Научная статья на тему 'КӨКТЕМГІ СУ ТАСУДЫҢ НЕГІЗГІ ЭЛЕМЕНТТЕРІН БОЛЖАУ'

КӨКТЕМГІ СУ ТАСУДЫҢ НЕГІЗГІ ЭЛЕМЕНТТЕРІН БОЛЖАУ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
46
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СУ ТАСУ / СУ ТАСқЫНЫ КөЛЕМі / АғЫНДЫ қАЛЫПТАСТЫРУШЫ ФАКТОРЛАР / СУ ТАСқЫНЫ МОНИТОРИНГі / БОЛЖАМ

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Молдахметов М.М., Махмудова Л.К., Камбарбеков Г.М., Жулкайнарова М.Н.

Мақалада су тасқыны мониторингі мен болжауын іске асыру процесі су тасқынының басталуына дайындық процесін оңтайландыруға, алдын алу іс-шараларының құрамын, орындалу мерзімдерін және басқа да ерекшеліктерін анықтауға, халықты, шұғыл және жедел қызмет көрсететін мекемелерді аумақты су басу қаупі туралы уақтылы және жедел хабардар етуге мүмкіндік беретіні негізделген. Ғылыми зерттеуде регрессиялық талдау негізінде көктемгі ағынды көлемін болжаудың нәтижелері келтірілген. Көпөлшемді деректерді корреляциялық - регрессиялық талдау әдісін (көптік регрессия теңдеуі) қолдана отырып, есептелген болжамдық мәндер бақыланған нақты мәндерге айтарлықтай жуық мәндерге ие болды. Көпжылдық кезең байланысының тығыздығын сипаттайтын корреляция коэффициентінің мәні қанағаттанарлық (Есіл өзені - Түрген ауылы үшін R=0,76; ал Есіл өзені - Нұр-Сұлтан қаласы үшін R=0,72). Су тасқыны ағындысын талдау мен болжаудың ең қарапайым әдістері ұсынылған болжамдық ақпараттарының сапасы бойынша күрделі физикалық негізделген модельдерді пайдалану кезінде алынған болжамдардан кем түспейді деген қорытынды жасалған.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FORECASTING OF THE MAIN ELEMENTS OF THE FLOOD WATER

The article substantiates that the process of implementing flood monitoring and forecasting will optimize the process of preparing for the onset of high water, determining the composition, deadlines and other features of preventive measures for timely and prompt notification of the population about the risk of flooding of the territory. The scientific study presents the results of forecasting the volume of spring flood runoff using regression analysis. The predicted values calculated using correlation and regression analysis of multidimensional data (multiple regression equation) showed fairly close values with the actually observed values, with a satisfactory correlation over a long-term period (R=0,76 for Yesil - Turgen; R=0,72 for Yesil - Nur-Sultan). The conclusion is made that the most simple methods of analysis and prediction of runoff are used in terms of the quality of the forecast information provided are not inferior to the forecasts obtained using complex physically based models.

Текст научной работы на тему «КӨКТЕМГІ СУ ТАСУДЫҢ НЕГІЗГІ ЭЛЕМЕНТТЕРІН БОЛЖАУ»

ЭОК 556.5.0.6:519.22

К0КТЕМГ1 СУ ТАСУДЬЩ НЕГ1ЗГ1 ЭЛЕМЕНТТЕР1Н БОЛЖАУ

М.М. Молдахметов1, Л.К. Махмудова2, Г.М. Камбарбеков3, М.Н. Жулкайнарова2

1Халыцаралъщ Тараз инновациялыц институты, Тараз ц-сы, Казацстан 2Казац улттыц аграрлыц зерттеу университетi, Алматы ц-сы, Казацстан 3эл-Фараби атындагы Казац улттыц университетi, Алматы ц-сы, Казацстан E-mail: Makhmudova.Lyazzat@kaznaru.edu.kz

Мацалада су тасцыны мониторинп мен болжауын icKe асыру процес су тасцыныныц басталуына дайындыц процесiн оцтайландыруга, алдын алу ш-шараларыныц цура-мын, орындалу мерзiмдерiн жэне басца да ерекшелiктерiн аныцтауга, халыцты, шугыл жэне жедел цызмет керсететш мекемелердi аумацты су басу цаут туралы уацтылы жэне жедел хабардар етуге мYмкiндiк беретiнi непзделген. Гылыми зерттеуде регрес-сиялыц талдау непзшде кектемгi агынды келемiн болжаудыц нэтижелерi келтiрiлген. Кепелшемдi деректердi корреляциялыц - регрессиялыц талдау эдiсiн (кепик регрессия тецдеуi) цолдана отырып, есептелген болжамдыц мэндер бацыланган нацты мэн-дерге айтарлыцтай жуыц мэндерге ие болды. Кепжылдыц кезец байланысыныц тыгы-здыгын сипаттайтын корреляция коэффициентшщ мэнi цанагаттанарлыц (Есiл езенi - ТYрген ауылы Yшiн R=0,76; ал Есш езенi - Нур-Султан цаласы Yшiн R=0,72). Су та-сцыны агындысын талдау мен болжаудыц ец царапайым эдiстерi усынылган болжамдыц ацпараттарыныц сапасы бойынша кYрделi физикалыц негiзделген модельдердi пайдалану кезiнде алынган болжамдардан кем тYCпейдi деген цорытынды жасалган.

ТYЙiн сездер: су тасу, су тасцыны келем1, агынды цалыптастырушы факторлар, су тасцыны мониторинг^ болжам

^абылданды: 6.05.22 DOI: 10.54668/2789-6323-2022-104-1-95-102

К1Р1СПЕ

Эзендердщ су тасцыны мен су басу цаутшц туындау мYмкiндiгiн болжау цаз1рг1 замангы шаруашылыц жYЙелерiнiц жай-кYЙiне, олардыц табиги жэне техногендш апаттарга царсы туру цабшетшщ осалдыгына байланысты ете езектi мшдет болып саналады. Су тасцыны цубылыстары мен су басудыц терiс эсерше ушырауы мYмкiн аймацтарда кептеген елдi мекендер, цауiп тугызу элеуетi жогары жэне аса мацызды енеркэсiптiк объектшер, инфрацурылым объектiлерi жэне ауыл шаруашылыгы алцаптары бар. Эзеннщ су децгешнщ кYрт кетершушщ жэне су басудыц эсершен экономикалыц нысандардыц жойылуын тугызатын цауiптi гидрологиялыц цубылыстарды болжау - ете кYPделi кеп децгейлi мшдет. Мына галымдардыц пiкiрiнше (Виноградов Ю.Б., 1988); (Борщ С.В., Симонов Ю.А., Христофоров А.В.,

2015), цауштщ алдын-алу шараларыныц дайындыгы мен жYзеге асырылуын тиiмдi цамтамасыз ету саласында зиянды азайтудыц ец тиiмдi цуралдарыныц бiрi - кYнi бурын ескерту жYЙесiнiц жацсы жумыс iстеуi.

Гидрологиялыц апаттыц

цубылыстардыц алдын алу жэне олардыц эсерш бэсецдету Yшiн езендер мен су цоймаларында цауiптi гидрологиялыц цубылыстарды бацылау мен болжаудыц кешендi кеп децгейлi жYЙесiн цуру цажеттiлiгi туындайды. Су нысандарыныц гидрологиялыц жагдайыныц дамуын мониторингiлеу жэне болжау Yшiн элемнщ барлыц дерлiк елдерiнде гидрологиялыц станциялар мен бекеттер желiсi цурылып, жумыс ютеуде. Олар су нысандарыныц гидрологиялыц режимi мен жай-кYЙi туралы непзп ацпарат кезi болып табылады.

^аушт гидрологиялыц

цубылыстардыц тэуекелiн, олардыц сипаттамаларын, керiну уацытын жэне

багалауга кабшетп су таскыны мен су тасу мониторингшщ жYЙ-eci мынадай элементтердi камтуы тиiс:

1. Шыгу тегi эртYрлi апатты; кубылыстардыц даму каутн есептеу. Бул ic-шаралар аумактыц гидрометеорологиялы; сипатта-масын камтиды, оныц негiзiнде мумкш бо-латын каушт децгейлердщ генезисi, оларды аныктайтын факторлар, олардыц Yйлесуi жэне ыктимал езара ю-кимыл туралы коры-тынды жасалады. Статистикалы; деректер бойынша (олар болган жагдайда) судыц ец жогары децгейлерi мен су епмшщ камтама-сызды; кисыктарын тургызу, камтамасыз-дыгы эртYрлi су таскыны мен кектемп су тасу кезiнде аумактыц су басу аймагын керсететiн картографиялы; материал жасауды камти-тын осы кубылыстардыц даму тэуекелiне талдау жYргiзiледi. Сондай-ак камтамасыз-дыгы эртYрлi су басу аймактарына тYсетiн кауштшк элеует жогары, аса мацызды ин-фракурылым объектiлерiн, елдi мекендердi беле отырып, аумакты кещспкпк талдау.

2. Алдагы су таскыны сулылыгы-ныц узак мерзiмдi болжамы. Зерттеудщ бул сатысында накты жылда судыц апат-ты жайылуыныц каупi багаланады. Негiзгi багаланатын параметрлер - агынды калып-тастырушы факторлар. Эр тYрлi аудандар Yшiн агынды калыптастырушы факторлар-дыц жиынтыгы мен комбинациясы эртYрлi болады, бiрак олардыц негiзгiлерi мыналар:

- кардагы су коры мен кар еру кезещнде тYCкен жауын-шашын мелшерiн жалпы бага-лау, олардыц кецiстiк бойынша таралуы;

- ерiген кар суымен жацбыр суыныц то-пыракка сщуше кететiн шыгындар (топы-рактыц кату терецдЫ мен су жинау алабы-ныц кектем алдындагы ылгалдылыгыныц сипаттамалары негiзiнде багаланады);

- микробедер формалары аркылы бет-тiк су устау, сондай-ак агынсыз аудан-дарды толтыруга кететiн шыгындар;

ыза суларыныц корын толтыруга кететiн шыгындар;

су таскыны кезещнде-

ri булану шыгынын багалау жэне т.б.

3. Екiншi кезецде алынган фонды; акпараттыц негiзiнде аумакты жэне ондагы нысандарды су басу каупiн сипат-тайтын ец жогары су етiмдерi мен ец жога-

ры су децгейлершщ алдын ала болжамдык есептеулерi жYргiзiледi. Бул кезецде накты маусым жагдайында колайсыз апатты; кубылыстардыц даму каут багаланады.

4. Негiзгi жэне анагурлым жауапты кезец - жагдайдыц дамуын кыскамерзiмдi болжау, су тасу толкындарыныц Yйлесiмiн есептеу, шугыл гидрометеорологиялы; акпараттыц непзшде олардыц тYсу уакыты есеп-теледi (Кумани М.В., Апухтин А.В., 2012).

БАСТАЩЫ ДЕРЕКТЕР ЖЭНЕ ЗЕРТ-ТЕУ ЭД1СТЕР1

Бастапкы материалдар ретш-де «^азгидромет» РМК кадастрлы; де-ректерi (КСРО беттiк су ресурстары, 1977, 1980); (Мемлекеттiк су кадастры, 1987, 2002, 2004, 2017) пайдаланылды.

Есш су шаруашылыгы алабыныц гидрологиялы; жагдайы ете айрыкша (жа-зыкты; ^азакстан, Орталык Азияныц агынсыз аудандарына жататын агындысы туракты ^азакстанныц оцтYCтiгi мен Батыс Сiбiрдiц тогысында орналаскан), осыган байланысты жергшкп агынды кар еритiн кыска кезец шш-де гана калыптасады (карастырылып отырган аймак климатыныц ете кургак болуына байланысты). Сонымен катар, жергшкп агынды калыптасу жагдайы катты ерекшеленедi:

- суы аз жылдары жергiлiктi агынды толыгымен езен арналарындагы жер бедерiнiц депрессияларын толтыруга жумсалады, агынды мелшерiнiц аздыгы соншалыкты, ол езен арналарына кар-дыц жиналуына карай калыптасады;

- суы мол жылдары жер бедершщ де-прессиялары суга толып, олар негiзгi арнага агын бередi (кектемнiц кыска мерзiм шш-де ету^ ерiген кар суыныц езен арнасына тYсуiне ыкпал етедi, нэтижесшде агынды шыгыны ете аз, ал су таскыны жогары болады) (Гальперин Р.И. жэне баскалар, 2012).

Аталган ауданныц гидрологиялы; жагдайыныц ерекшелш - агындыныц уакыт бойынша кепжылды; кезецде де, жыл iшiнде де барынша эркелкi таралуымен аныктала-ды. Беттiк агынды калыпастырудагы кардыц айрыкша релше орай Есiл су шаруашылыгы алабыныц барлы; езендерiнiц су режимшщ негiзгi фазасы кYрт айкындалатын кектемп

су таскыны кезещнде гана калыптасады CoлтYCтiк жэне Орталык ^азакстан-

(кeктемгi aFынды кeлемi жылдык агын- ныц далалык аймактары аудандарыныц

ды ^лемшщ 90-95 % - ын курайды). жылдык aFынды сипaттaмaлaрын есеп-

Ресейдщ МГИ зерттеулершщ нэти- теу Yшiн тэуелдшктщ келесi тYрiн пай-

желерi (KCPO беттiк су ресурстары, 1959) далану негурлым тиiмдi екенш кeрсеттi:

(1)

W.IJ

мундагы Y - aFынды кeлемi, м3; S - ^югеми^ басында кар жамылгысы-на жинакталган су к^ры, мм; Х - кeктемгi су таскыны кезiнде тYCкен жауын-шашын мeлшерi, мм; W - су жинау алабы топы-рагыныц ылFaлдылыFы, мм; L - су жинау алабы тoпырaFыньщ кату терецдш, м.

ЗЕРТТЕУ ЖЭНЕ ТАЛЦЫЛАУ НЭТИ-ЖЕЛЕР1

^арастырылып oтырFaн ылгал-дылыгы жеткiлiксiз аумак Yшiн, тек кана ерь ген кар суынан калыптасатын беттiк aFынды шамасы кар еру бaстaлFaнFa дейщп ылFaл Koрынa гана тэyелдi емес, сoнымен катар ер^ен кар суыныц шыFынынa эсер ететш фaктoрлaрмен аныкталады. Eсiл eзенi алабы жaFдaйындa кeктемгi aFынды шыFыны не-гiзiнен тoпырaккa ацу аркылы жYредi. Бул шыгындардыц мeлшерiне топырак-грунт-тыц сипаты жэне су жинау алабыныц бедерi

айтарлыктай ыкпалын тигiзедi, куз айла-рында топырак-грунттыц ылFaлдaнyы агын-дыныц CYзiлy кaбiлетiн едэyiр тeмендетедi.

^^фа^^ц ылFaлдылыFы мен кату теревдш жeнiнде деректер жoк бoлFaн жaFдaйдa тoпырaк ылгалдылыгыныц жана-ма сипаттамаларын пaйдaлaнyFa бoлaды. Keктемгi aFындымен айтарлыктай байланы-сы бар тoпырaк ылFaлдылыFыньщ жанама сипаттамасы - eткен жылдыц кыркуйек-ка-зан айларында, кар жинакталу бaстaлFaнFa дейiн алапка тYCкен жауын-шашын мeл-шерi. ^ардагы максимал су ^рын кар жинакталу кезещ караша-наурыз айларында алапка тYCкен кыскы жиынтык жауын-шашын мeлшерiмен aлмaстырyFa 6o-лады (Гальперин Р.И. жэне баскалар, 2012).

Гидрoлoгиялык бoлжaм жаса-yFa кaжеттi бастапкы деректердщ o^a^ лы жиынтыFын аныктау Yшiн ^к-темгi су таскыныныц калыптасуыныц жалпы зацдылыктарына назар аударайык:

(2)

мундaFы Y - кeктемгi су таскыныныц - ер^ен кар суыныц жиынтык шыгыны.

aFынды кeлемi; S - кар жaмылFысын- Eрiген кар суыныц жиынтык

дaFы ец жoFaры су ^ры; Х - кар ер^ен ке- шыFыны былайша аныкталады: зецде тYCкен жауын-шашын мeлшерi; Р

Р=Е+А W+AU^+ÁU^ (3)

мундaFы E - ерiген кар суыныц калыпта-су кезещндеп булану шыгыны; AW - топы-рактыц ылгалдануына кеткен шыгын; AUызa - ыза суларыныц ^рын тoлтырyFa кеткен ерiген кар суыныц шыгыны; Либет - ерiген кар суыныц бетпк тутылуга кеткен шыгыны.

Тoпырaктыц аса жoFaры ылгал-дылыгы кYЗде тoпырaк жамылгысында ылгалдылыктыц жеткшкп децгейде жoFa-ры бoлyынa жэне кыста жылымыктыц жиi байкалуына байланысты. Coндыктaн ерiген кар суы шыгыныныц негiзгi фaктoры - то-пырактыц кату терецдiгi, ал кoсымшa фак-

торы - ылгал жеткiлiксiз жылдардагы топы-рактыц ылгалдылыгы. Тoпырaк-грyнттыц ылгалдануына кететiн ерiген кар суыныц шыгыны непзшен тoпырaктыц кeктемгi ылгалдану мeлшерi мен тoпырaктыц кату те-рецдшмен аныкталады. Жер асты суларын толыктыру тoпырaктыц су eткiзгiштiгiмен аныкталады, шндыктан AUызa шамасын W жэне L мэндерiмен байланыстыруга бoлaды.

Зерттелетiн аумактагы кeктемгi су таскыныныц агынды кeлемiне жэне ец жoFaры су eтiмiне айтарлыктай эсер ететiн ^сым-ша фaктoр агындыныц тoFaндaрмен жэне

бегендермен реттелуi болып табылады, олардыц кепшшп маусымды; реттеу санатына жатады (Есiл алабы су коймаларыныц 40 %). Есш су шаруашылыгы алабында тогандар мен бегендердiц белсендi курылысы 1991 жылы, Есiл езенiнiц езшде 1973 жылы токта-ды. (Есш су коймасы - 1958 ж., Астана су кой-масы - 1971 ж., Сергеев су коймасы - 1969

ж., Петропавл су коймасы - 1973 ж.). Кектемп агынды келемш узак мерзiмдi болжау Yшiн бастапкы деректер 1974 жылдан бастап 2018 жылга дешнп кезец Yшiн алынады.

Сонымен, кектемп су таскы-ныныц агынды келемш регресси-ялык тецдеулердiц келесi тYрлерiн колдана отырып, есептеуге болады:

P=RW.L)

Y=tfS,XW,L)

(4)

(5)

(6)

Регрессиялы; тецдеулердiц предиктор-лары ретшде келесi сипаттамалар тацдалды:

1. кар жамылгысын-дагы ец мол су коры шамасы (S);

2. топырактыц кектем алды ылгалдылыгыныц сипаттамасы (W);

3. топырактыц кату терецдiгi (L);

4. бiрнеше уакыт аралыгында ала-п;а тYCкен жауын-шашын мелшерi (Х): кардагы ец мол су корын аныктаган сэттен бастап кар еру басталганга дейiцгi уакыт (Х1); кар еру басталганнан кар жамылгы-сы кеткенге дейiцгi уакыт (Х2); кар жа-мылгысы кеткеннен су тасу аякталганга дейiцгi уакыт (Х3). (Абаев Н.Н., Биримбаева Л.М., Тшлэ^м Т А., Серкбай Н.Т., 2021).

^арастырылып отырган гидроло-гиялы; бекеттер бойынша кектемп су та-судыц агынды келемш болжау Yшiн осы

алапта орналаскан метеорологиялык стан-циялардыц жогарыда аталган шамалары-ныц орташа арифметикалы; мэндерi пай-даланылды (Христофоров А.В., 1994); (Сикан А.В, 2007); (Давлетгалиев С.К., 2015).

Регрессиялы; талдаудыц непзшде кектемп су тасудыц агынды келемш есептеуге арналган келес формулалар алынды (7), (8):

Есiл езеш - ТYрген ауылы гидрологиялы; бекет Yшiн:

Y=0,86xS+1,28xP-96,4; (R=0,82) (7)

Есш езеш - Нур-Султан к-сы гидрологиялы; бекет Yшiн: Y=2,43xS+2,58xP-167; (R=0,85) (8)

Агынды келемшш накты

жэне болжамды; мэндерi байла-нысыныц графигi сурет 1 бершдь

ГЕ Бел es.—Тущ™ нуыпи

Ye, и

250

200 ■ 150 100 50 \i 0

i» * É

]00

200

300

ГБЕод 03. — HYpJyi пи tf lj-QJ

400 350 300 250 200 -150 100 50 * 0

;

. -

100

200

300

400

Сур. 1. Кектемп су тасудыц агынды келемшш накты жэне болжамдык мэндершш байланы-сы

Кепелшемдi деректердш корреляци- мэндерге айтарлыктай жуык мэндерге ие ялык - регрессиялык талдауын (кептiк ре- болды. Кепжылдык кезец байланысыныц грессия тецдеуiн) колдана отырып, есептел- тыгыздыгын сипаттайтын корреляция ко-ген болжамдык мэндер бакыланган накты эффициентшш мэнi канагаттанарлык (Есiл

езеш - TYpreH ауылы Yшiн R=0,76, ал Есiл езеш - Нур-Султан каласы Yшiн R=0,72).

ЦОРЫТЫНДЫ

Су таскыныныц монитоpингi жэне болжау жYЙeciнщ барлык терт кезешн icKe асыру пpоцeci су таскыныныц басталуына дайындык пpоцeciн оцтайландыруга, ал-дын алу ю-шараларыныц курамын, орын-далу мepзiмдepiн жэне баска да ерекшелш-тepiн айкындауга, халыкты, шугыл жэне жедел кызмет кеpceтeтiн мeкeмeлepдi ау-макты су басу кауш туралы уактылы жэне жедел хабардар етуге мYмкiндiк бepeдi.

Кектeмгi агындыны узак мepзiмдi болжау жэне орта мepзiмдi болжау мшдет-тepiн шешу Yшiн агындыны талдау мен болжаудыц анагурлым карапайым эдicтepi колданылды. Болжау сулбаларында акыргы нэтижeciндe ец мол агындыньщ калыпта-суын сипаттайтын, езеннщ су жинау ала-бында жYpiп жаткан пpоцecтepдi барынша толык сипаттауга кабiлeттi кYPдeлi, детер-миниcтiк, стохастикалык моделдердщ бол-мауы, болжамдык сулбаларды куруга кeтeтiн шыгынныц аздыгымен жэне кYPдeлi физика-лык тургыдан непзделген моделдердщ кеме-гiмeн алынатын болжамдардан кем тYCпeйтiн болжамдык акпараттыц сапасымен етeлeдi.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1. Абаев Н.Н., Биримбаева Л.М., Tiллэкэpiм Т.А., Сершбай Н.Т. Прогнозирование объема стока половодья реки Есиль методом распознавания образов // Гидрометеорология и экология. - 2021. - №3. - С. 27-35.

2. Борщ С.В., Симонов Ю.А., Христофоров А.В. Система прогнозирования паводков и раннего оповещения о наводнениях на реках Черноморского побережья Кавказа и бассейна Кубани // Труды гидрометеорологического научно-исследовательского центра РФ. - 2015. - №356. - С. 1-247.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Виноградов Ю.Б. Математическое моделирование процессов формирования стока. - Л.: Гидрометеоиздат, 1988. - 312 с.

4. Гальперин Р.И., Давлетгалиев С.К., Мол-дахметов М.М., Чигринец А.Г., Махмудова

Л.К., Авезова А. Водные ресурсы Казахстана: оценка, прогноз, управление. Том VII. Ресурсы речного стока Казахстана. Книга

I. Возобновляемые ресурсы поверхностных вод Западного, Северного, Центрального и Восточного Казахстана / под ред. Р.И. Гальперина - Алматы: Арко, 2012. - 684 с.

5. Государственный водный кадастр. Многолетние данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши. Бассейны Иртыша, Ишима, Тобола. - Л.: Гидрометеоиздат, 1987. - Т.5, вып. 1. - 467 с.

6. Государственный водный кадастр Республики Казахстан. Многолетние данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши 1981-1990 гг. Бассейны рек Иртыш, Ишим, Тобол. - Алматы, 2002.

- Книга 2, выпуск 1, часть 1. - 284 с.

7. Государственный водный кадастр Республики Казахстан. Многолетние данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши 1991-2000 гг. Бассейны рек Иртыш, Ишим, Тобол. - Алматы, 2004.

- Книга 1, выпуск 1, часть 1. - 171 с.

8. Государственный водный кадастр Республики Казахстан. Многолетние данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши 2001-2010 гг. Бассейны рек Ертис, Есиль и Тобол (верхнее течение). - Астана, 2017.

- Книга 1, выпуск 1, часть 1 и 2. - 266 с.

9. Давлетгалиев С.К. Статистические методы обработки гидрологической информации. -Алматы: ^азац университет^ 2015. - 276 с.

10. Кумани М.В., Апухтин А.В. Прогнозирование основных элементов весеннего стока в рамках реализации системы мониторинга и прогнозирования половодья // Civil Security Technology. - 2012. - №4. - С. 68-74.

II. Молдахметов М.М., Махмудова Л.К., ^урмангазы Е. Статистические параметры временных рядов стока весеннего половодья рек Есильского водохозяйственного бассейна // Вестник КазНУ, серия географическая. - 2020. - №1(56). - С. 39-49. 12. Ресурсы поверхностных вод районов освоения целинных и залежных земель, Акмолинская область Казахской ССР. Под редакцией В.А. Урываева. - Л.: Гидрометеоиздат, 1959. - вып. 1. - 789 с.

13. Ресурсы поверхностных вод СССР. Основные гидрологические характеристики (за 1963-1970 и весь период наблюдений). Бассейны Иртыша, Ишима, Тобола. - Л.: Ги-дрометеоиздат, 1977. - Т.15, вып. 2. - 383 с.

14. Ресурсы поверхностных вод СССР. Основные гидрологические характеристики (за 1971-1975 и весь период наблюдений). Бассейны Иртыша, Ишима, Тобола. - Л.: Ги-дрометеоиздат, 1980. - Т.15, вып. 2. - 291 с.

15. Сикан А.В. Методы статистической обработки гидрометеорологической информации. - Санкт-Петербург: РГГМУ, 2007. - 279 с.

16. Христофоров А.В. Теория случайных процессов в гидрологии. - М.: Изд. МГУ, 1994. - 143 с.

REFERENCES

1. Abaev N.N., Birimbaeva L.M., Tillakarim T.A., Serikbai N.T. Prognozirovanie ob»ema stoka polovod'ya reki Esil' metodom raspoznavaniya obrazov (Forecasting the volume of flood runoff of the Yesil river using the pattern recognition method), Gidrometeorologiya i ekologiya, 2021, No 3, pp. 27-35.

2. Borshch S.V., Simonov Yu.A., Khristoforov A.V. Sistema prognozirovaniya pavodkov i rannego opoveshcheniya o navodneniyakh na rekakh Chernomorskogo poberezh'ya Kavkaza i basseina Kubani (Flood forecasting and early warning system for rivers of the Black sea shore of Caucasian region and the Kuban river basin), Trudy gidrometeorologicheskogo nauchno-issledovatel'skogo tsentra RF, 2015, No 356, pp. 1-247.

3. Vinogradov Yu.B. Matematicheskoe modelirovanie protsessov formirovaniya stoka (Mathematical modeling of runoff formation processes), Leningrad, Gidrometeoizdat, 1988, 312 p.

4. Gal'perin R.I., Davletgaliev S.K., Moldakhmetov M.M., Chigrinets A.G., Makhmudova L.K., Avezova A. Vodnye resursy Kazakhstana: otsenka, prognoz, upravlenie. Resursy rechnogo stoka Kazakhstana. Vozobnovlyaemye resursy poverkhnostnykh vod Zapadnogo, Severnogo, Tsentral'nogo i Vostochnogo Kazakhstana (Water resources of

Kazakhstan: assessment, forecast, management. Resources of the river flow of Kazakhstan. Renewable surface water resources of Western, Northern, Central and Eastern Kazakhstan), Vol. VII, Book 1, Almaty, Arko, 2012, 684 p.

5. Gosudarstvennyi vodnyi kadastr, Mnogoletnie dannye o rezhime i resursakh poverkhnostnykh vod sushi, Basseiny Irtysha, Ishima, Tobola (State Water Cadastre, Long-term data on the regime and resources of land surface waters, River basins off Irtysh, Ishim, Tobol), Leningrad, Gidrometeoizdat, 1987, Vol. 5, Issue 1, 467 p.

6. Gosudarstvennyi vodnyi kadastr Respubliki Kazakhstan, Mnogoletnie dannye o rezhime i resursakh poverkhnostnykh vod sushi 19811990 gg., Basseiny rek Irtysh, Ishim, Tobol (State Water Cadastre of the Republic of Kazakhstan, Long-term data on the regime and resources of surface waters of the land 19811990, River basins off Irtysh, Ishim, Tobol), Almaty, 2002, Book 2, Issue 1, Part 1, 284 p.

7. Gosudarstvennyi vodnyi kadastr Respubliki Kazakhstan, Mnogoletnie dannye o rezhime i resursakh poverkhnostnykh vod sushi 19912000 gg., Basseiny rek Irtysh, Ishim, Tobol (State Water Cadastre of the Republic of Kazakhstan. Long-term data on the regime and resources of surface waters of the land 19912000. River basins off Irtysh, Ishim, Tobol), Almaty, 2004, Book 1, Issue 1, Part 1, 171 p.

8. Gosudarstvennyi vodnyi kadastr Respubliki Kazakhstan, Mnogoletnie dannye o rezhime i resursakh poverkhnostnykh vod sushi 2001-2010 gg., Basseiny rek Ertis, Esil' i Tobol (verkhnee techenie) (State Water Cadastre of the Republic of Kazakhstan, Long-term data on the regime and resources of land surface waters 2001-2010, River basins off Irtysh, Ishim, Tobol (upper course)), Astana, 2017, Book 1, Issue 1, Part 1-2, 266 p.

9. Davletgaliev S.K. Statisticheskie metody obrabotkigidrologicheskoiinformatsii(Statistical methods of processing hydrological information), Almaty, ^aza^ universiteti, 2015, 276 p.

10. Kumani M.V., Apukhtin A.V. Prognozirovanie osnovnykh elementov vesennego stoka v ramkakh realizatsii sistemy monitoringa i prognozirovaniya polovod'ya (Forecasting of spring drain basic elements within the limits of realization of monitoring

system and high water forecasting) Civil Security Technology, 2012, No 4, s. 68-74.

11. Moldakhmetov M.M., Makhmudova L.K., Kurmangazy E. Statisticheskie parametry vremennykh ryadov stoka vesennego polovod'ya rek Esil'skogo vodokhozyaistvennogo basseina (Statistical parameters of time series of spring runoff flood of rivers of the Yesil water-economic basin) Vestnik KazNU, seriya geograficheskaya, 2020, No 1(56), s. 39-49.

12. Resursy poverkhnostnykh vod raionov osvoeniya tselinnykh i zalezhnykh zemel', Akmolinskaya oblast' Kazakhskoi SSR (Surface water resources of virgin and fallow lands development areas of Akmola region of the Kazakh SSR), Leningrad, Gidrometeoizdat, 1959, Issue 1, 789 p.

13. Resursy poverkhnostnykh vod SSSR, Osnovnye gidrologicheskie kharakteristiki (za 1963-1970 i ves' period nablyudenii), Basseiny Irtysha, Ishima, Tobola (Surface water resources

of the USSR, Main hydrological characteristics (for 1963-1970 and the entire observation period), River basins off Irtysh, Ishim, Tobol), Leningrad, Gidrometeoizdat, 1977, Vol. 15, Issue 2, 383 p.

14. Resursy poverkhnostnykh vod SSSR, Osnovnye gidrologicheskie kharakteristiki (za 1971-1975 i ves' period nablyudenii), Basseiny Irtysha, Ishima, Tobola (Surface water resources of the USSR, Main hydrological characteristics (for 1971-1975 and the entire observation period), River basins off Irtysh, Ishim, Tobol), Leningrad, Gidrometeoizdat, 1980. Vol. 15, Issue 2, 291 p.

15. Sikan A.V. Metody statisticheskoi obrabotki gidrometeorologicheskoi informatsii (Methods of statistical processing of hydrometeorological information), Sankt-Peterburg, RGGMU, 2007, 279 p.

16. Khristoforov A.V. Teoriya sluchainykh protsessov v gidrologii (Theory of random processes in hydrology), Moscow, MGU, 1994, 143 p.

ПРОГНОЗИРОВАНИЕ ОСНОВНЫХ ЭЛЕМЕНТОВ ВЕСЕННЕГО ПОЛОВОДЬЯ М.М. Молдахметов1, Л.К. Махмудова2, Г.М. КамбарбековЗ, М.Н. Жулкайнарова2

1Международный Таразский инновационный институт, г. Тараз, Казахстан 2Казахский национальный аграрный исследовательский университет, г. Алматы, Казахстан ЗКазахский национальный университет имени аль-Фараби, г. Алматы, Казахстан E-mail: Makhmudova.Lyazzat@kaznaru.edu.kz

В статье обосновано, что процесс реализации мониторинга и прогнозирования половодья позволит оптимизировать процесс подготовки к наступлению половодья, определения состава, сроков выполнения и других особенностей проведения превентивных мероприятий для своевременного и оперативного оповещения населения о риске затопления территории. В научном исследовании приведены результаты прогнозирования объема стока весеннего половодья с применением регрессионного анализа. Прогнозные значения, рассчитанные с применением корреляционно-регрессионного анализа многомерных данных (уравнение множественной регрессии) показали достаточно близкие значения с фактически наблюденными значениями, с удовлетворительной корреляцией за многолетний период (R=0,76 для р. Есиль - с. Турген; R=0,72 для р. Есиль - г. Нур-Султан). Сделан вывод, что применяемые наиболее простые методы анализа и прогноза стока по качеству предоставляемой прогнозной информации не уступают прогнозам, получаемых при использовании сложных физически обоснованных моделей.

Ключевые слова: половодье, объем стока половодья, стокоформирующие факторы, мониторинг половодья, прогноз

rudpoMemeopoxoauM MdHe экoxoгuм №1 2022

FORECASTING OF THE MAIN ELEMENTS OF THE FLOOD WATER

М.М. Moldakhmetov1, L.R. Makhmudova2, G.М. Kambarbekov3, М.N. Zhulkainarova2

'International Taraz Innovative Institute, Taraz, Kazakhstan 2Kazakh National Agrarian Research University, Almaty, Kazakhstan 3Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan E-mail: Makhmudova.Lyazzat@kaznaru.edu.kz

The article substantiates that the process of implementing flood monitoring and forecasting will optimize the process of preparing for the onset of high water, determining the composition, deadlines and other features of preventive measures for timely and prompt notification of the population about the risk of flooding of the territory. The scientific study presents the results of forecasting the volume of spring flood runoff using regression analysis. The predicted values calculated using correlation and regression analysis of multidimensional data (multiple regression equation) showed fairly close values with the actually observed values, with a satisfactory correlation over a long-term period (R=0,76 for Yesil - Turgen; R=0,72 for Yesil - Nur-Sultan). The conclusion is made that the most simple methods of analysis and prediction of runoff are used in terms of the quality of the forecast information provided are not inferior to the forecasts obtained using complex physically based models.

Keywords: flood water, flood runoff volume, runoff-forming factors, flood monitoring, forecast

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.