Научная статья на тему 'ЕЛЕК ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ КӨКТЕМГІ СУ ТАСУ КЕЗЕҢІНІҢ СИПАТТАМАЛАРЫ'

ЕЛЕК ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ КӨКТЕМГІ СУ ТАСУ КЕЗЕҢІНІҢ СИПАТТАМАЛАРЫ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
100
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
КөКТЕМГі СУ ТАСУ / Ең ЖОғАРғЫ СУ өТіМі / СУ ТАСУ ұЗАқТЫғЫ / ТАБИғИ КЕЗЕң / АЙқЫН КЛИМАТТЫқ өЗГЕРіСТЕР КЕЗЕңі

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Жұмабаев Е.М.

Мақалада су тасудың басталуының, аяқталуының және ең жоғары су өтімдерінің өтуінің орташа мерзімдері, ең ерте және ең кеш даталары, көктемгі су тасудың орташа ұзақтығы мен ең қысқа және ең ұзақ аралығы анықталған. Елек алабы өзендерінің көктемгі су тасу сипаттамалары климаттың бағыттық өзгерістері басталғанға дейінгі және бағыттық өзгерістері басталғаннан кейінгі кезеңдер бойынша салыстырылған.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЕЛЕК ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ КӨКТЕМГІ СУ ТАСУ КЕЗЕҢІНІҢ СИПАТТАМАЛАРЫ»

НАУЧНЫЕ СТАТЬИ

Гидрометеорология и экология №2 2016

ЭОЖ 556.165 (574.5)

Е.М. Ж^мабаев 1

ЕЛЕК еЗЕН1 АЛАБЫНЬЩ КвКТЕМП СУ ТАСУ КЕЗЕЦЩЩ СИПАТТАМАЛАРЫ

Ту^^н^^ свздер. квктемгi су тасу, ец жогаргы су втiмi, су тасу ^закгыгы, табиги кезец, ащын климаттыщ взгерiстер кезещ

Мацалада су тасудыц басталуыныц, аяцталуыныц жэне ец жогары су ет1мдертщ етутщ орташа мерз1мдер1, ец ерте жэне ец кеш даталары, квктемг1 су тасудыц орташа узацтыгы мен ец цысца жэне ец %зац аралыгы аныцталган. Елек алабы езендертщ квктемг1 су тасу сипаттамалары климаттыц багыттыц взгер1стер1 басталганга дешнг! жэне багыттыц взгер1стер1 басталганнан кешнгг кезецдер бойынша салыстырылган.

Казiрri кезенде жер беинде жYрiп жат^ан климаттыщ взгерютер, взендер агындысыныц ^алыптасуына, олардыц гидрологиялыщ режимше вз эсерш типзуде. Елiмiздiц галымдарыныц зерттеулерi бойынша, жа^ын онжылдыщтарда бiр аудандарда су ресурстарыныц азаюы, бас^а бiр аудандарда су ресурстарыныц ^лгаюы орын алып, осыган байланысты апатты гидрологиялыщ ^былыстардыц белец алуы, су басу ^аушшщ жогарылауы кYтiлуде [1]. Б^л ретте соцгы жылдары СолтYCтiк жэне Орталыщ Каза^станда орын алган апатты^ жагдайларды мысалга келтiруге болады. Ал бас^а аймакгарда халыщты Yзбей сумен ^амтамасыз ету ^иын мэселеге айналып отыр. Стратегиялыщ мацызды аймакгардагы взендердщ гидрологиялыщ режимiн климаттыц взгерiстер мен антропогецщк жYктеменi есепке ала отырып зерттеу, елбасыныц соцгы жолдауындагы елiмiздiц теракты даму багытында вцiрлiк кластерлердщ ^алыптастыру идеясымен сэйкес келедi.

Зерттелш отырган Елек взенi алабы орналас^ан айма^, елiмiздiц мацызды вцiрлерiнiц бiрi. Эзеннiц А^твбе паласы мен жа^ын елд> мекендердi сумен ^амту жэне епспкп суармалау Yшiн мацызды [4].

Б.Д. Зайковтыц жiктемесiне сэйкес Елек взеш су режимi квктемде таситын Каза^стандыщ взендер тобына жатады [3]. Елек взенi

1 Казгидромет, Алматы, Казахстан 72

aFындысыньщ бaсым бeлiгi кeктемгi су тaсy кезiнде eтедi, aFынныц кeп бeлiгi e3eH бойындa орнaлaсrçaн А^гебе су ^oÜMa^iH^ жинaлaды. Сонды^ган жYргiзiлген зерттеу мarçсaты Елек e3eHÍ aпaбыныц rça3ipri климaттьщ жэне aнтропогендiк eзгерiстер жaFдaйындa, кeпжылдьщ кeктемгi су тaсy сипaттaмaлaрыньщ eзгерiсiн тaлдayFa бaFыттaлFaн.

Елек eзенi aпaбыныц кeктемгi су тaсy кезещнщ eзгерiсiн зерттеу кезiнде ap6ip жылдыц мэлiметтерi: кeктемгi су тaсyдыц 6aCTary дaтaсы, кeктемгi су тaсyдыц гякгалу дaтaсы, ец жоFaры су e^Mi бaйrçaлFaн дaтa жэне кeктемгi су тaсy ^a^ib^i жeнiндегi мэлiметтер пaйдaлaнылды. Б¥дaн 6a^a 1939...2013 жж. aрaлыFындa тiркелген ец жоFaры су eтiмдерi жeнiндегi мэлiметтер пaйдaлaнылды [3-4].

Есептеу эдiстемесi. Kpлдa 6ap мэлiметтердi тaлдay су тaсyдыц бaстaлyыныц, aякгaлyыныц жэне ец жоFaры су eтiмдерiнiц втушц ортaшa дaтaлaрын, ец ерте жэне ец кеш дaтaлaрын, кeктемгi су тaсyдыц ортaшa ¥зaкгыFы мен ец кыскд жэне ец aрaлыFын aщындayFa мYмкiндiк бердi.

Кeктемгi су тaсy кезецiнiц бaстaлyы ортa есеппен anFaH4a нayрыз aйыныц соцFы бес^ндшне сэйкес келедi. Су тaсy кезещнщ бaстaлyыныц ец ерте дaтaсы Елек eзенi- Шелек ayылы 7 нayрыздa, Kaрarçобдa eзенi-Альпaйсaй ayылы 7 нayрыздa тiркелген, aл ец кеш дaтaсы 23 сэyiрде Yлкен Kобдa eзенi - Kpбдa ayылы т^сында 1964 жылы 6a^rnaHFaH.

Бaстaпrçы деректердi eцдеyдiц жэне тaлдayдыц негiзiнде Елек eзенi aлaбыныц кeктемгi су тaсy фaзaсыныц негiзгi сипaттaмaлaры екi кезец: тaбиFи (1939...1973 жж.) жэне aü^rn климaттьщ eзгерiстер кезецi (1974...2013 жж.) бойыншa есептелдi (1 кесте).

Елек eзенi жоFaры aFысындa А^гебе су rçоймaсынa келiп тYсетiн су aFынын есепке aлaтын, 1990 ^rnFa дешн №47 т.ж. бекетi ГБ болFaн. Ka3ipri тaцдa жaбылып ^TFaH^i^raH, су rçоймaFa келетiн су мeлшерi жaйындa ш^ты мэлiметтер жо^. Ал А^гебе су rçоймaсынaн тeмен жэне Елек eзенi - Шелек ayылы т^сында тaбиFи кезецмен сaлыстырFaндa Qmax,

aйrçын eзгерiстер сэйкесiнше 62 % жэне 58 % тeмендеген. Сaлыстырy нэтижелерi 2 кестеде келтiрiлген.

Эткен Faсырдыц 40 жылдaры мен 70 жылдaры aрaлыFындa бeгендер сaлынFaнFa дешн ец жоFaры су eтiмдерiнц ¥ЛFaюы eзеннiц тeменгi aFысынa дейiн пркелген. Су rçоймaлaр сaлынFaннaн кейiнгi eзгерiстер тeмендегi формyлaр кeмегiмен aньщтaлды. Су rçоймaлaр мен бeгендердiц aFындыFы эсерi eзгерy (тeмендеy) коэффициентi бойыншa келесi формyлaлaр aрrçылы есептелген [2] :

73

>

и

H

й. Ol

s

►ч

s p

►ч й

я ft и et о

►в*

0

•в

g

и

1 ft я

H

Ol й

>

<С1

II

<С1

и «

>

►ч

Е «

ti

Е «

й

р Ol о о

и

5 ф

W

ft "в

Я

I s

32- о.

►в* о •в

S ^

и р

g

ft

я р

я Е я

H

ё ►ч

s

►к

р

►ч й

5

я о ы ►в* ►в* s с я ft

п

ОУ

0 sc

Е «

Б о

ы С J р ^

1 °

3 5е

3 ё

^ £ я

ft «

Ol

(D

ft

^ Cl

О

^

Я о

sc g

ë

t Й

я

Й

St

ti p

и E я

(D

и ft

ft •в

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ti

H

о

и

я

<D

и ft

p

u>

5

я о ы ►в* ►в* s ß s

ft «

H

ю ю ю ю ю ю ю ю ю ю ю ю

OJ OJ OJ OJ OJ OJ

Ьо Ьо Ьо Ьо Ьо Ьо

о о о о о о

OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ

OJ

to to

О OJ О ЧО

о

о

On

to

&

Р4 ?! I

S1 ?! Р4 Ä

g о>?

Р4 ?!

о t»

. о

й-

Si

I

£ Ov

N и й-

00 м R

О О ,0 U)

о-

to ю о

OJ

I

Si

л

0

й-

Si

1

^

Sa с

а &

St

о &

St о-

to to о

to

On

to

to IJ1 to

OJ о

i

>3

OJ Si

fty

о & ■4^ S

О OJ

On О

S

I

Р4 ?! I

S

0

S

1

S (О Л О О * 2 I

1 ф

л

55

to

О о ■4^ -4^

ю OJ ю OJ ю

о ON о ю о ON

о о о о о о о

ю OJ ю OJ ю

о OJ о о

О

to

OJ

о

о

о

о

to к» ■4^ On

OJ 0\ t»

ti ft •в

8 £

О тЗ

►Ч H

P Р

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

►в И

Е р

О ft

^ Я

Ец жогары су ет1мдср1 вткен кун

о

•в

g

P О

Б g

p а

-ь ^

p Е

н я

^ Е

tr Я

H р

о

^

t Й

Су тасудьщ аякталуыынн орташа датасы

Орташа узактыгы

я

и я

о Ol

^ g'

я ft

о «

sc

g g

t?

я â

H

о 1

и

E

я (к

« я ф g

ft и s

о ft о

H ft 1. g

я

У таб. = Утурм. + АУ .

Кесте 2

ТaбиFи кезец мен aïï^brn e3repiCTep кезещндеп Qmax eзгepici

бзен - бекет

Кезец, жж.

Qmax, м3/с

с

Елек - Актвбе ГБ

А Q>тaб. Q>peттeл.

А, % Елек - Шелек

А Q>тaб. Q>peттeл.

А, %

1939...1973 1974...2013

1939...1973 1974...2013

722 274

448

62 1139 474

665

58

0,83 0,82

1,06 0,66

SQ max

м3/с

40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0

>— 6:pbmFaR peжимдeгi

aFынды 1—тaбиFи peжимдeгi aFынды

■ 111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111

слслслслслслсл^^^сл^^оо

Жыл

1 сур. EneK e3eHi Ацтвбe бeкeтi бойынша су цойманы eceme ала отырып цалпына кeлтipiлгeн eц жогары су втiмдepiнiц ôipiKKeH интeгpaлдыц кцсыгы.

Алыи^ нэтижeлep. Ащвбе жэне KapaFaлы су rçоймaлapын caлу eзeннiц ец жоFapы су erá^eprn aйтapлыrçтaй тeмeндeтiп жiбepдi. Эзен бойыц^ы ец жоFapы aFынды Шелек a^^i тYCындa 1957 жылы бaйк;aлды. Ащвбе K^a^i тYCтaмacындa 1941 жылы ец жоFapы су eтiмi 2400 м3/с болс^ 1957 жылы 2090 м/с, бeгeндep caлынFaннaн кей1н 1980 жылы оныц мэнi 732 м3/с тец болды. Шелек aуылы i^^^a 1957 жылы ец жоFapы су eráni 4480 м3/с, 1985 жылы 1430 м3/с тец болды (3 кесте). Сонымен Елек eзeнiн бойлaй ец жоFapы су eтiмдepiнiц eзгepуiндe тяботи кезецде aйтapльщтaй a^n^nap бaйк;aлмaFaнымeн, гидpотeхникaльщ имapaттap caлынFaннaн кей1н ец жоFapы су erii^epi кepceткiшi тeмeндeгeн.

75

SQ max

м3/с 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0

OinhHinOinhHinOinhHifi^'tOON СЛСЛСЛСЛСЛСЛСЛСЛСЛСЛСЛСЛ^^СЛ^ООО

Жыл

2 сур. EÄeK 03em - Шeлeк бeкeтi бойынша ey жогары су втiмдepiнiц бipiккeн интeгpaлды цисыгы.

Кесте 3

Елек e3em aлaбы бойыншa ^^темп aFындыныц нeгiзгi cипaттaмaлapы

Кезец, жж Ец жоFapы су eтiмi Ец жоFapы су eтiмi eткeн ^н Су тacудыц бacтaлуы дaтacы Су тacудыц aя^тaлу дaтacы 3 Ш 3 н а а со >

Елeк - A^me6e цаласы

1939. ..1973 2400 13.4 8.04 23.05 46

1974. ..2013 732 6.04 31.03 5.05 36

K^ocucmeK - K^ocucmeK

1939. ..1973 463 15.4 30.03 29.04 31

1974. ..2013 320 12.4 1.1 8.5 38

Царагалы - Царагалы

1939. ..1973 1140 18.04 10.04 30.05 51

1974. ..2013 784 16.04 09.04 09.05 31

Царакрбда -Альпайсай ауылы

1939. ..1973 251 21.3 19.03 29.03 11

1974. ..2013 289 5.4 31.03 16.04 17

Yлкeн Цобда - Цобда ауылы

1939. ..1973 741 31.3 30.03 25.04 27

1974. ..2013 1030 11.4 09.04 01.05 23

Елeк -Шeлeк ауылы

1939. ..1973 4480 17.4 08.04 05.06 59

1974. ..2013 1430 12.4 31.03 8.6 70

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

76

Елек езеш алабында квктемгi су тасу кезещнщ басталуынын орташа даталары 1960 жылдармен салыстырганда айтарлы;тай алга жылжыган. А;тебе паласы тусында 60 жылдармен салыстырганда су тасу кезещнщ басталуы орта есеппен 4...5 кYнге алга жылжыса, Шелек аулы тусында 3 ^нге, Yлкен Кобда езеш-Кобда ауылы тусында 2 кYнге, Кара;обда езеш-Альпайсай ауылы тусында 2 кYнге алга жылжыган.

Кектемп су тасу кезещнщ узадтыгы антропогендiк жуктемелер мен климатты; езгерiстер эсерiнен, 1970 жылдармен салыстырганда ;ыс;арган. А;тебе ;аласы тусында су тасу кезещнщ орташа узадтыгы 9... 10 кYнге ;ыс;арса, темен орналас;ан Шелек ауылы тусында 3 кунге ;ыс;арган. Елек езетнщ салалары Карагалы езешнде 10 кYнге, Yлкен Кобда езешнде 3 кYнге ;ыс;арган. Сонымен ;атар сощы онжылды;тарда узакгыгы ;ыс;а (20 кYннен ;ыс;а) кектемгi су тасу кезендерi жиiлей тYсуде.

^орытынды. Ен жогары су етiмдерi ;атарын талдау барысында, басым жагдайда багытты; езгерютщ бар екендiгi; ен жогары су етiмдерi езгерiсi салынган бегендерге байланысты екендiгi; су тасудын басталу мерзiмiнiн ерте басталуы жэне су тасудын ая;талу мерзiмiнiн ерте бай;алуы, сонын нэтижесiнде су тасу уза;тыгынын ;ыс;аруы аны;талды.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1. Водные ресурсы Казахстана в новом тысячелетии: Обзор. - Алматы, 2004. - 132 с.

2. Давлетгалиев С.К. Влияние хозяйственной деятельности на годовой сток основных рек Жайык-Каспийского бассейна // Вопросы географии и экологии. - 2011. - №1. - С. 4-11.

3. Ежегодные данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши. Бассейны рек Урал (среднее и нижнее течение), Эмба и устьевая часть реки Волга. Ч. 1. Вып. 4, 2011 - 2013 гг. - Астана: 2013.

4. Методическая записка. Прогноз к Актюбинскому и Карагалинскому водохранилищам в период весеннего половодья. Алматы, 1989.

5. Многолетние данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши. Бассейны рек Урал и Эмба. Ч. 1. Вып. 2, 2001 - 2010 гг. Астана, 2013.

Поступила 20.06.2016

Е.М. Жумабаев

ХАРАКТЕРИСТИКА ВЕСЕННЕГО ПОЛОВОДЬЯ РЕК БАССЕЙНА ИЛЕКА

Ключевые слова: весеннее половодье, максимальный расход, продолжительность половодья, условно-естественный период, период климатических изменений

77

В статье определены начало и конец весеннего половодья, самая ранняя, самая поздняя и средняя дата прохождения максимальных расходов воды, а также наиболее длинные, наиболее короткие интервалы и средняя продолжительность весеннего половодья. Дана сравнительная оценка характеристикам весеннего половодья рек бассейна р. Илек с учетом изменения климата.

Zhumabayev Y.M

CHARACTERISTICS OF SPRING FLOOD FOR RIVERS OF YELEK

BASIN

Keywords, spring floods, the maximum water flow, the duration of the flood, natural period, period of climatic changes

The article defines the beginning and end of the spring floods, the earliest, the latest and the average date of maximum water flow passage, as well as the longest, most frequent intervals, and the average duration of the spring flood. Comparative assessments of the spring flood characteristics of the rivers in the Yelek basin taking into account climate change are given.

78

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.