CC BY
0ЭКОЛОГИЯ ECOLOGY
УДК 597.553:639.2/.3
СОЛТYСТIК КАСПИЙ М¥ЗЫНДАГЫ ИТБАЛЬЩТАРДЬЩ К0БЕЮ ДИНАМИКАСЫН ЗЕРТТЕУ
КУАНЫШЕВА ГУЛНУР АМАНТАЕВНА
«Сафи Этебаев атындагы Атырау Мунай жэне газ университет^' КЕА^ ага окытушысы,
магистр, Атырау, ^азакстан
Ацдатпа. Каспий мацы мемлекеттертщ Каспий мацы ойпатыныц биологиялыц ресурстарын игеру1 жэне утымды пайдалануы багытында цурылган багдарламаныц неггзгнде зерттеулер ЖYргiзiлдi. Каспий итбалыгыныц популяциясы мен саныныц жай-^шн узац жылдар бойы ресейлт жэне цазацстандыц зерттеулердщ нэтижелерi бойынша мурагаттыц материалдарга аналитикалыц шолу дайындау; СолтYстiк Каспийдщ цазацстандыц жэне ресейлт секторларыныц акваториясында Каспий итбалыгыныц цазiргi замангы таралуын, оныц таралу аймагыныц цурылымын жэне тYрдiц санын багалау; зерттелетт акваторияныц Каспий итбалыгы популяциясыныц эл-ауцатын багалау; Каспий итбалыгыныц Каспий итбалыгыныц Каспий итбалыгына жэне оныц тiршiлiк ету ортасына шаруашылыц цызметтi жузеге асыру кезтде терw эсер ету факторларын аныцтау; Каспий итбалыгын жэне оныц тiршiлiк ету ортасын сацтау жвнiндегi перспективалар мен с цимылдарды айцындау
Tyrnndi свздер: Каспий тецiзi, каспий итбалыгы, популяция, ттушацпен барлау,авиациялыц есепке алу,кеме бортынан бацылау
NCOC N. V. жэне оныц предшественниктерi 1996 жылдан бастап 20 жылдан астам уакыт бойы Каспий итбалыгына бакылаулар жYргiзiп, популяцияга ьщтимал терю эсердщ алдын алу немесе азайту Yшiн оныц мшез-кулкы мен жиналу орындарын зерттедь
Зерттеулер музжаргыштардыц бортындагы итбалыктарды бакылау туршде жYргiзiлдi. Музжаргыштардыц бортынан итбалыктарды бакылау жыл сайын кыс мезгшнде, 1996 жылдан бастап жYзеге асырылады. бул зерттеулердщ максаты: кыскы навигация уакытына сэйкес келетш ^шштер кезещнде итбалыктардыц орналасу сипатын аныктау Yшiн музжаргыштар козгалысыныц дэлiзiнде эулие Каспий музында кeбейетiн итбалыктардыц есебiн жYргiзу; eсiп келе жаткан жануарлар мен жаца туган кYшiктерге музжаргыштар козгалысыныц эсерш багалау; музжаргыштардыц Каспий итбалыктарыныц туу жэне балапандарды тамактандыру кезещндеп популяциясына эсерiн азайту жeнiндегi шаралар жYЙесi.
^кушакпен эуе барлау ушулары музжаргыш трассаларыныц бойында жYргiзiлдi. Итбалыктарды эуе барлау тскушактык есепке алу жыл сайын Каспий итбалыгыныц кен орындарын аныктау, олардыц орналаскан жерлерш белгiлеу, оларга жануарларды орналастыру тыгыздыгын аныктау жэне музжаргыштар козгалысыныц жумсак маршруттарын уйымдастыру Yшiн картага туару максатында орындалады. Итбалыктарды авиациялык есепке алу, ец алдымен, музжаргыш кемелердщ трассалары бойында жэне жыл сайын кебейетш Жануарлар шогырланатын муз жамылгысыныц оцтYCтiк шетiнде жYргiзiледi, мунда кемелердщ популяцияга эсерi барынша ыктимал. Бул тэсш музжаргыштардыц козгалыс курстарын дурыс куруга жэне репродуктивтi цикл кезшде итбалыктарга техногендiк эсердi азайтуга мYмкiндiк бередi.
Итбалыктарды авиациялык есепке алу
2005 жылдан 2019 жылга дейiн Каспий итбалыгын зерттеу бойынша халыкаралык мамандар-галымдар тобы Каспий итбалыктарыныц санын авиациялык есепке алу аркылы багалау бойынша жумыстар жYргiздi.
^ыскы кезецдегi авиациялык есептiц максаттары: итбалыктардыц мекендейтш жерлерiн аныктау; туылган ^шштердщ жылдык санын багалау; итбалыктардыц жалпы санын жэне оныц динамикасын багалау болды.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ЭКОЛОГИЯ ЕСОШвУ
Телеметрия эдiстерiмен Каспий итбалыгыньщ кешьконын зерттеу (итбалыктарды спутниктiк тацбалау)
2008 жылдан 2013 жылга дешн Каспий итбалыгын зерттеу женiндегi талым -мамандардьщ халыкаралык тобы кешькон жолдары мен итбалыктардыц азыктык (азыктык) алацдарын кадагалау максатында итбалыктарды спутникпк тацбалауды жYргiздi.
Тацбалау жэне физиологиялык мэлiметтер алу Yшiн итбалыктар жагадан арнайы торлармен де, кайыктардан орнатылган торлармен де усталды. Содан кешн тацбалау Yшiн тацдалган итбалыктар денсаулык жагдайына талдау жасау Yшiн тацбалау жэне сынама алу Yшiн (кан, шырышты кабаттар) бекiтетiн торларFа-зембiлдерге орналастырылды. Барлык итбалыктар жапсырмаларды орнатканнан кешн бiрден суFа жiберiлдi.
Кецiстiктегi итбалыктардыц козFалысын, сондай-ак CYЦгу жиiлiгi мен терецдш туралы деректердi тiркейтiн барлы^ы 82 спутниктiк белгiлер орнатылды.
Гылыми-зерттеу кемелершщ бортынан итбалыктарды бакылау
Еылыми-зерттеу кемелерiнiц бортынан итбалыктарды бакылау 2012 жылдан бастап барлык климаттык маусымдар бойынша эсерге жэне фондык тещз зерттеулерiне тецiз мониторингiн жYргiзу барысында жYзеге асырылады.
Бакылау эрбiр мониторинг станциясында 500 метр радиуста бинокльдi пайдалану аркылы 30 минут бойы Yздiксiз жYргiзiледi. Жеке т¥ЛFалардыц саны, жас тобына жататындыFы, болу сипаты жэне мшез-кулык ерекшелiктерi байкалады.Программа исследований каспийского тюленя в акватории Северного Каспия (2019-2023)
Каспий итбалы^ыныц жай-^ш туралы заманауи жэне тшсп акпарат алу максатында NCOC N. V. экология жэне эволюция мэселелерi институтыныц усынысын колдады. А.н. Северцова Ресей Еылым академиясы (РЕА ЭЭЭЖ) Каспий итбалы^ыныц популяциясына бiрлескен зерттеулер жYргiзу Yшiн РЕА ЭЭЭЖ-нiц казакстандык Fылыми-зерттеу уйымдарымен езара iс-кимылын жолFа коюFа кемек керсету туралы.
Осы ынтымактастыктыц нэтижесi КР ЭГТРМ КХЖМ сараптамалык-консультативтш жумыс тобыныц, КАЗ¥ПеееО, КАПЭ, МиВ ¥ЭО, NCOC N. V., РЕА ЭЭЭК, Газпром ЖАК, ВНИРОНЬЩ Халыкаралык жумыс кездесуiнiц корытындысы бойынша эзiрленген СолтYCтiк Каспий акваториясындаFы (2019-2023) Каспий итбалыгын зерттеу баFдарламасы болды.
БаFдарлама экология жэне эволюция мэселелерi институты арасындаFы Fылыми ынтымактастык жэне езара ю-кимыл туралы Келiсiм шецберiнде орындалатын болады. А. н. Северцова, Ресей Еылым академиясы (РЕА 1РЕЕ) жэне NCOC N. V.
БаFдарламаны казакстандык тараптан орындаушылар "казакстандык Колданбалы Экология Агенттш" ЖШС (КАПЭ), "казакстандык балык шаруашылы^ыныц Fылыми-ендiрiстiк орталыFы" ЖШС (Казупеео) жэне "микробиология жэне вирусология Fылыми-ендiрiстiк орталыFы"ЖШС болып табылады. Ресей тарапынан БаFдарламаFа "экология жэне эволюция мэселелерi институты" Федералды мемлекетпк бюджеттiк Fылым мекемесi катысады. А.н. Северцова" Ресей Еылым академиясы (РЕА 1РЕЕ), "ВНИРОНЬЩ БYкiлресейлiк балык шаруашылы^ы жэне океанография Fылыми-зерттеу институты" ФГБНУ жэне "iргелi жэне трансляциялык медицинаныц Федералды зерттеу орталыFы"ФГБНУ.
Казiргi уакытта баFдарламаны жYзеге асыру шецберiнде "Солтуспк Каспийдiц казакстандык жэне ресейлiк акваториясында Каспий итбалыктарыныц саны мен таралуын баFалау"такырыбы бойынша есеп шыFарылды.
ЭКОЛОГИЯ ECOLOGY
ЭДЕБИЕТ
1. Инструкции по сбору и первичной обработке материалов водных биоресурсов Каспийского бассейна и среды их обитания / под ред. Г.А. Судакова. — Астрахань: КаспНИРХ, 2011. — 193 с.
2. Правдин, И.Ф. Руководство по изучению рыб / И. Ф. Правдин. — М.: Пищ. пром-сть,1966. — 323 с.
3. Иванов В.П., Комарова Г.В. Рыбы Каспийского моря. Астрахань. Изд. АГТУ. 2012. С-256.
4. Программа исследований каспийского тюленя в акватории Северного Каспия (2019-2023), разработанная по итогам международной рабочей встречи Экспертно-консультативной рабочей группы КЛХЖМ МЭГПР РК, КазНПЦРХ, КАПЭ, НПЦ МиВ, NCOC N.V., ИПЭЭ РАН, ПАО Газпром, ВНИРО.
5. Казанчеев Е.Н. Рыбы Каспийского моря. - М., 1981. - 240 с.
