагаззулу мадх тавъам сурат мегиранд, масалан, дар касидаи зер 28 байт мадх ва 38 байт тагаззул аст: Шабе гесу фуру уишта ба доман, Палосин миъцару цирина гарзан (7, 276) Ва ё дар касидаи дигари шоир, ки бо матлаъи зер огоз мешавад: Ало, ё хаймагй хайма фуру уил, Ки пешоуанг берун шуд зи маумил (7, 298) 21 байт мадх ва 51 байт тагаззул аст.
Дар саросари девони Анварй дар чор касида тачдиди матлаъ дида мешавад. Шамси Кдйси Розй пас аз он ки дар хунари навкарди матлаъ Хокониро аз хама суханварон боло муаррифй мекунад, менависад, ки «Ва бошад, ки дар накл аз насиб ба мадх матлаъи нав кунанд, чунонки Анварй гуфтааст: Масти шабона будаму афтода бехабар, Ди дар висоци хеш, ки дил бар бикуфт дар. ва баъд аз тахаллус гуфтааст:
Эй дар замони адли ту маъмур бауру бар, В-эй дар масири килки ту асрори нафъу зар...» (2, 261) Бар хилофи Хоконй Анварй барои ин ки мамдухро ситоиш кунад, тачдиди матлаъ мекунад. Се касидаи дигари Анварй хам чунин аст:
Душ аз дарам даромад сармасту бецарор, Хамчу мауи дууафтаву уар уафт карда ёр. (8,159) ва пас аз тахаллусу мадх касидаро бо гуфтугуи худу ёраш, ки у низ мехохад мамдухро ситоиш кунад, чунин идома медихад:
Бархостам давоту цалам бурдамаш ба пеш, Он ёри ногузиру рафици сухангузор. Бардошт килку когазу фар-фар фуру навишт, Бар фавр ин цасидаи матбуъи обдор. Эй рузгори давлати ту рузи рузгор, В-эй бар замона сояи ту фазли кирдгор. Кодир ба уукм бар уама касс осмонсифат, Фойиз ба худ бар уама халц офтобвор. (8,160) Чунончи мушохида мешавад хадафи асосии Анварй аз тачдиди матлаъ бофтани достон ва таквият бахшидани чанбаи мадхии касида аст. Касидаи дигари у бо матлаъи зер: Дар бомдоди ид, ки бар садри рузгор, Хар руз ид бод ба таъйиди кирдгор. (8,178) чунин тацдиди матлаъ кардааст: Эй, коинотро ба вуцуди ту ифтихор, В-эй, беш з-офаринишу кам з-офаридгор. (8,179) ва охирин цасида бо матлаъи зер:
Хушо навоуии Багдоду цои фазлу уунар, Касе нишон надщад дар цауон чунон кишвар. (8,213) ки чунин тацдиди матлаъ кардааст: Зиуи, бацои ту даврони мулкро мафхар, Хауй, лщои ту бустони адлро зевар. (8,218) Матлаби Анварй аз он чо ки мадхгустарй аст, тачдиди матлаъ, ки барои шоирони арсаи хунар заминаи кудратнамой дар чодаи тасвир аст, барои у танхо тачдиди назар ба баёни сифатхои мамдух аст.
Дар девонхои шоирони дигар навкарди матлаъ ба нудрат дида мешавад, масалан дар девони Асири Ахсикатй ду касида дорои тачдиди матлаъ мебошад, ки яке аз се матлаъ ва дигар аз панч матлаъ, ки матлаъхои навкардаи Асирро бо Хоконй аз руи хунари шоирй ба хеч вачх наметавон киёс намуд.
Хоконй дар ин чода, яъне навкарди матлаъи касида, аз хамаи шоирони асримиёнагй пешгомтар аст. Бар хилофи Унсурй, Фаррухй, Анварй, ки хакикати шеър мамдухро мепиндоштанд, Хоконй мамдухро василае барои шеъри ноби худ медонад. Ба таъбири дигар барои Хоконй навкарди матлаъи касида, фирор аз мадхпардозй аст.
Аз 132 касидаи девони шоир 40 касида беш аз як матлаъ доранд ва дар байни ин касидахои чандматлаъй 31 касида дар мадхи шохону вазирон ва дарбориён аст, 2 касида дар марсияи фарзандаш, як касида дар мадхи падар, 2 касида дар хикмат ва мавъиза, 3 касида дар васфи Макка ва 1 касида дар васфи Макка ва ситоиши паёмбар аст.
Аз хамаи 31 касидаи мадхи дар девони Хоконй, ки дорои тачдиди матлаъ хастанд шоир пас аз байти тахаллус дар матлаъи аввал дар чанд байти махдуд ба мадх мепардозад ва тачдиди матлаъ мекунад ва барои ин ки дубора ба васф бипардозад ва он чи дилаш мехохад бигуяд, зеро хануз эхсосоти дарунии у конеъ нашудааст ва васфу тагаззулро ба мадх тарчех медихад, ки ин баъзан боиси то чор маротиба тачдиди матлаъ дар касида мешавад.
Барои мисол касидаи машхури шоир, ки бо матлаъи зер сар мешавад: Субухезон, к-остин бар осмон афшондаанд, Пойкубон дасти уиммат бар цауон афшондаанд. (1,105) Пас аз 27 байти тагуззул уусни тахаллус мекунад ва мегуяд: Чатри зарин чун уаво бигрифт гуйй бар фалак Акси шамшери шауи султоннишон афшондаанд. Ё гууаруое, ки дар афсар нишонд Афросиёб, Пеши Шарвоншоуи кайхусравнишон афшондаанд. (1,106-107) Пас аз чунин як мадуи мухтасар аз нав тацдиди матлаъ мекунад: Гуиё аз ишци у як шаури цон афшондаанд, Зару сар бар ишваи он ишцдон афшондаанд. ва пас аз 5 байти тагаззул дубора тахаллус мекунад ва менависад: Ишцбозони рухаш Хоцониосо ацлу цон Пеши тахти Булмузаффар Ахситон афшондаанд. (1,107) мадху тахаллус дар хадди хамин як байт боки мемонад ва бори сеюм тачдиди матлаъ мекунад:
То губор аз чатри шоуи ахтарон афшондаанд, Фарши султони-ш дар бартар макон афшондаанд. (1,107) баъд аз 20 байт аз нав хусни тахаллус мекунад ва кударти шоириашро дар мадх нишон медихад:
Меуру мау гуй ба бог аз Тури нур овардаанд, Бар сари Шарвоншауи Мусибанон афшондаанд. (1,108) Ва ё дар касидаи дигар, ки «Дар мадхи Атобаки аъзам Музаффариддин Кизиларслон Элдгиз» унвон гирифтааст ва бо чунин матлаъ огоз мешавад: Субухезон, к-аз ду олам хилвате барсохтанд, Мацлисе бар ёди ид аз ид хуштар сохтанд, (1,111)
дар матлаъи аввал 19 байти васф ва 2 байти тахаллус ва мадх дорад, дар матлаъи дуввум 8 байти васф ва 3 байти тахаллусу мадх дорад, дар матлаъи охир бошад 8 байти васф ва то поёни касида мадхпардозй мекунад. Такрибан дар тамоми 31 касида ин шева риоят шудааст, ки шоир дар матлаъи охир аз матлаъхои дигар бештар ба мадх пардохтааст. Зимни ин ки дар абёти мадх низ бештар ба фикри хунарнамоии хеш аст.
Хоконй хам мисли дигар шоирони мадхгустар мамдухи худро то олитарин дарачахо боло бурдааст, аммо хонанда хангоми мутолиаи ин гуна мадоех бештар аз хама мутаваччехи хунарнамоии шоир мешавад ва ситоиши мамдух дар паси пардаи тахайюл мемонад:
Зоти у Маудист аз мауди фалак зер омада, Зулми Даццолй зи чоуи Исфауон ангехта (1,396) Дар ин байт шоир бо ташбехи балег зоти мамдухро ба Махдй монанд кардааст. Зулм ба Даччол монанд шудааст. Тибки ривояти асотирй «Даччол аз Ч,ухудияи Исфахон хуруч кунад ва то Куфа биравад. Аз чахор мавзеъ касди у кунанд: кавме аз Мадина, кавме аз Тур, кавме аз Кдзвин» (9, 72)
Гурги зулм аз адли у тарсон чу мор аз чуб аз он-к, Адли у море зи чуби уар шубон ангехта. Бар дили кофар чу ангур обила в-аз хунашон, Май зи уисрамгун сари теги ямон ангехта (1,396) Хоконй мутмаин аст, ки мадххояш ба мамдух бакои умр медихад, зеро хадаф аз шеъру шоирй хам бакои исм аст. Дар бештари ашъораш шоир макоми худро аз хама болотар муаррифй месозад ва хештанро бештар ситоиш менамояд, ки аз доираи фахрияхои адабиёти классикй берун мебарояд. Дар касидае, ки у дар мадхи Рашиди Ватвот навиштааст, уро мавриди хитоб карор медихад: Аз ин цасида намудори соуири кун аз он-к, Бацои номи туст ин цасидаи гарро. Ба уар касе зи ман ин давлати сано нарасад, Хунук ту, к-ин уама давлат мусаллам аст туро. (1,31) Дар касидаи мадхие, ки шоир ба падари худ бахшидааст, композитсия мисли дигар касидахои мадхии шоир сурат гирифтааст:
Силсилаи абр гашт зулфи зарасони у, Курсаи хуршед гашт гуйи гиребони у. (1,363) Агарчи ин касидаро шоир дар ситоиши падари хеш сурудааст, мисли дигар касидахои мадхй дар матлаъи аввал ва дуввум танхо чор байтро дар мадхи падар ихтисос додааст, бокй 21 байт тагаззул аст ва дар кисмати охир абёти мадхй бештар шудааст.
Гохе тачдиди матлаъ дар касидахои Хоконй барои чудо кардани матлаби шоир аз хам хизмат кардаанд. Масалан, дар касидаи машхури «Мантик-ут-тайр» шоир ду бор тачдид матлаъ кардааст. Ин омил аз он чо сарчашма гирифтааст, ки касида ду мамдух дорад: Макка ва паёмабри ислом, ки хар матлаъ ба хукми касидаи алохида хизмат мекунанд:
Зад нафаси сарбамуур субуи муламмаънщоб, Хаймаи рууониён кард муанбартаноб. Шуд гууар андар гууар сафуаи теги сауар, Шуд гирау андар гирау уалцаи диръи сауоб (1,41) Баъд аз тахаллус ва мадхи Макка шоир аз нав тачдиди матлаъ мекунад ва баъд аз тасвиру хаёлпардозихо тахаллус ба мадхи паямбар намуда, дар байтхои охири худ аз сарфи муфохара макоми шоирии худашро ситоиш менамояд: Рахши бууаро битохт бар сари сифр офтоб, Рафт ба чарбохури ганци равон дар рикоб. (1,42) Далели дигари аз маддохй гурез кардани Хоконй он аст, ки ними бештари касидахояш дар мадхи шохону вазирон нест. Ва дар тамоми девони шоир наметавон як касидаи мадхй пайдо кард, ки муктазаб бошад. Тагаззул ва тачдиди чандинкаратаи матлаъ сахнаи фарохеро барои хаёлпардозихои шоирона омода месозад, ки хадафи асосии суханварии Хоконй хам, ба кавли худаш «Юсуфи хотирро намоён» кардан аст.
Тахайюл ва тасвирпардозй аз мyxимтаpин yнсypxо дар арсаи халлокияти xyнаpй ба xисоб меравад. Дар xyнаpманде ба дунё ба тарзи хосси хеш менигарад ва нигоxаш мутаассир аз xолатxои pyxï ва зебоишиносии уст. Арсаи xy^p барои суханвар чоест, ки бо кудрати сеxpангези хаёл дар падидаxо xyлyл кунад ва pyxи худро дар онxо бидамад ва чаxонpо дилхоxи хеш бисозад. Тасвирпардозй имкони тасарруф дар ашё ва чаxонpо барои шоир фаpоxам меорад ва ба y имконият медщад то дар yнсypxои табиат матлаб ва максади худро биёфаринад, эxсоси худро дар ашё бирезад ва бо падидаxои берун аз каламрави забони худ сухан бигуяд. Тасвир замоне xyнаpй аст, ки шуру xаячонxои инсонй дар вай нyxyфта бошад ва тасвиpxои Хоконй xама ин вижагиxоpо доро xастанд ва ба кавли худи шоир худ суварнигорест, ки дар сypатxои кашидааш чон дамидааст.
Дар аFлаби таFаззyлxои касидаxояш Хоконй аз тасвири сyбx баxpа чустааст ва xамаи манзаpаxои сохтааш дар ин маврид нотакрор ва ба xамдигаp кам шабоxат доранд. Масалан, дар касидаи зер, ки «Наxзатyлаpвоx ва назxатyлашбоx» унвон гирифтааст (мавриди зикр аст, ки дар таърихи адабиёти классикй Хоконй аввалин шоирест, ки ба касидаxояш унвон гузоштааст) васфи Маккаи муаззама, сифати ишку максади сидк ва шаpxи манозилу маносики pоxи Каъба аз дари БаFдод то Макка тасвир шудааст, аз се матлаъ иборат аст, ки матлаъи аввал бо байщои зер OFOз мешавад: Шабравон дар субуи содиц Каъбаи цон дидаанд, Субуро чун маурамони Каъба урён дидаанд. Аз либоси нафс урён монда чун имону субу, %ам ба субу аз Каъбаи цон руи имон дидаанд. (1,88) Дар байти дуввуми матлаъи мазкур шоир зимни тасвири манзараи табиат ашёро бо pyxy аносири ботинии инсон пайванд месозад ва ин вижагй хосси аксари чунин касидаxои у мебошанд, чунончи дар касидаи дигар xам ба xамин мавзуъ: Дами субу аз цигар оранду нами жола зи чашм, То дили зангпазир оинасимо бинанд. Даму нам mира кунанд оина, ин оина бин, К-аз нами гарму дами сард мусаффо бинанд. Яъне машаккати pоxи сафари Хонаи Худо барои покии дил дар pоxи Худост ва монанд кардани падидаxои табий ба аносири дарунии инсонй яке аз мухтассоти xyнаpии Хоконй дар тачдиди матлаъи касидаxои ахлокии уст.
Тачдиди матлаъ дар сyгномаxои Хоконй низ аз падидаxои нотакрори адабиёти классикй ба шумор меравад. Дар суги фарзанди чавонмаргаш Рашидаддин Хоконй ду касидаи думатлаъдор бахшидааст, ки яке «Тараннумулмусоб» ва дигаре «Дар марсияи Рашидаддин фарзанди худ аз забони худи y» унвон гирифтаанд. Дар сурудани марсия, ки шоирон кушиш ба баёни содда доранд, Хоконй xамоно xyнаpваpзии шоиронаи худро фуру наменщад ва аз дигар тараф чунин ба назар мерасад, ки ин кор барои баён кардани шиддати андyxy суги шоир лозим дониста шудааст: Субугоуи сари хуноби цигар бигшоед, Жолаи субудам аз наргиси mар бигшоед. Дона-дона гууари ашк биборед чунон-к, Гирауи ришmаи mасбеу зи сар бигшоед. Хок лабmшнаи хун а^ зи сарчашмаи дил, Оби оmашзада чун чоуи сацар бигшоед... (1,158) Шуру Fами шоир то ба он поя аст, ки xатто кавонини маxдyди лафзии калом xам, аз кабили кофияву радиф, наметавонанд пеши онро бигиранд ва рухи намакзоршудаи шоирро аз ашк xаp як хонанда метавонад бубинад. Дар кисмати тахаллус чанбаи даъвати шоир кавй ва мушаххас мегардад:
Ман рисолоmу давовину каmаб сyхmаам, Дидаи биниши ин уоли зарар бигшоед. Душманонро, ки чунин сухmа дорандам ду^, Роу бидуеду ба руи уама дар бигшоед. Ду^оне, ки вафошон зи ниуон дошmаам, Чун дароянд рау аз пеши уашар бигшоед.
Матлаъи дуюми ин касида хам бо байтхои хусусиёти даъватидошта огоз мегардад ва расми мотам бо тамоми ачзояш дар он рузгор инъикос мегардад: Эй ниуондоштагон, муй зи сар бигшоед, В-аз сари муй сари огуш ба зар бигшоед. Эй тазарвони ман он тавц зи габгаб бибуред, Тоцилаъл аз сару пироя зи бар бигшоед... Тибки усули шеъри фаннй истифодаи радиф барои суханваре, ки махорати кавй надорад, барои ифодаи маъниву мазмун махдудият пеш меорад, вале барои Хоконй ин монеа шуда наметавонад, вакте у менависад:
Падараш сухта дар уасрати руи писар аст, Кафан аз руи писар пеши падар бигшоед. Ин тавонед, ки модар ба фироци писар аст, Пеши модар сари тобути писар бигшоед (1,159) Дар хонандаи сангдилро хам метавонад ба шевану гам мубтало кунад. Хулоса, Хоконй шоирест, ки дар арсаи хунар ва санъату суварнигорй хеч як нафар суханвари дигаре бо у баробар шуда наметавонад. Тачдиди матлаъ дар шеъри форсй ба тадкик ва пажухиши махсус ниёз дорад, вале ин казия дакик аст, ки Хоконй дар ин чода хам пешоханги касидасароёни адабиёти форсию точикй мебошад.
Тачдиди матлаъ дар касоиди Хоконй, аз як тараф василаи мадхгурезй ва аз чониби дигар барои кудратнамой ва изхори фазл раво дониста шудаанд.
Адабиёт:
1. Хоконй, Бадил ибни Алй. Девони Афзалиддин Бадил ибни Алй Начор Хоконии Шарвонй. Бо мукобалаи кадимтарин насах ва тасхеху мукаддима ва таъликот ба кушиши Зиёуддин Саччодй.- Техрон: Заввор, 1357.-1085 с.
2. Шамси Кдйс. Ал-муъчам фи маъойирулашъор ил Ачам. Ба тасхехи Мухаммад ибни Абдулваххоби Казвинй.- Техрон: Мухаммади Рамазонй, 1316.-360 с.
3. Чдлолиддини Думой. Фунуни балогат ва санооти адабй.- Техрон, Думо, 1368.- 424 с. С. 114)
4. Рахим Мусулмониёни Кубодиёнй. Шеър дар сарчашмахои назарй.- Техрон, 1377.256 с. С.75)
5. Сируси Шамисо. Анвоъи адабй.- Техрон:Боги ойина, 1370.-399 с.
6. Фаррухй, Алй ибни Ч,улуг. Девони Даким Фаррухии Систонй. Бо мукаддима ва хавошй ва таъликот ва мукобалаи насах, ба кушиши Мухаммади Дабирсиёкй.-Техрон: Икбол, 1335.- 510 с.
7. Девони Манучехрии Домгонй. Ба кушиши Дабири Сиёкй.- Техрон: Ибни Сино, 1326.- 352 с.
8. Девони Анварй. Ба эхтимоми Мухаммад Такй Мударриси Разавй.- Техрон: Нашри интишороти илмй ва фархангй, чилди 2, 1376
9. Каззозй, Мирчалолиддин. Гузориши душворихои девони Хоконй.- Техрон: Нашри марказ, 1386.- 996 с.
ОБНОВЛЕНИЕ НАЧАЛЬНОГО БЕЙТА В КАСЫДАХ ХАКАНИ
Шарифов Боймурод
В данной статье рассказывается о мастерстве и художественных достоинствах Хакани в обновлении начального бейта касыда. Хакани является воистину величайшим певцом касыды и ни один из исследователей поэзии средневековья не спорит, что в истории персидско-таджикского стиха не было равных ему в данном поэтическом жанре. Вопрос обновления начального бейта в касыдах Хакани требует специального скрупулезного анализа, так как Хакани превзошел все преграды мастерства, и создал величайшие образцы касыды путём нововведений в обновлении начальных бейтов
данного жанра. Целью таких новшеств в произведениях Хакани - показать всю мощь литературного дара, мудрости и учености поэта.
Ключевые слова: Хакани, касыда, начальный бейт, обновление начального бейта, мастерство, изображение.
THE FIRST LINE OF VERSE IN THE ODE OF HOQONI
Sharifov Boimurod
The article is dedicated to the eloquence ability of Hoqonii Sharvoni in the revival of the first line of the ode. Hoqoini is a poet in the field of poetry and description and no one can be equal to him. The revival of the first line of the ode is needed for research, and it is well known that Hoqoni is famous in this point.
Key words: Hoqoni, ode, the first line of the ode, revival of the first line of ode, art, description.
Сведения об авторе: Шарифов Боймурод - кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикской литературы Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел.: (+992) 93 7971022.
Information about the author: Sharifor Boimurod, PhD in Philology, associate professor of Tajik literature chair in Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, tel. (+992) 93 7971022.
ИБОРАХ,ОИ ФЕЪЛИИ МУНОСИБАТИ ПУРКУНАНДАГИ БО ПЕШОЯНДИ «БАР» ДАР «БАДОЕЪ- УЛ-ВАЦОЕЪ»-И ЗАЙНИДДИН МА^МУДИ ВОСИФИ
Раффоров А.О.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Иборахои феълии муносибати пуркунандагй бо пешоянди «бар» дар «Бадоеъ- ул-вак;оеъ»-и Зайниддин Махмуди Восифй аз руи микдор зиёд ва аз чихати маъно гуногунанд. Пешоянди «бар» дар «Бадоеъ-ул-вак;оеъ» дар алокди калимахо (басомад-1065) буда, асосан, муносибатхои холй ва пуркунандагиро ифода кардааст. Ба сифати чузъи тобеъи иборахое, ки мавриди тахлилу тасвир кдрор мегиранд, асосан исмхои ифодакунандаи мафхуми объект истифода шуда, феълхои харакат, амалу вазъият чун чузъи асосии иборахои феълии бо пешоянди «бар» омада муносибати пуркунандагиро бо тобишхои хархелаи ифода кардааст.
Иборахои феълии бо пешоянди «бар», пеш аз хама, муносибати соф объектй дорад. Ин навъи иборахо дар «Бадоеъ-ул-вак;оеъ» микдоран зиёд буда, аз бобати ифода маъно гуногунанд. Ин навъи иборахо дар к;олабхои зерини синтаксисй истифода шудаанд: феълу исм (ф+ч) ва феълу шумора (ф+ш) . Дар иборахои феълие, ки бо пешоянди «бар» сурат гирифтаанд, бо сифати чузви асосй чунин гурухи семантикии феълхо, ба мисли феълхои амали мушаххаси чисмонй, харакат, гуфтору нутк;, амалу холату вазъият ва амсоли инхо истифода мешаванд. Дар хиссаи зиёди иборахои феълии ин гурух исмхои ифодакунандаи мафхуми мушаххас, чомеъ, чонишинхои шахсй хамчун чузви тобеъ сурат мегиранд. Сохти иборахои феълии ифодагари муносибати объектй, ки тавассути пешоянди «бар» ташаккул ёфтаанд, аз ду ё се калима таркиб меёбанд. Кдйд кардан чоиз аст, ки дар иборахои феълии муносибат объектй бештар тобиши равон шудани амал ба сатхи предмет ифода гардидааст. Ин иборахо дар «Бадоеъ-ул-вак;оеъ» нихоят серистеъмоланд. Азбаски муносибати объектй бо тобишхои хархелаи маъно ба таври омехта ифода меёбад, мо онхоро дар алохидагй аз назари тахил мегузаронем.
Ба сифати чузъи асосй феълхои гуногун ва чун чузъи тобеъ исмхои шахс ва чонишинхои ивазгари шахс омадаанд: бар он афсун хондан(ч.2, с.772), бар вай хондан
