Научная статья на тему 'ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ'

ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

CC BY
16
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
гидрологиялық зерттелгендігі / гидрологиялық бекет / гидрологиялық бекет / бақылау / су нысандары. / hydrological knowledge / hydrological station / hydrological network / monitoring / water bodies_

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — А Р. Медеу, С Қ. Әлімқұлов, Л К. Махмудова, Г Р. Баспакова

Мақалада су ресурстарының орнықты бақылау қызметін қамтамасыз ету контекстінде Қазақстан Республикасының гидрологиялық желісінің жүйесінің орналасуы мен оңтайландыру құрамының негізгі аспектілері қарастырылған. Аумақтық қорытулар, гидрологиялық есептеулер мен болжамдардың әдістерін әзірлеуге, сондай-ақ климаттың өзгеруі жағдайында гидрологиялық режимнің ұзақ мерзімді өзгеріс-терін бағалауға қажетті реперлі (ұзақ қатарлы) бақылау қатарларының сақталуына басты назар аударылды. Ғылыми зерттеу гидрологиялық болжамдардың және қауіпті құбылыстар туралы ескертулердің сенімділігін арттыру үшін ақпараттық бекеттер санын арттыру, стратегиялық маңызды аймақтарда гидрологиялық желіні заманауи жабдықтармен жабдықтау, төтенше зерттеулер жүргізу үшін мамандандырылған арнайы бақылау бекеттерін қалпына келтіру маңыздылығын көрсетеді. Ұсынылған шараларды іске асыру экономиканың гидрологиялық ақпаратқа қазіргі кездегі және келешектегі қажеттіліктерін қанағаттандыруға, сондай-ақ гидрологиялық есептер мен болжамдардың дәлдігі мен сенімділігін арттыруға мүмкіндік береді.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE CURRENT STATE OF THE HYDROLOGICAL OBSERVATION SYSTEM

The article considers the key aspects of optimization of the composition and placement of the hydrological network of the Republic of Kazakhstan in the context of ensuring sustainable monitoring of water resources. The main attention is paid to the preservation of reference (long-row) observation points necessary for territorial generalizations, development of methods for hydrological calculations and forecasts, as well as assessment of long-term changes in the hydrological regime in the context of climate change. The scientific study emphasizes the importance of increasing the number of information posts to improve the reliability of hydrological forecasts and warnings of hazardous phenomena, equipping the hydrological network with modern equipment in strategically important areas, and restoring specialized observation points for experimental research. The implementation of the proposed measures will meet the current and future needs of the economy for hydrological information, as well as improve the accuracy and reliability of hydrological calculations and forecasts.

Текст научной работы на тему «ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ»

https://doi.org/10.55764/2957-9856/2024-3-14-20.22

МРНТИ 37.27.02 37.27.15 УДК 556.04

А. Р. Медеу1, С. Эл1мк¥лов2, Л. К. Махмудова*3, Г. Р. Баспакова4

1 Казахстан Республикасы ¥лттьщ гылым академиясыныц академигi, география гылымдарыныц докторы, Баскарма терагасы («География жэне су каушаздт институты» АК, Алматы, Казахстан;

[email protected]) 2 Г. f. к., кауымдастырылган профессор, Баскарма терагасыныц орынбасары («География жэне су каушиздт институты» АК, Алматы, Казахстан; [email protected]) 3 Г. f. к., кауымдастырылган профессор, жетекшi гылыми кызметкер («География жэне су каушаздш институты» АК, Алматы, Казакстан; [email protected]) 4 PhD, ага Fылыми кызметкер («География жэне су каушиздт институты» АК, Алматы, Казакстан; [email protected])

ГИДРОЛОГИЯЛЬЩ БАКЫЛАУ ЖУЙЕСШЩ КАЗ1РГ1 ЖАГДАЙЫ

Аннотация. Макалада су ресурстарыныц орныкты бакылау кызметiн камтамасыз ету контекстiнде Казакстан Республикасынын гидрологиялык желiсiнiн жYЙесiнiн орналасуы мен оцтайландыру к¥рамыныц негiзгi аспектiлерi карастырылган. Аумактык корытулар, гидрологиялык есептеулер мен болжамдардыц эдiстерiн эзiрлеуге, сондай-ак климатгын езгеруi жагдайында гидрологиялык режимнiн узак мерзiмдi езгерю-терiн багалауга кажетгi реперлi (узак катарлы) бакылау катарларынын сакталуына басты назар аударылды. Fылыми зерттеу гидрологиялык болжамдардыц жэне кауiптi к¥былыстар туралы ескертулердiн сенiмдiлiгiн арттыру ушш акпараттык бекеттер санын арттыру, стратегиялык мацызды аймактарда гидрологиялык желiнi заманауи жабдыктармен жабдыктау, тетенше зерттеулер жYргiзу Yшiн мамандандырылган арнайы бакылау бекеттерш калпына келтiру мацыздылыгын керсетедi. ¥сынылган шараларды iске асыру экономиканыц гидрологиялык акпаратка казiргi кездегi жэне келешектеп кажеттiлiктерiн канагаттандыруга, сондай-ак гидрологиялык есептер мен болжамдардыц дэлдт мен сешмдшпн арттыруга мYмкiндiк бередi.

Тушн сездер: гидрологиялык зерттелгендiгi, гидрологиялык бекет, гидрологиялык бекет, бакылау, су нысандары.

Kipicne. Су нысандарын мемлекетпк бакылау коршаган орта мен табиги ресурстардыц мемлекетпк бакылау жYЙесiнiц к¥рамдас белш болып табылады. Мемлекетпк бакылау Казакстан Республикасыныц су корын к¥райтын барлык су нысандарында жYзеге асырылады [1-4]. Мемлекетпк бакылау к¥рылымына мэл1меттерд1 бакылау жYЙелерi, жинау, табыстау жэне деректерд1 ецдеу камтиды; акпараттык ешмдерд1 алу (жедел жэне тэртшн н^скалары); су нысандарыныц ахуалы езгерушщ болжау.

Су нысандарыныц бакылауын тшмд1 жYргiзу Yшiн мэл1меттер жэне деректер жинау техно-логияларын эркашан жетiлдiру кажет; бакылау нэтижелерш жоспарлы жэне жедел ецдеу эдютер1 мен технологияларын эз1рлеу; каушн тетенше гидрологиялык к¥былыстарды болжау жэне алдын-алуды камтамасыз ету Yшiн акпараттык ешмдерд1 дайындау технологияларын эз1рлеу; езен алаптарындагы 1р1 су шаруашылыгы жYЙелерiнiц ж^мыс ютеу барысын акпараттык камтамасыз ету.

Жер бенндеп су нысандарын бакылау жэне жер бен суларын багалау Yшiн акпаратка койы-латын мшдетп талап кажетп дэлдшпен жэне тшсн кещснк-уакыттык р^ксатпен сипатталатын жеткшкп к¥рамдагы мэл1меттерд1 уакытылы алу мYмкiндiгi болып табылады.

Каз1рп тацдагы су ресурстарын пайдалану мен коршаган ортаны коргау жагдайында мэл1меттерд1 уакытылы алу жэне суды есепке алу - бекеттерде жэне акпаратты ецдеу орта-лыктарында жаппай жогары технологиялык жабдыктандыру, республикада жYЙесiндегi суды есепке алудыц сешмд1 бакылау жYЙесiн ^йымдастыруды талап етед1. Жер бет су нысандарыныц бакылауы жэне жер бет суларын есепке алу нэтижелер1 су шаруашылыгы аудандары мен су нысандарыныц алаптары, су шаруашылыгы кешендер^ оныц шшде географиялык, эюмшшк жэне

экономикалыщ аудандар бойынша деректердщ жYЙеленуiн жэне тецгершуш ^амтамасыз етуге тшс [1-6].

Демек, жер бет сулары туралы аппарат квзi гидрометеорология жэне ^оршаган ортаны ба^ылау ^ызмеимен су нысандарында ^йымдастырылган станциялар мен гидрологиялыщ бекеттер желiсi болып табылады. Казахстан Республикасында мемлекеттiк ба^ылау желюш пайдалана отырып гидрометеорологиялыщ ба^ылауды «Казгидромет» РМК жYзеге асырады (Казахстан Рес-публикасы Yкiметiнiц 1999 жылгы 2 наурыздагы № 185 ^аулысына сэйкес б^л ^йымга респуб-ликалыщ мемлекетпк кэсiпорын мэртебесi). «Казгидромет» РМК жер бет суларына ба^ылау жYргiзуге жауапты, оныц iшiнде:

- жер бет су нысандарыныц ахуалына т^ра^ты ба^ылау жYргiзу;

- су нысандарын ба^ылау нэтижесiнде алынган а^параттарды жинауды, вцдеущ, синтездеудi жэне са^тауды ^амтамасыз ету;

- жер бет су нысандарыныц ахуалыныц жэне су ресурстары жай-^шнщ сандыщ жэне сапа-лыщ кврсетюштершщ бiр бвлiгiндегi взгерiстердi багалау жэне болжау;

- жер бет су нысандарыныц ба^ылау деректерiн ^сынуды ^амтамасыз ету [3, 7].

Жаhандьщ взгерютер халыщаралыщ децгейде кYш-жiгердi Yйлестiрудi талап етедi. А^па-

раттармен алмасу жэне бiрлескен зерттеулер су ресурстарын жа^сыра^ тYсiнуге жэне су ресурстарын тиiмдi бас^аруга ыщпал етедi. Гидрологиялыщ ба^ылау деректерiн заманауи пайда-ланудыц мысалы ретiнде твтенше гидрометеорологиялыщ о^игаларды болжауды айтуга болады. Ба^ылау деректерiне непзделген Yлгiлер су тас^ыны мен ^¥рга^шылы^ты болжай алады, б^л залал мен за^ымдарды азайту стратегияларын жасауга квмектеседь Датчиктер мен автоматты станция-лардыц квмегiмен су сапасын ба^ылау на^ты уа^ыт кезiнде су сапасыныц взгеруш ^адагалайды, б^л ^оршаган ортаны ^оргау жэне халыщтыц денсаулыгы Yшiн мацызды. Мэлiметтердi талдау ауыл-шаруашылыгында, внеркэсiпте жэне т^рмыстыщ шаруашылыщта су ресурстарын оцтай-ландыруга, су ысыраптарын азайтуга жэне суды бвлюущ жа^сартуга квмектеседi. ¥за^ мерзiмдi гидрологиялыщ мэлiметтер жаhандьщ климаттыц взгеруiнiц су ресурстарына эсерiн зерттеу жэне оган бейiмделу стратегияларын эзiрлеу Yшiн пайдаланылады [8, 9].

Гидрологиялыщ ба^ылау жYЙесiнiц ^азiргi кездегi ахуалы инновациялыщ технологиялар мен эдiстердi кещнен ^олданумен сипатталады, б^л осы саладагы гылыми зерттеулердiц деректерiн вте взект етедi. Б^л деректер климаттыц взгеруi жэне антропогендiк эсердiц ^лгаюы жагдайында су ресурстарын болжау жэне бас^ару Yшiн вте мацызды.

Демек, ^ашыщтыщтан зондтау, автоматты гидрометеорологиялыщ бекеттер жэне су сапасыныц сенсорлары сия^ты заманауи деректердi жинау эдiстерi дэлiрек жэне уа^ытылы деректердi ^амтамасыз етедi. Б^л гидрологиялыщ болжамдар мен Yлгiлер сапасын жа^сартуга квмектеседi. Географиялыщ а^параттыщ жYЙелердi жэне гидрологиялыщ Yлгiлердi эзiрлеу деректердi тиiмдiрек талдауга жэне визуализациялауга мYмкiндiк бередi, б^л су ресурстары саласында шешiм ^абыл-дауды жецiлдетедi.

Осылайша, гидрологиялыщ ба^ылау жYЙесiнiц ^азiргi жагдайы су ресурстары туралы дерек-тердi нег^рлым дэл жэне жедел жинауга, талдауга жэне тYсiндiруге мYмкiндiк беретш технологиялар мен эдiстердiц дамуымен сипатталады. Осы саладагы гылыми зерттеу деректершщ взектiлiгi бiрнеше негiзгi факторлармен аныщталады. Бiрiншiден, климаттыц взгеруi взендердщ, квлдердiц жэне су ^оймаларыныц гидрологиялыщ режимiне айтарлыщтай эсер етедi. Б^л взгерю-тердi ба^ылау су тас^ыны мен ^¥рга^шылы^ сия^ты твтенше гидрометеорологиялыщ о^игаларды болжау жэне суды бас^ару iс-шараларын бейiмдеу Yшiн мацызды. Екшшщен, ^алалар мен внер-кэсiптердiц всуi су алаптарындагы су тецдестiгiн взгертед^ гидрологиялыщ ба^ылау жYЙесi б^л взгерютердщ су ресурстарына эсерiн багалауга жэне оларды ^оргау жэне тиiмдi пайдалану шараларын эзiрлеуге квмектеседi.

Материалдар мен тэсшдер. Казахстан Республикасы Еуразия континентшде орналас^ан жэне 2 млн 724,9 мыц км2 аума^ты алып жатыр. Республикада 85 000 взен жэне 48 000 Yлкендi-кiшiлi квлдер бар [10]. Су шаруашылыгы жагынан ел аумагы сегiз алап^а бвлшедк Арал-Сыр-дария, Жайыщ-Каспий, Н^ра-Сарысу, Тобыл-Торгай, Есiл, Ертiс, Бал^аш-Алаквл, Шу-Талас (сурет).

1\азак;стан Республикасыньщ сушаруашыльщ алаптары Water management areas of the Republic of Kazakhstan

Гидрологиялыщ желш дамыту мен оцтайландырудыц Heri3ri эдiстемелiк тэсiлдерi мыналар болып табылады:

- гидрологиялыщ желiнi дамыту ^a3ipri кезенде де, сондай-а^ мемлекеттщ экономикалыщ даму келешегiн ескере отырып, мемлекеттщ эртYрлi ^ажеттшктерше сэйкес, гидрологиялыщ а^параттыц эртYрлi типке, ма^саттагы дискреттшк ^ажеттшктерш ескере отырып, кешендi тэсш негiзiнде жYзеге асырылады. елдщ экономикалыщ дамуы;

- желiнi дамытуга кешендi тэсiлi ба^ылау бекеттерiнде елшеу жYргiзуден бастап осы тех-нологиялыщ тзбектщ барлыщ буындарын техникалыщ жэне технологиялыщ жетiлдiру негiзiнде соцгы а^параттыщ енiмдi алуга дейiн су нысандарыныц гидрологиялыщ ба^ылауыныц бYкiл жYЙесiн эзiрлеудi жэне жацгыртуды кездейдi.

Зерттеу нэтижелерь Казахстан Республикасыныц ¥лттык; гидрометеорологиялыщ ^ызмет 1922 жылы ^йымдастырылган 100 жылга жуыщ даму жолын бастан еткерген элемдеп ец кене ^йымдардыц бiрi болып табылады. Каза^станныц гидрологиялыщ желiсi 80-90-жылдары езшщ ец Yлкен дамуына жетп, еткен гасырда оныц саны 506 гидрологиялыщ бекет болган (1981 ж. дереп бойынша) [10].

Осы уа^ыт^а дейiн су ресурстарын ^алыптастырудыц табиги режимi жагдайында желiнiц ж^мыс ютеушщ гылыми негiздемесi эзiрлендi, ба^ылау деректерш беру жэне ^абылдау жэне гидрологиялыщ а^паратты ба^ылау ^амтамасыз етiлдi. Жалпы, гидрологиялыщ желiнiц сол кездегi жагдайы элемдiк децгейге сэйкес келдi. ДYниежYзiлiк метеорологиялыщ ^йымныц (ДМО) ^сы-нымдары бойынша бекеттердiц тыгыздыгы келесi талаптарга сай болуы керек: таулы айма^тарда 1000 км2 аумавда бiр гидрологиялыщ бекет; 1875 км2 жазыщ аума^та бiр гидрологиялыщ бекет [11, 12].

КСРО-ныц ыдырауына байланысты, 1990 жылдардан бастап нарыщтыщ экономикага етуiне жэне «Казгидромет» РМК-ныц ете темен бюджетпк ^аржыландыруына байланысты бекеттер саны еткен гасырдыц аягында 290-га дейiн ^ыс^арды, негiзiнен шагын езендердегi бекеттер есебшен (1997 ж. дерегi бойынша) 40 %-га ^ыс^арды. Казахстан аумагында гидрологиялыщ желiде 1999 жы-лы 159 гидрологиялыщ бекет ^ана ^алды, сандыщ керсеткiш бойынша 1936 жылгы децгейге жетп

[13]. K^ipri уа^ытта гидрологиялы; бакылау 377 гидрологиялык бекетте жYргiзiлуде, оныц iшiнде: 329 езен, 38 кел, 10 тещз бекетi [14]. Су шаруашылыгы алаптарындагы гидрологиялык бекеттер саны 1-кестеде келтipiлген.

1-кесте - КР езендершдеп гидрологиялы; бекеттер саны («Казгидромет» РМК) Table 1 - Number of hydrological posts on rivers of the Republic of Kazakhstan (RSE «Kazhydromet»)

Сушаруашылы; алабы 1981-1990 жж. 1991-2000 жж. 2001-2010 жж. 2021 ж.

Арал-Сырдария 64 59 37 38

Бал;аш-Алакел 128 85 59 69

Ерт1с 76 61 35 57

Есш 38 35 26 42

Жай^1;-Каспий 71 62 48 51

Нура-Сарысу 38 31 16 27

Тобыл-Торгай 40 33 16 25

Шу-Талас 40 36 19 20

Жалпы гидрологиялык бекеттер саны 495 402 256 329

Казахстан Республикасыныц аумагындагы желшщ орташа тыгыздыгы бip гидрологиялы; бекетке 8282 км2 ;райды. 2-кестеде элемнщ эpтYpлi елдеpiндегi гидрологиялы; бекеттер саны кеpсетiлген.

Kазipгi таццагы гидрологиялы; желi (саны мен тыгыздыгы бойынша) жедел а;паратты; ;ызмет жэне гидрологиялы; болжау мiндеттеpiн ;амтамасыз ету ушш жеткiлiксiз. Демек, ДМ¥ талаптарына сэйкес [3, 6, 7] ;ажетп ец аз гидрологиялы; желшщ санды; ;^рамына талабына ;ойылатын талаптарга сэйкес эр тYpлi аума;тардыц айма;ты; ерекшелштерш, оныц iшiнде физика-географиялы; жагдайды, сонымен ;атар аума;тыц экономикалы; игершгендшн ескере отырып, Казахстан Республикасы тутастай алганда гидрологиялы; ба;ылау талаптарына сэйкес келмейд1

2-кесте - Элемнщ эpтYpлi елдершдеп гидрологиялы; бекеттер саны [10] Table 2 - Number of hydrological stations in different countries of the world [10]

Мемлекет Гидрологиялы; бекетер саны Аума; ауданы, км2 Б1р гидрологиялы; бекетке шавданда су жинау алабы, км2

Каза^тая Республикасы 329 2 724 900 8282

Кыртыз Республикасы 51 199 951 3921

Тэжжстан Республикасы 92 143 100 1555

ТYpкiменстан 33 488 100 14 791

взбекстан Республикасы 121 447 700 3700

Кытай Халы; Республикасы 9890 9 596 961 970

Ресей Федерациясы 2974 17 128 000 5759

Авторлардыц зеpгтеулеpi бойынша [8] республиканыц езендервдеп гидрологиялы; бекеттердщ усынылатын ец аз саны 500 бекеттен кем болмауы керек. Гидрологиялы; желiнi дамытуга кешещщ кез;арас келесi ;ажегтi iс-шаpалаpды жYзеге асыруды талап етедi:

- шынайы а;парат алу Yшiн гидрологиялы;, гидрохимиялы; жэне мамандандырылган желiнiц ба;ылау бекеттерш орналастыруды оцтайландыру;

- ба;ылау багдарламаларын оцтайландыру, а;паратты; ;урамын кецейту;

- гидрологиялы; ба;ылау жYЙесiн жацгырту жэне техникалы; жара;тандыру (;азipгi замангы ;ашы;тан автоматтандырылган эдiстеp мен елшеу ;уралдарына кешу, гидрологиялы; бекегтеpдi ^ipri замангы автоматтандырылган ба;ылау ;уралдарымен, аспаптармен, байланыс жYЙелеpiмен, оныц iшiнде деpектеpдi жинау мен алмасуды спутниктiк жYЙелеpiмен жабды;тау);

- жеке ба;ылау бекеттершдеп ба;ылауларды толы; автоматтандыруга бipтiндеп ауыстыру;

- гидрологиялы; а;паратты тарату жэне ендеу технологияларын, оныц iшiнде жедел жэне жоспарлы су енмш есепке алудыц автоматтандырылган технологияларын эзipлеу жэне жетiлдipу;

- а;парат интеграциясы ;агидатын iске асыру - дереккездш жэне такыpыптык мазмунына ;арамастан а;паратты бipтутас акпаpагтык кецiстiкке бipiктipу жэне гидрологиялы; а;паратты жинау мен алмасудыц интеграцияланган акпаpагтык-телекоммуникациялык жYЙесiн ;уру негiзiнде а;паратты кешендi пайдалануды уйымдастыру.

Сонды;тан кешендi тэсiл негiзiнен тек непзп гидрологиялы; желiнi гана емес, сонымен ;атар мамандандырылган арнайы ба;ылаулар желiсiн (мысалы: су тецгеpiмiнiц бекеттер^ эpтYpлi су беткейiнен булануды ба;ылау) оцтайландыруды жэне дамытуды кездейдi, олардыц деpектеpi республиканыц су ресурстарыныц езгеруше климаттыц эсеpiн багалаудагы гылыми жэне ;олдан-балы мэселелеpдi шешу Yшiн ;ажет.

^орытынды. Гидрологиялы; желiнiц ;урамы мен орналасуын оцтайландыру су ресурстарыныц орны;ты ба;ылау жYЙесiн ;уру жолындагы мацызды ;адам болып табылады жэне келесi мiндегтеpдi ;амтиды:

- реперлш (уза; ;атарлы) ба;ылау бекеттерш са;тау жекелеген гидрологиялы; сипатта-малардыц аумактык жалпылауын жYpгiзу, гидрологиялы; есептер мен болжамдардыц эдiстеpiн эзipлеу жэне гидрологиялы; режим элеменгтеpiнiц уза; меpзiмдi езгеpiстеpiн, оныц iшiнде климаттыц езгеpуi жагдайында багалау Yшiн ете ;ажет;

- гидрологиялы; болжамдардыц жэне ;аушт гидрологиялы; ;убылыстар туралы ескерту-лердщ сенiмдiлiгiн арттыру ма;сатында акпаpагтык бекеттердщ санын улгайту;

- ipi су шаруашылыгы кешендеpiнiц аума;тарында, шаруашылы; игеру келешеп бар аудан-дарда экономика салаларыныц гидрологиялы; а;парат;а деген ^ipri кездегi жэне келешектегi кажегтiлiктеpiн жогары децгейде барынша канаFагтандыpу ма;сатында заманауи жабды;тармен жабды;талган гидрологиялы; желiнiц ба;ылау бекегтеpiнiц санын улFайту;

- су тендестш элеменгтеpi мен аFындыныц ;алыптасу YДеpiстеpiнiц жэне су тендеспп элементтершщ тэжipибелiк зеpгтеулеpiн (гидрологиялы; болжамдар мен есептеулердщ заманауи эдiстеpi мен Yлгiлеpiн жетiлдipу) ;айта жа^ырту ма;сатында, сондай-а; эpтYpлi тесенiш бет-кейлерден (су, топыра;, ;ар) буланудыц аумактык коpытулаpыныц сенiмдiлiгiн арттыру ма;са-тында мамандандыpылFан гидрологиялы; желiнi ;алпына келтipу.

^аржыландыру. Бул Fылыми зерттеу Каза;стан Республикасы Су ресурстары жэне ирригация министрлтнщ BR23791322 «КР су ;аушшздтн ;амтамасыз ету Yшiн су ресурстарын са;таудыц, молы;тырудыц жэне тиiмдi белюнрудщ Fылыми-техникалык камтамасыздыFы» баFдаpламалык-максагты ;аржыландыру непзшде жасалды.

ЭДЕБИЕТ

[1] Kазакстан Республикасыныц Су кодеки, 60 бабы. https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K030000481_

[2] Методическое руководство. Модуль 1. Политические аспекты управления водными ресурсами. Совместный проект ЕС/ПРООН/ЕЭК ООН «Поддержка Казахстана по переходу к модулю зеленой экономики». - 2023. - 52 с.

[3] Руководство по гидрологической практике. Том I. Гидрология: от измерений до гидрологической информации. -2020. - № 168. - 317 с.

[4] Егорова Ю. Д., Сафаров А. М. Мониторинг поверхностных вод. Автоматизированный анализ проб воды // Материалы X Всероссийской научно-практической конференции «Инновации в науке: пути развития». - 2019. - С. 11-14.

[5] Чернякова И. М. Научное обоснование размещения пунктов государственной сети гидрометеорологических наблюдений Республики Беларусь (магистерская диссертация) / Науч. рук. доц. Ю. А. Гледко. - Минск, 2024. - 86 с.

[6] Отчет о сеансе Всемирная метеорологическая организация (ВМО) №1277. Сокращенный окончательный отчет 73-й сессии. - Женева, 2021. - 1354 с. ISBN 978-92-63-41277-1 https://library.wmo.int/idurl/4/43120

[7] Руководство по гидрологической практике. Том II. Управление водными ресурсами и практика применения гидрологических методов. - 2012. - № 168. - 324 с.

[8] Ramos M.-H., Cudennec C., Cullmann J., Dogulu N., Luterbacher J., Pechlivanidis I., Salzberg A. WMO Hydrological Research Strategy 2022-2030: Operational Hydrology and Water Research Priorities. - Austria, 23-27 May 2022. - EGU22-11837. https://doi.org/10.5194/egusphere-egu22-11837, 2022

[9] Vision and Strategy for Hydrology and Associated Plan of Action and WMO Hydrological Research Strategy WMO. -2023. - № 1319. - 57 p.

[10] Саиров C. Б., Алимбаева Д. К., Сержбай Н. Т., Елтай А. Г., Тшлэкэр1м Т. А. Calculation of the minimum number of hydrological observation stations of the hydrometeorological service network in the republic of Kazakhstan // Гидрометеорология и экология. - 2024. - № 1. - С. 39-46.

- 1 8 -

[11] Достай Ж. Д., Кулебаев К. М., Камалиев А. М. Гидрологический мониторинг на реках Шу-Таласского бассейна и его развитие // Гидрометеорология и экология. - 2018. - № 1. - С. 84-91.

[12] Квач Е. Г. Особенности гидрологического режима трансграничных водных объектов Республики Беларусь и Российской Федерации // Водное хозяйство России: проблемы, технологии, управление. - 2023. - № 4. - С. 93-104.

[13] Скоцеляс И. И., Ли В. И., Попова В. П. К вопросу исследования поверхностных вод Гидрометслужбой Казахстана // Гидрометеорология и экология. - 2005. - № 1. - С. 35-41.

[14] Официальный сайт РГП «Казгидромет» [Электронный ресурс]. - https://www.kazhydromet.kz/ru/gidrologiya/o-gidrologii

REFERENCES

[1] Kazakhstan Republic Code of Laws, Issue 60. https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K030000481

[2] Methodological guide. Module 1. Political aspects of water resources management. Joint EU/UNDP/UNECE project «Support to Kazakhstan in the transition to a green economy module». 2023. 52 p. (in Russ.).

[3] Handbook of Hydrological Practice. Volume I. Hydrology: from measurements to hydrological information. 2020. No. 168. 317 p. (in Russ.).

[4] Egorova Yu. D., Safarov A. M. Monitoring of surface waters. Automated analysis of water samples // Materials of the X All-Russian scientific and practical conference «Innovations in science: ways of development». 2019. P. 11-14 (in Russ.).

[5] Chernyakova I. M. Scientific justification of the placement of points of the state network of hydrometeorological observations of the Republic of Belarus (master's thesis). scientific assistant professor Yu. A. Gledko. Minsk, 2024. 86 p. (in Russ.).

[6] World Meteorological Organization (WMO) session Report No. 1277. Abridged final report of the seventy-third session. Geneva, 2021. 1354 p. ISBN 978-92-63-41277-1 https://library.wmo.int/idurl/4/43120 (in Russ.).

[7] Handbook of Hydrological Practice. Vol. II. Water Resources Management and Hydrological Practice. 2012. No. 168. 324 p. (in Russ.).

[8] Ramos M. H., Cudennec C., Cullmann J., Dogulu N., Luterbacher J., Pechlivanidis I., Salzberg A. WMO Hydrological Research Strategy 2022-2030: Operational Hydrology and Water Research Priorities. Austria, 23-27 May 2022. EGU22-11837. https://doi.org/10.5194/egusphere-egu22-11837, 2022.

[9] Vision and Strategy for Hydrology and Associated Plan of Action and WMO Hydrological Research Strategy WMO. 2023. No. 1319. 57 p.

[10] Sairov S. B., Alimbaeva D. K., Serikbay N. T., Eltay A. G., Tillakkarim T. A. Calculation of the minimum number of hydrological observation stations of the hydrometeorological service network in the republic of Kazakhstan // Hydrometeorology and Ecology. 2024. No. 1. P. 39-46 (in Russ.).

[11] Dostay Zh. D., Kulebaev K. M., Kamaliev A. M. Hydrological monitoring on the rivers of the Shu-Talas basin and its development // Hydrometeorology and ecology. 2018. No. 1. P. 84-91 (in Russ.).

[12] Kvach E. G. Features of the hydrological regime of transboundary water bodies of the Republic of Belarus and the Russian Federation // Water management of Russia: problems, technologies, management. 2023. No. 4. P. 93-104 (in Russ.).

[13] Skotselyas I. I., Li V. I., Popova V. P. On the issue of studying surface waters by the Hydrometeorological Service of Kazakhstan // Hydrometeorology and ecology. 2005. No. 1. P. 35-41 (in Russ.).

[14] Official website of RSE «Kazhydromet» [Electronic resource]. https://www.kazhydromet.kz/ru/gidrologiya/o-gidrologii_(in Russ.).

А. Р. Медеу1, С. К. Алимкулов2, Л. К. Махмудова*3, Г. Р. Баспакова4

1 Академик НАН РК, д. г. н., председатель правления (АО «Институт географии и водной безопасности»,

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Алматы, Казахстан; [email protected]) 2 К. г. н., ассоциированный профессор, заместитель председателя правления (АО «Институт географии и водной безопасности», Алматы, Казахстан; [email protected]) 3 К. г. н., ассоциированный профессор, ведущий научный сотрудник (АО «Институт географии и водной безопасности», Алматы, Казахстан; [email protected]) 4 PhD, старший научный сотрудник (АО «Институт географии и водной безопасности», Алматы, Казахстан; [email protected])

СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ СИСТЕМЫ ГИДРОЛОГИЧЕСКИХ НАБЛЮДЕНИЙ

Аннотация. Рассмотрены основные аспекты оптимизации состава и размещения гидрологической сети Республики Казахстан в контексте обеспечения устойчивого мониторинга водных ресурсов. Основное внимание уделено сохранению реперных (длиннорядных) пунктов наблюдений, необходимых для территориальных обобщений, разработки методов гидрологических расчетов и прогнозов, а также оценки многолетних изменений гидрологического режима в условиях изменения климата. Подчеркиваются важность увеличения числа информационных постов для повышения надежности гидрологических прогнозов и предупреждений об опасных явлениях, оснащения гидрологической сети современным оборудованием в

стратегически важных районах и восстановления специализированных пунктов наблюдений для проведения экспериментальных исследований. Реализация предложенных мер позволит удовлетворить современные и перспективные потребности экономики в гидрологической информации, а также повысить точность и надежность гидрологических расчетов и прогнозов.

Ключевые слова: гидрологическая изученность, гидрологический пост, гидрологическая сеть, мониторинг, водные объекты.

А. R. Medeu1, S. K. Alimkulov2, L. K. Makhmudova*3, G. R. Baspakova4

1 Academician NAS RK, Doctor in Geography, Chairman of the Board (JSC «Institute of geography and water security», Almaty, Kazakhstan; [email protected]) 2 Candidate of Geographical Sciences, Associate Professor, Deputy Chairman of the Board (JSC «Institute of Geography and water security», Almaty, Kazakhstan; [email protected]) 3* Candidate of Geographical Sciences, associate Professor, Leading Researcher (JSC «Institute of Geography and water security», Almaty, Kazakhstan; [email protected]) 4 PhD, Senior Researcher (JSC «Institute of Geography and water security», Almaty, Kazakhstan; [email protected])

THE CURRENT STATE OF THE HYDROLOGICAL OBSERVATION SYSTEM

Abstract. The article considers the key aspects of optimization of the composition and placement of the hydrological network of the Republic of Kazakhstan in the context of ensuring sustainable monitoring of water resources. The main attention is paid to the preservation of reference (long-row) observation points necessary for territorial generalizations, development of methods for hydrological calculations and forecasts, as well as assessment of long-term changes in the hydrological regime in the context of climate change. The scientific study emphasizes the importance of increasing the number of information posts to improve the reliability of hydrological forecasts and warnings of hazardous phenomena, equipping the hydrological network with modern equipment in strategically important areas, and restoring specialized observation points for experimental research. The implementation of the proposed measures will meet the current and future needs of the economy for hydrological information, as well as improve the accuracy and reliability of hydrological calculations and forecasts.

Keywords: hydrological knowledge, hydrological station, hydrological network, monitoring, water bodies.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.