CC BY
3ЭОЖ 33.332.21
ЦАЗАЦСТАН АУМАГЫНДА ЖЕР ЦАТЫНАСТАРЫНЫЦ ЦАЛЫПТАСУ КЕЗЕНДЕР1 ЖЭНЕ ЭКОНОМИКАЛЫЩ МЭН1
ШОМШЕКОВА БАЛХИЯ
I.ЖансYгiров атындагы Жетiсу университет^ кауымдастырылган профессор (доцент)
Талдыкорган, ^азакстан
Аннотация. Ауылшаруашылыц ендгргсгнде жер эрдайым ендгргс объекте жэне енд1р1с цуралы реттде эрекет ететтджтен, елдщ аграрлыц саласындагы жер цатынастарыныц неггзг жерге иелгк ету, оны пайдалану мен нэтижелерт цолдану жэне белудг аныцтаудагы экономикалъщ мэт ЖYйеленген. Жер цатынастарыныц дамуы адамзат цогамыныц тарихында орын алган, жерге меншгк цатынастарыныц элеуметтгк-экономикалыц формациялардыц езгеругне байланысты болгандыцтан, оныц экономикалыц табигатын жер цатынастарыныц даму кезецдер1не сай, Казацстанныц постсоциалистж ретроспективасында царастырылган. Отандыц жер цатынастарыныц дамуы ауыл шаруашылыц саласындагы жерге меншжтщ кеп турлшгт цалыптастыру кезецдергне жэне ел1м1зде жург1зшген жер реформасы мен цабылданган нормативтк цщыцтыц актглерге сэйкес бершген. Ауыл шаруышылыгында шаруашылыцты журггзудгц турлг нысандарыныц цалыптасуы жэне олардыц ауыл шаруашылыгы мацсатындагы жерлердщ цомацты Yлесiне иелгк ету барысындагы нэтижесгне нацты мэлгметтермен талдау журггзтп, ауыл шарушылыгындагы енд1ршндег1 жер цатынастарыныц орны мен цазгргг жагдайы зерделенген.
Трек свздер: жер, жер реформасы, жер катынастары, жер санаттары, жерге мемлекетпк меншш, жерге жеке меншш, шаруашыльщты жYрriзудщ нысандары.
0ндiрiс YPДiсiнде жер катынастарыныц экономикалык мэш эрдайым оныц катысушылары арасында жер ресурстары мен eндiрiс куралдарына иелш ету, пайдалану жэне нэтижелердi белу туралы белгш бiр катынастар туындайды. Ауылшаруашылык eндiрiсiнде жер эрдайым eндiрiс объекта жэне eндiрiс куралы ретшде эрекет етед^ ягни жер eндiрiстiц негiзi болып, ал жер катынастары ауыл шаруашылыгындагы катынастарды аныктайды.
БYгiнгi тацда ^азакстанда ауылшаруашылык кэсшорындарыныц кызметi экономиканыц аграрлык секторын реформалау жагдайында, мемлекеттщ жер саясаты мен оны жYзеге асыру тетiктерiн жетiлдiру, жер катынастарын каржылык-экономикалык реттеудщ тиiмдi жYЙесiнiц дамыту жагдайында eрiс алуда.
^азакстандагы ауылшаруашылык eндiрiсiнiц каркындылыгын арттыруда жер катынастарын тиiмдi дамыту Yшiн жер катынастарыныц теориялык жэне экономикалык негiздерiн терецдете зерттеу eзектiлiгi артып отыр. Жер катынастарыныц мэнш негiздеу мэселесiне ^теген отандык жэне шетелдiк галымдар мен практиктердщ зерттеулерiн карастыра отырып, оныц елдщ элеуметпк-экономикалык жYЙедегi орнын, тYрлi тэсiлдер кeмегiмен жер катынастарыныц экономикалык табигатын зерттеу.
Еылыми-зерттеу эдебиеттерiнде «жер катынастары» угымын аныктауга катысты ^теген пiкiрлер бар. Жер катынастарыныц теориялык непздерш зерттеушi галымдар жер катынастарыныц непзшде жерге меншiк категориясы жатыр деп мэлiмдейдi. Осыган сэйкес жер катынастары элеуметпк-экономикалык формациялардыц eзгеруi мен дамуыныц ретроспективасында карастырылуы орынды болып, оны алгашкы кауымдык когам, кул иеленуш^ феодалдык, капиталистiк, социалистiк, постсоциалиспк жер катынастарын бeлiп жеке карастыру кажет деген пiкiрлерге косыламыз [ 1,31 -35бб.] (кесте1).
Бiздiц ойымызша, жер катынастарыныц мэнiн осылай тусшу, елiмiз тарихындагы жердi пайдалану YPдiсiнде калыптаскан экономикалык (eндiрiстiк) катынастарды сипаттайды жэне бiр уакытта жердi eндiрiс куралы ретiнде пайдалану кезiнде материалдык жэне элеуметпк-
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
экономикалык катынастардыц нысандарын езше досады. Жер катынастарыныц e3repyi мемлекет дамуыныц тарихи ерекшелштерше сэйкес окшауланбай, когамныц eндiрiстiк катынастарыныц бYкiл жYЙесiмен бiрге жYредi жэне мацызды орын алады.
Кесте 1 - ^огамдык экономикалык курылымдардыц ретроспективасындагы жер катынастарыныц экономикалык мэнi_
Жер катынастарыныц тYрi Жер катынастарыныц сипаттамасы
Алгашкы кауымдастык курылыс кауымдастыктыц эрбiр мYшесiнiц ецбек нэтижелерiнiц тец жэне бiркелкi белiнуiн камтамасыз ететш жерге ортак меншiк
^ул иеленушшер когамы кул иеленушшщ жерге абсолюттi меншiгi жэне кулдардыц ецбек нэтижелерiнiц иесi
Феодалдык когам феодалдык Yстемдiк жэне жер иесi феодалдыц кукыктык мэртебесiн ныгайту енiмдi белу кезшде гана емес, сонымен катар феодалдык когамда ендiрiстiк процеске катысушылардыц орналасуында негiз болды
Капиталистiк жерге жеке меншш, ауылшаруашылык ендiрiсiнде жалдамалы ецбектi пайдалану, ецбек нэтижелерш иемденудiц жеке нысаны
Социалиста жерге ужымдык меншiк, ужымдык ецбекп уйымдастыру жэне ецбек нэтижелерiн тецеспру
Постсоциалистiк жердi жекешелендiру, когамдык меншiктегi эрбiр катысушыныц Yлесiн аныктау, ужымдык ецбекп уйымдастыру жэне жерге жеке меншштщ артыкшылыктарын бiрiктiру негiзiнде кеп салалы экономиканы дамыту
^азакстандагы жер катынастарыныц негiзiн аныктайтын бiркатар зацнамалык актiлер 1990 жылы ^азак КСР Жер кодексiнiц кабылдануынан бастау алып, жер катынастары меншштщ кеп тYрiне негiзделген рыноктi экономиканыц калыптасу логикасына сэйкес, кезец-кезецмен дамытылып, жетiлдiрiлуде. ^азакстанныц жер катынастарын дамытуды бiрнеше кезецдер бойынша карастыруга болады, олар:
1) Алгашкы кезец 1990-1993 жж. «Жер кодека» (1990 ж.), «Шаруа кожалыгы туралы» (1990 ж.), «Жер салыгы туралы» (1991 ж.) жэне т.б. зацнамалык непздердщ кабылдануымен сипатталады. 1990 жылы 16 карашада кабылданган Жер кодексiне сэйкес ^азакстанда жер республиканыц айрыкша меншш деп танылгандыктан, жердi сатып алуга, жер учаскелерiн сатуга, сыйга тарту, кепшге кою жэне ез бетшше айырбастауга тыйым салынган .
1991 жылы 28 маусымдагы «Жер реформасы туралы» ^азак Кецестiк Социалистiк Республикасыныц Зацыныц бекiтiлуiне байланысты жер реформасыныц мiндетi ауыл шаруашылыгында шаруашылыкты жYргiзудiц эртYрлi нысандарыныц тиiмдi жумыс iстеуi Yшiн к¥кыктык, экономикалык жэне элеуметпк жагдайлар жасау, жердi утымды пайдалану мен коргауды камтамасыз ету жэне осы непзде ауыл шаруашылыгы енiмi келемiнiц туракты есуiне кол жетюзу максатында жер катынастарын кайта куруга бет бурылды[2]. Аталган жер реформасыныц непзп багыттары:
1. Халык депутаттары аудандык кецестерiнiц, кейiннен жердi негурлым тиiмдi пайдалану мYДдесiне кайта белу максатында арнайы жер корын куру.
2. Ауыл шаруашылыгы ендiрiсi Yшiн арнайы кордан халык депутаттарыныц калалык кецестерiнiц карауына жердiц бiр белшн беру. Шаруа жэне жеке косалкы шаруашылык, мал шаруашылыгы, бау-бакша, курылыс, дэстYрлi халык коленерiмен айналысу Yшiн ^азак КСР азаматтарына емiр бойы мурагерлш иелiкке жер беру.
3. Кайта курылган колхоздар, совхоздар мен баска да мемлекетпк ауыл шаруашылыгы кэсшорындары, мемлекет меншшнен алынган жэне жекешелендiрiлген жагдайларда жердi кайта белу.
4. Ауылдык елдi мекендердщ шекараларын белгшеу жэне нактылау.
5. Жер учаскелерш иелену жэне пайдалану кукыгына кужаттарды рэсiмдеу жэне кайта рэсiмдеу 1991-1992 жылдарга арналган «Казак КСР мемлекетпк меншiктi мемлекет иелiгiнен алу жэне жекешелендiру багдарламасы жэне Казак КСР-деп мемлекеттiк меншiктi жекешелендiрудщ купондык тетш туралы ереже туралы» каулысымен байланысты жYзеге аса бастады[3].
2) Келес кезец 1994-1995 жж. ауыл шаруашылыгы кэсшорындарын кайта уйымдастыру мен жекешелендiруден басталып, КР Жер реформасы бойынша ауыл шаруашылыгы кэсiпорындарын шаруашылыктыц бiр тYрiнен екiншiсiне кайта уйымдастыру жYзеге асты. Колхоздар мен совхоздар нарык талабына сай жацаша уйымдастырылып, нэтижесшде мемлекеттiк емес ауыл шаруашылыгы зацды тулгалары - акционерлiк когамдар (АК), жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктер (ЖШС), сешм серiктестiктерi (КТ), ендiрiстiк кооперативтер (ЭК) жэне шаруа жэне фермер кожалыктары (ШФК) пайда болды.
Кайта уйымдастырылган совхоздар мен колхоздарда жумыс ютеген Казакстан Республикасыныц азаматтарына, зейнеткерлерге жэне кызмет керсету бойынша элеуметтiк жэне ендiрiстiк салада жумыс iстейтiн, ал ауылдык елдi мекен аумагындагы туратын адамдарга шартты жер Yлесiне кукык беру YPДiсi дамыды. Жер Yлестерiшц мелшерiн шаруашылыктыц жалпы ауданы бойынша шартты Yлеске кукыгы бар тулгалар санына белу жолмен аныкталды.
Осы кезецге талдау жYргiзу барысында бiрнеше жагымсыз жайттар, оныц iшiнде ауыспалы егiс жYЙесi жойылды, материалдык-техникалык базаныц жетiспеушiлiгiнен пайдаланылмаган жэне утымсыз пайдаланылган жерлердiц пайда болуына экелдi. Сонымен бiрге шаруа кожалыктарыныц кепшiлiгi салыктык жецiлдiктер, несиелер алу максатында асыгыс, формальды турде курылгандыктан, ендiрiстiк - экономикалык механизмде езгерютер болмады. Одан баска адамдарга шартты жер мен мYлiктегi ез Yлестерiн сатып алу орын алгандыктан, белiске тYсуден калган шаруашылык орындары дурыс жумыс iстемедi.
Соган карамастан 1995 ж. карай республикада мемлекетпк ауылшаруашылык кэсiпорындарыныц 84% жекешелендiрiлiп, оныц непзшде 3300-ге жуык шагын кэсшорындар, акционерлiк когамдар, шаруа (фермер) кожалыктары курылды. Эндiрiстiк салада курылган фермерлш шаруашылыктар мемлекеттiц каржылык колдауынсыз дами алмады. Нэтижесiнде ауылшаруашылык ендiрiсi кыскарып, ел азык-тYлiк импортына кебiрек тэуелдi болды.
3) 1995-2000 жж. - ауыл шаруашылыгы кэсшорындарын нарьщтьщ жагдайларга бейiмдеу кезецiнде, жер катынастарын дамытуга арналган «Жер туралы» зац кYшi бар Жарлык (1995 ж.) кабылданып, алдагы кезец YPДiсiн дамытудыц логикалык жалгасы ретiнде, жеке меншiктi енпзуге бет бурылды. 1995 жылгы 30 тамызда кабылданган Конституция жэне «Жер туралы» зацда белгшенген негiздер мен шарттарда жэне шектерде жYргiзiлiп, елiмiзде мемлекеттiк меншiкпен бiрге жеке меншштщ дамуына жол ашты. Жерге жеке меншшп тану, жер учаскелерi мен жер пайдалану кукыктарын нарыктык айналымга енгiзу бYкiл элемге Казакстанныц нарыктык экономикасы бар еркениеттi мемлекет куру жолына тYCкенiн бiлдiрдi.
4) 2001-2003 жж. реформаныц тертiншi кезецi- 2001 жылгы 24 кацтарда «Жер туралы» Зацныц кабылдануымен сипатталады. Жер зацнамасында жер катынастарын реттеу саласындагы мемлекетпк органдардыц кузыреттерi нактыланып, жергiлiктi екiлдi органдар мен жергiлiктi езiн-езi баскару органдарыныц екiлеттiктерi айкындалды. Аталган кужатта тек мемлекеттiк зацды тулгалар гана туракты жер пайдалану кукыгына ие бола алады, уакытша пайдалану мерзiмi 99 жылдан 49 жылга дешн кыскартылды, кайталама жер пайдалануга тыйым салынды, шартты жер Yлестерiнiц кукыктык режимi мен билiк ету мерзiмдерi нактыланды, «кандастарга» жер телiмдерiн беру тэртiбi айкындалды. Сонымен катар,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ауылшаруашылык кэсшорындарын кайта куру YPДiсi аякталып, 2003 жыл басындагы жагдай бойынша шаруа (фермер) кожалыктарыныц саны 138 мыцга жуык бiрлiктi курап, оган 31,5 млн. га жер олардыц иелшне бекiтiлiп берiлдi.
5) 2003 жылгы 20 маусымнан бастап- осы уакытка дейiн жалгаскан кезец 2003 ж. 20 наурызда Казакстан Республикасыныц Жер кодексшщ кабылдануымен жэне ауыл шаруашылыгы максатындагы жерлерге жеке меншiкке руксат берумен сипатталады. Азаматтар жердi пайдалану кукыгына ие болды. Бiрак зац бойынша, ауылшаруашылык жерлерiне жеке меншшт енгiзу, адамдардыц оларды жеке меншшке сатып алуга мiндеттi екенiн бiлдiрмейдi. КР Жер кодексшщ 171-бабына сэйкес жер учаскелерiн меншiкке беру шарттарыныц жYЙесi бар: толык кадастрлык кун, кадастрлык кунныц 50% мeлшерiнде белгшенетш жецшдшт бага, 10 жылга дешнп мерзiмге бeлiп телеу [4].
1. Осыдан Казакстандагы жер реформасыныц непзп нэтижелерi бойынша жер меншЫнщ алуан тYрiн калыптастыру аркылы акылы жердi пайдалану мен жеке меншiктi енпзу, жер нарыгын дамытудыц негiзi болып табылады [5,282].
БYгiнгi кYнi Казакстан Республикасыныц жер коры нысаналы максатына сэйкес 7 санатка бeлiнедi, олар: 1) ауыл шаруашылыгы максатындагы жерлер; 2) елдi мекендердщ (калалардыц, кенттердщ жэне ауылдык елдi мекендердiц) жерлерц 3) eнеркэсiп, кeлiк, байланыс, гарыш кызметiнiц, корганыстыц, улттык кауiпсiздiктiц муктаждары Yшiн жэне ауыл шаруашылыгына арналмаган eзге де жерлер; 4) ерекше коргалатын табиги аумактардыц жерлерi, сауыктыру, рекреациялык жэне тарихи-мэдени максаттагы жерлер; 5) орман корыныц жерлерi; 6) су корыныц жерлерi; 7) босалкы жерлер.
Жер есебiнiц деректерiн талдау жер санаттары бойынша аудандарга бeлуд жыл сайын эртYрлi eзгерiстердiц орын алатынын кeрсетедi, бул туралы 1991 жэне 2021 жылдардагы жер корыныц курылымы мен кeлемi жэне Yлесi туралы мэлiметтерде берiлген (кесте1) [6] .
Кесте 1 - 1991, 2021 жж. КР жер корындаFы жер санаттарыныц кeлемi мен Yлесi
№ Жер санаттарыныц атауы 1991ж. (мыц га) Жер корынд аFы Yлесi, % 2021ж. (мыц га) Жер корынд аFы Yлесi, % Ауытк у+,- 2021ж./ 1991ж.
1. Ауыл шаруашылыгы максатындаFы жерлер 218 375 0,803 113961 ,4 0,433 104414 ,4
2. Елдi мекендердiц жерлерi 3747,2 0,014 24 288,7 0,092 +20541 ,5
3. Энеркэсiп,кeлiк,байланыс, Fарыш кызмеп, корFаныс, улттык кауiпсiздiктiц муктаждары Yшiн жэне ауыл шаруашылыFына арналмаFан езге де жерлер 18 796,8 0,069 2239,1 0,009 16557, 7
4. Ерекше корFалатын табети аумактардыц жерлерi, сауыктыру, рекреациялык жэне тарихи-мэдени максатщ^ы жерлер 775,3 0,003 7810,7 0,03 +7035, 6
5. Орман корыныц жерлерi 10 179,2 0,037 22435, 3 0,086 +12256 ,1
6. Су корыныц жерлерi 819,9 0,003 4206,5 0,016 +3386, 6
7. Жер коры (запастаFы жерлер) 18 952,3 0,070 87989, 1 0,334 +69036 ,8
Жиыны 271 646,3 99,99 262930 ,8 100,0 -8715,5
оныц шшде баска мемлекеттердш 149,8 0,0005 0,9 0,0000 -148,9
территориясында колданалатын 3
жерлер
баска мемлекеттердiц 993,7 0,004 9561,1 0,035 +8567,
пайдаланылатын жерлерi 4
КР территориясы 272 490,2 100 72491, 2 100 +8
Ескерту- 2021 ж. жердi пайдаланылу туралы жиынтык талдамалык есеп мэлiметтерi бойынша курастырылган.
Берiлген кесте мэлiметтерiнен 1991 жэне 2021 жылдардагы жер корындагы жер санаттарыныц кeлемi мен Yлестерi бойынша динамикасынан ауыл шаруашылыгы максатындагы жерлер кeлемi 1991жылы 218 375 мыц га курап, жер корындагы Yлесi 0,803% , ал 2021 жылы113 961,4 мыц га, Yлесi 0,433% курап, ягни 104 414,4 мыц га темендеген.
2. Егер Казакстанныц Yлкен аумагы бар екенiн ескерсек, ауыл шаруашылыгы максатындагы жерлер кeлемi бойынша, бул ете тeменгi керсетюш. Бул тeмендеуiнiц негiзгi себептерiнiц бiрi: жердi eнеркэсiптiк максаттарга шыгару, елдi мекендердiц шекараларын белгiлеу, орман корыныц жерлерiне жанама орман пайдалануга бершген шаруа кожалыктарыныц жер учаскелерiн кайтару, пайдалану мерзiмдерiнiц аякталуына жэне ершп тYрде бас тартуга байланысты босалкы жерлерге кайтаруга байланысты орын алган [7,23-29б.].
Сонымен бiрге 2016 жылгы 6 мамырда ауыл шаруашылыгы жерлерш сатуга мораторий енгiзу барысында:
- мемлекет ауылшаруашылык жерлерiн шетелдштерге, кандастарга жэне тiптi шетелдiк катысуы бар казакстандык зацды тулгаларга сатуга тыйым салды.
- ауылшаруашылык жерлерш тек жалдау кукыгымен пайдалану енпзшдь
Мораторий мерзiмi 2026 жылгы 31 желтоксанга дейiн узартылды.
Казакстан Республикасыныц Конституциясында жер мен оныц жер койнауы, eсiмдiктер мен жануарлар дYниесi, баска да табиги ресурстар мемлекет меншшнде екенi айкындалган. Жер сондай-ак зацда белгiленген негiздерде, шарттар мен шектерде жеке меншште болуы мYмкiндiгi кeрсетiлген. 2021 жылгы 1 карашадагы жер балансындагы азаматтар мен мемлекетпк емес зацды тулгалардыц жеке меншшндеп жер есебiнiц деректерi бойынша эртYрлi санаттагы 2805,0 мыц га жер бар. Жер ресурстарыныц негiзгi аумагы мемлекетпк меншiкке тиесiлi. Жер корын жер санаттары бeлiнiсiнде меншiк нысандары бойынша бeлiнуi 2-кестеде берiлген.
Кесте 2- 2021 жылгы 1 карашага жер санаттары бeлiнiсiнде жердi меншш нысандары бойынша бeлу___
Жер санаты Жер алацы оныц шшде
жеке меншште мемлекет меншшнде
1. Ауыл шаруашылыгы максатындагы жерлер 113 961.4 1 423.2 112 538.2
2. Елдi мекендердш жерлерi 24 288.7 1 290.5 22 998.2
3. Энеркэсш, адлш, байланыс, корганыс жэне eзге де ауыл шаруашылыгы максатындагы емес жерлер 2 239.1 90.7 2 148.4
4. Ерекше корFалатын табети аумактардыц жерлер^ сауыктыру, рекреациялык жэне тарихи максатщ^ы жерлер 70810,7 0.5 7 810,2
5. Орман корыныц жерлерi 220435,3 0,1 220435,2
6. Жер коры 4 206.5 - 4 206.5
7. ЗапастаFы жер коры 87 989.1 - 87 989.1
БарлыFы 2620930,8 20825,0 2600125,8
Ескерту- КР 2021 ж. жердi пайдаланылу туралы жиынтык талдамалык есеп мэлiметтерi
Берiлген кесте мэлiметтерiнен жеке меншштеп жерлердiц жалпы кeлемiндегi ауыл шаруашылы^ы максатындаFы жерлер - 50,7 %, елдi мекендердiц жерлерi-46,0 %, енеркэсш, кeлiк, байланыс жэне ауыл шаруашылы^ына арналмаFан езге де жерлерге - 3,2 %, ерекше KорFалатын табети аумактардыц жерлерiне, сауыктыру, рекреациялык жэне тарихи - мэдени максатщ^ы жерлерге-0,02%, орман алкаптарына тиесiлi кор - 0,004 % курады
КР жер корыныц курамындаFы жер учаскелерiнiц непзп алацдары: шаруа жэне фермер кожалы^ы - 34,1%, тауарлык ауыл шаруашылы^ы eндiрiсi - 15,4 %; бау-бакша жэне саяжай курылысы-1,2 %, жеке косалкы шаруашылык-10,1 %,жеке турFын YЙ курылысы-10,3 % баскалары Yшiн, непзшен кэсiпкерлiк, елдi мекендердегi максаттар-25,6 % жерлердеп eнеркэсiптiк жэне eзге де максаттар Yшiн eнеркэсiп, кeлiк, байланыс жэне e3re де ауыл шаруашылы^ына арналмаFан-3,2 % тиесiлi .
3. Елiмiзде жер катыстарыныц калыптасуы мен дамуы барысында кол жеткен нэтижелерге карамастан, бYгiнгi тацда ауыл шаруашылык eндiрiсi eте баяу каркынмен eсуде. Мысалы, 2023 жылдыц кыркYЙек айыныц соцында Казакстанныц ЖIЭ-дегi ауыл шаруашылы^ыныц Yлесi небэрi 4.1% курайды [8,7-8б.].
Казакстанда жер катынастарын дамыту кYPделi де мацызды YPДiс. Ол ауыл шаруашылы^ы саласын туракты дамытумен байланысты жYргiзiлетiн iс-шаралармен бiрге жер катынастарын баскару жYЙесiндегi жумыстарды каркынды жалFастыру аркылы жер катынастарын жаца сын-катерлерге бейiмдеу, климаттыц eзгеруiн, технологиялык инновацияларды жэне элемдiк экономикадаFы eзгерiстер мен елдщ жалпы экономикалык жэне элеуметпк дамуымен тыFыз байланысты. Осы баFыттардаFы мэселелердiц шешiмiн табуы Казакстанныц орныкты дамуын камтамасыз етуге eрiс бередi деген ойдамыз.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Милосердов В. В. Земельные отношения: необходимость смены курса // Наш современник,2011. -№ 1.-210 с.
2. «Жер реформасы туралы» Казак Кецеспк Социалиста Республикасыныц Зацы 28 маусым 1991 жыл/
3. Казак КСР мемлекетпк меншiктi мемлекет иелЫнен алу мен жекешелендiрyдiц 19911992 жылдарга арналган Багдарламасы https://aldaspaninfo.kz
4. Казакстан Республикасыныц Жер кодека Казакстан Республикасыныц 2003 жылгы 20 маусымдагы N 442 Кодекс
5. Кульмаганбетова А. С. Рынок земель сельскохозяйственного назначения в Республике Казахстан/ WORLD SCIENCE: PROBLEMS AND INNOVATIONS: сборник статей IV Международной научно-практической конференции. В 2 ч. Ч. - Пенза: МЦНС «Наука и Просвещение». -2016.-282 с.
6. Сводный аналитический отчет о состоянии и использовании земель за 2021 год - Астана, 2022. - 334 с
7. Калиев Г.А. Аграрные проблемы на рубеже веков. Алматы: РГП «НИИ экономики АПК и развития сельских территорий», 2003. - 150 с.
8. Никитин В. Проблемы и перспективы использования сельскохозяйственных земель в Казахстане . Комсомольская правда. — 2023. — № 7. -С. 7-8.
