CC BY
2ЭОЖ 332.72
ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАГЫ ЖЕР НАРЫГЫНЬЩ ДАМУ
ПЕРСПЕКТИВАСЫ
ХАМИТОВА ДИАНА
«С.Сейфуллин атындагы казак агротехникалык зерттеу университетi КеА^ Жер ресурстарын баскару, сэулет жэне дизайн факультетi "Кадастр" мамандыгыныц студент!
БЕРИСТЕНОВ АИДАРБЕК ТАИНИГАЗЫНОВИЧ
Еылыми жетекш^ Астана к. ^азакстан
Аннотация: Жер нарыгы Казацстандагы жер реформасыныц нег1зг1 цуралы болып табылады. Соцгы жылдары Казахстан Республикасында жер цатынастарын реформалауда жэне жер нарыгын дамытуда оц взгер1стер болды. Жер ресурстарын пайдаланудыц нарыцтыц сипаты жер туралы зацдардыц жиынтыгында бектшген. Жерд1 тшмд1 пайдаланудыц тагы б1р жолы — оны цоргау, осы туралы зацдылыцты бузуга жол бермеу, мемлекеттт бацылауды цатац жолга цою жэне ЖYзеге асыру.
Клт свздер: Жер нарыгы,кадастрлыц цун, жер кодексI, жер зацнамасы, нормативтт
цуны.
Жер нарыгын дамыту - ^азакстандагы жер реформасыныц мацызды багыттарыныц бiрi, азаматтар мен зацды тулгалардыц жер учаскелерше меншш кукыгын накты камтамасыз ету. Акылы жердi пайдаланудыц непзгг тетштерше мыналар жатады: жердiц нормативтiк багасы немесе оныц кадастрлык к¥ны, жердiц нарыктык куны, жер салыгы, жалдау акысы, сервитуттар Yшiн телем, жер учаскелерiнiц кепшдш куны жэне баскалары реттелетiн нарыктык айналым нарыктары. Жер нарыгын калыптастырудыц негiзi - онда сатып алу-сату мэмiлелерiн еркiн жYзеге асыру мYмкiндiгi.
^азакстандагы жер нарыгы екi багыт бойынша калыптасады: мемлекеттiц мемлекеттiк меншштен жеке меншiкке жер учаскелерiн нормативтш куны бойынша сатуы жердiц бастапкы нарыгы; азаматтар мен зацды тулгалардыц жеке меншiгiндегi жер учаскелерiмен эртYрлi мэмiлелердi жYзеге асыру - кайталама нарык.
^азакстан Республикасында нормативтiк бага ретшде жер учаскесiнiц кадастрлык (багалау) куны жер учаскесiн немесе оныц кукыгын сату кезiнде мемлекет колданатын, базалык мелшерлемелер негiзiнде айкындалатын жер учаскесшщ есептiк куны туындайды. Дамыган елдерде кез-келген меншiк кукыгын, соныц iшiнде жер кукыгын коргауга багытталган зацдар кабылданды. Тэуелсiздiк жылдарында ^азакстан Республикасында нарыктык экономикага кешумен жер катынастары кайта курылып, жаца жер жYЙесi курылды. Жерге мемлекеттiк монополия жойылды жэне жердiц жекелеген санаттарына жеке меншiк енгiзiлдi. Акылы жер пайдалануга кешу жYзеге асырылды. Елде шаруашылыктыц барлык тYрлерiн тец дамыту Yшiн жагдайлар жасалган.
Нарыктык экономикасы бар елдердiц тэжiрибесi экономиканыц дамуы белгiлi бiр дэрежеде салык телеушшер туралы Жер кадастрыныц акпараты жэне жер салыгыныц ставкаларын аныктау Yшiн негiз болып табылатын жердi кадастрлык багалау неггзшде жер телемдерi жYЙесiн курумен байланысты екенiн керсетедi. ^азакстан Республикасыныц Жер кодексi кабылданып, ауыл шаруашылыгы максатындагы жерлерге жеке меншш енгiзiлдi. ^азiрri уакытта ^азакстанныц жер ресурстарыныц сапалык жэне сандык жай-^й туралы толык емес акпарат белшнде мемлекеттiц жiберiп алган мYмкiндiктерiнiц факпсш атап етуге болады, бул, эрине, тутастай алганда елдерге, атап айтканда, салык салынатын базаныц келемiне кершю табады. Жер кодексiнiц 152-бабына сэйкес мемлекетпк жер кадастры ^азакстан Республикасы жерiнiц табиги жэне шаруашылык жагдайы, орналаскан жерi,
нысаналы пайдаланылуы, жер учаскелершщ мeлшерi мен шекаралары, олардыц сапалык сипаттамасы, жер пайдалану есебi жэне жер учаскелершщ кадастрлык куны туралы, езге де кажетл мэлiметтер жYЙесi болып табылады. Мемлекетпк жер кадастрына сондай-ак жер учаскелерше к¥кыктар субъектiлерi туралы акпарат енпзшедг Мемлекеттiк жер кадастрыныц мэлiметтерiн калыптастыру топографиялык, жерге орналастыру жумыстарын, топырак, геоботаникалык зерттеулер мен iзденiстердi, жер мониторинг!, жердщ сандык жэне сапалык есебi жeнiндегi жумыстарды жYргiзумен, накты жер учаскесiне жер-кадастрлык iс жасаумен, жер-кадастрлык карталар мен жер учаскесше сэйкестендiру к^жатын дайындаумен камтамасыз етшедь Топырактыц сапалык сипаттамасын, мэдени-техникалык жай-^йн жэне бонитировкасын аныктау 7-10 жылда зерттеу жYргiзу кезецдшпмен iздестiру жумыстары негiзiнде жYргiзiледi.
Жер катынастары саласында жYргiзiлетiн колданбалы гылыми зерттеулер жерге орналастыруды , мемлекеттiк жер кадастрын жэне жер мониторингiн жYрriзудiц гылыми непзш, сондай-ак «электрондык Yкiметке» юретш жалпы мемлекеттiк акпараттык жYЙелердiц непзп к¥рамдас бeлiгi болып табылатын жер туралы мемлекетпк акпараттык ресурсты калыптастыруды камтамасыз етедi; «салык тeлеушiлер мен салык салу объектшершщ пзшмЬ» «мекенжай тiркелiмi», «жылжымайтын мYлiк тiркелiмi», «жеке т^лгалар», мемлекеттiк деректер базасы жэне т.б. Жердi экономикалык багалауды жYзеге асыру «Нур Отан» саяси партиясыныц ережелершщ бiрiне сэйкес келедi,OFан сэйкес шк1 жэне элемдiк нарыктардыц баFалары бойынша олардыц рента к^нын жыл сайын нактылай отырып, жердi, езге де табети ресурстарды есепке алу жэне экономикалык баFалау жYЙесiн куру кажет. Осылайша, нарыктык экономика жаFдайында экономикалык процеске катысушылардыц тутастай алFанда жер нарыFын дамыту перспективалары туралы объектива жэне сенiмдi акпаратка кызыFушылыFы айтарлыктай артады. Сондыктан шектеулi каржылык мYмкiндiктердi ескере отырып, мемлекеттiк жер кадастрын калыптастыратын барлык мэлiметтерге кешендi талдау жYргiзген жен. Заманауи жэне сенiмдi акпарат алу белгiлi бiр жаFдайда оцтайлы баскару шешiмiн непздеу жэне кабылдау Yшiн мацызды акпарат кeзi болып табылады. Ел жершщ сапалык жэне сандык есебiн жYргiзу бeлiгiнде белгiлi бiр проблемалармен катар, ^азакстан Республикасыныц жер зацнамасын бузушылыктардыц eсiп келе жаткан санын атап eту кажет.
Жердi пайдалану жэне корFау бойынша мемлекеттiк бакылау жYргiзген тексерулердi талдау ^азакстан Республикасыныц жер зацнамасын бузудыц негiзгi тYрлерi жерге мемлекетпк меншiк кукы^ыныц бузылуы (46%), ауыл шаруашылыFы максатындаFы жерлердi утымсыз пайдалану немесе пайдаланбау (20%) жэне жердi нысаналы максатка сай пайдаланбау (18%) болып табылатынын аныктады. Сондыктан шектеуш каржылык мYмкiндiктердi ескере отырып, мемлекетпк жер кадастрын калыптастыратын барлык мэлiметтерге кешендi талдау жYргiзген жeн.
^азакстан Республикасыныц жер зацнамасын бузушылыщтар саныныц ¥ЛFаюыныц негiзгi себептерi:
1. Жерге сураныстыц артуы;
2.Жауапкершiлiк дэрежесшщ ^азакстан Республикасыныц жер зацнамасын жасалFан бузушылык сипатына сэйкес келмеуi;
ЗДазакстан Республикасыныц жер зацнамасын б¥ЗFаны Yшiн сот шешiмдерi бойынша аткарушылык ю жYргiзудiц тeмен децгейi;
4.Ж^ртшылык алдында жер инспекторыныц тиiстi имиджiнiц болмауымен катар мемлекеттiк бакылауды жYзеге асырFаны Yшiн кадрлардыц жетiспеушiлiгi.
^азакстан Республикасыныц жер зацнамасыныц аныкталFан бузушылыщтарын талдаумен катар, жер катынастары субъектiлерi саныныц жыл сайын ¥ЛFаюы байкалады. Елдщ жерлерiн сапалык жэне сандык есепке алуды жYргiзу бeлiгiнде белгiлi бiр проблемалармен катар, ^азакстан Республикасыныц жер зацнамасын бузушылыщтардыц eсiп келе жаткан санын атап eтсек. Мэселен, 2006 жылдан бастап 2011 жылдыц корытындысы бойынша
Кесте 1 -АныкталFан бузушылыктар динамикасы
Атауы 2018 ж 2019 ж 2020 ж 2021 ж 2022 ж 2023 ж
Бузушылык аныкталды 2424 3438 2421 7999 3532 3830
Бузушылыкт ар жойылды 1305 1307 1012 6509 2300 3140
ЖYргiзiлген тексерулердi талдау 2018 жылы ^азакстан Республикасыныц жер зацнамасын бузудыц непзп тYрлерi жерге мемлекеттiк меншiк кукы^ын бузу (49%) жердi максатсыз пайдалану (19%) вуыл шаруашылыFы максатындаFы жерлердi утымсыз пайдалану немесе пайдаланбау (16%) болып аныкталды. ^азакстан Республикасыныц жер зацнамасыныц аныкталFан бузушылыктарын талдаумен катар, жер катынастары субъектiлерi саныныц жыл сайын улFаюы байкалады. ^азакстан Республикасы жерлерiнiц жай - кYЙi мен пайдаланылуы туралы еркiн талдамалык есептщ деректерi бойынша 2022 жылы жер учаскелершщ меншiк иелерi мен жер пайдаланушылардыц саны 2.7 млн., 2023 жылы-3.2 млн курады.
Осы макала жумысты орындау барысында ете есю, бiрак ©те перспективалы нарык — жер нарывы, мемлекет экономикасында мацызды болып табылатын нарык капитал нарывы жэне халык Yшiн ец мацызды нарык - ецбек нарывы карастырылды. Жер нарыFы тек жердi сатып алу-сатуды Fана емес, сонымен катар жерге меншш кукыFыныц бiр немесе баска тYрiнде сатылуы мYмкiн барлык менiмдердiм камтиды: негiзiнен ауыл шаруашылы^ы енiмдерi. Адамныц жерге меншiк кукы^ы, пайдалану, иелену жэне билiк ету кукыFы болуы керек. Тек осы жаFдайда Fана ол жердi калаFандай пайдалана алады.
Жер нарыFы ^азакстандаFы жер реформасыныц негiзгi куралы болып табылады. СоцFы жылдары ^азакстан Республикасында жер катынастарын реформалауда жэне жер нары^ын дамытуда оц езгерiстер болды. Жер ресурстарын пайдаланудыц нарыктык сипаты жер туралы зацдардыц жиынтыFында бектлген. Жердi тегiн пайдалану ауыл шаруашылы^ында тиiмсiз пайдаланудыц, кала курылысы мен енеркэсште жер сыйымдылыFыныц жоFары болуыныц негiзгi себептерiнiц бiрi болды.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. м^оршаFан ортаны корFау жэне ^азакстанныц орныкты дамуы". Стратегиялык жинак. / РедакциялаFан А. Смайылов / - Астана, 2009 ж. -.
2. Статистикалык жинак. /РедакциялаFан А. А. Смайылова/. ^Р Статистика агенттiгiАстана, 2010 ж. - 503с.
3. Аубакиров Я. А. ^азакстан - Алматы ауыл шаруашылыFындаFы элеуметтiк -экономикалык езгерiстер, 1994 ж. - 226 Б.
4. ^азакстан тэуелаздш жылдары 1991-2018 жж. Статистикалык жинак.Астана, 2008 ж. -254 Б.
5. Темiрбеков А. "жер жэне су ресурстарын корFау жэне дурыс пайдалану" / / Саясат 2007,
6. https://adilet.zan.kz/rus/docs/P 100000103
