Научная статья на тему 'ОЦЕНКА ВЛИЯНИЯ КЛИМАТА НА ИЗМЕНЕНИЕ СТОКА РЕК ИЛЕ-БАЛХАШСКОГО БАССЕЙНА'

ОЦЕНКА ВЛИЯНИЯ КЛИМАТА НА ИЗМЕНЕНИЕ СТОКА РЕК ИЛЕ-БАЛХАШСКОГО БАССЕЙНА Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
61
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ІЛЕ-БАЛқАШ АЛАБЫ / СУ ТАСУЫ / ТАСқЫН ұЗАқТЫғЫ / АУА ТЕМПЕРАТУРАСЫ / ЖЫЛіШіЛіК үЛЕСТіРіМ / СЫЗЫқТЫқ ТРЕНД / СУЛЫЛЫқ РЕЖИМі / ILE-BALKHASH BASIN / FLOODS / DURATION OF FLOODING / AIR TEMPERATURE / INTRA-ANNUAL DISTRIBUTION / LINEAR TREND / WATER REGIME / ИЛЕ-БАЛХАШСКИЙ БАССЕЙН / ПОЛОВОДЬЯ / ПРОДОЛЖИТЕЛЬНОСТЬ ПАВОДКА / ТЕМПЕРАТУРА ВОЗДУХА / ВНУТРИГОДОВОЕ РАСПРЕДЕЛЕНИЕ / ЛИНЕЙНЫЙ ТРЕНД / ВОДНЫЙ РЕЖИМ

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Джусупбеков Д.К., Сайлаубек А.М.

В данной статье определены климатические изменения водного режима рек Иле-Балхашского бассейна и подсчитано внутригодовое распределение. Для расчета внутригодового распределения рек был использован метод компановки В.Г. Андреянова. Изменение распределения внутригодового стока за два этапа: условный естественный период (1952...1965 гг.) и имеет антропогенную, климатическую нагрузку (1960...2015 гг.) рассмотрены в условиях периода. В результате исследований было вынесено следующее заключение: 1970...2015 гг. в период с февраля по март температура воздуха увеличилась на +0,7 по сравнению с 1969 годом, что привело к раннему началу половодья. На реках Большая Алматинка и Лепсы окончание половодья за 10 лет наблюдалось позднее на 2,2...3,5 дней, а соответственно увеличение продолжительности паводка (3,3...4,8 дней за 10 лет).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ASSESSMENT OF CLIMATE IMPACT ON CHANGES IN RIVER FLOW IN THE ILE-BALKHASH BASIN

This article defines the climatic changes in the water regime of the rivers of the Ile-Balkhash basin and calculates the intra-annual distribution. To calculate the intra-annual distribution of the rivers, the composition method of V.G. Andreyanov, was used. Changes in the distribution of intra-annual runoff in two stages: the conditional natural period (1952…1965) and has an anthropogenic, climatic load (1960…2015) are considered in the conditions of the period. As a result, of the research, the following conclusion was made: (1970…2015) in the period from February to March, the air temperature increased by + 0.7 compared to 1969, which led to the early onset of high water. On the Big Almaty and Lepsy rivers, the end of the flood in 10 years, was observed later by 2.2…3.5 days, and, accordingly, an increase in the duration of the flood (3.3…4.8 days in 10 years).

Текст научной работы на тему «ОЦЕНКА ВЛИЯНИЯ КЛИМАТА НА ИЗМЕНЕНИЕ СТОКА РЕК ИЛЕ-БАЛХАШСКОГО БАССЕЙНА»

НАУЧНЫЕ СТАТЬИ

Гидрометеорология и экология № 1 2020

эек 556.011

Геогр. гылымдар. кандидаты Д.К. Джусупбеков 1

А.М. Сайлаубек1

1ЛЕ-БАЛЦАШ АЛАБЫ вЗЕНДЕР АГЫНДЫСЫНЬЩ вЗГЕР1С1НЕ КЛИМАТТЬЩ ЭСЕР1Н БАГАЛАУ

ТYЙiн свздер: 1ле-Бал^аш алабы, су тасуы, тас^ын ^закгыгы, ауа температурасы, жылiшiлiк Yлестiрiм, сызыщтыщ тренд, сулыльщ режимi.

Бул мащалада 1ле-Балцаш алабы езендергтц сулылъщ режимШц климаттыщ езгергсг анъщталып жэне жылштк Yлестiрiмi есептелд1. Озендердщ жылшмк Yлестiрiмiн есептеу Yшiн В.Г. Андреяновтыц компановка sdici щолданылды. ЖылшШк агындыныц Yлестiрiмiнiц взгерiсi ею кезец Yшiн: шартты тYрдегi табиги кезец (1952...1965 жж.) жэне антропогендiк, климаттыщ ЖYктеме орын алган (1960...2015 жж.) кезец жагдайында щарастырылды.

Зерттеулер нэтижестде келеадей щорытынды шыгарылды: 1970...2015 жж. кезецтде ауа температурасыныц ащпан жэне наурыз айларында кетертт, 1969 жылмен салыстырганда +0,7...+1,080С жогарыглап, нэтижеанде су тасудыц ерте басталуына жагдай тугызды. Yлкен Алматы жэне Лепс езендертде су тасудыц аящталуы 10 жылда 2,2...3,5 кунге кеш, ал сэйкеанше су тасу узащтыгыныц улгайганы (3,3...4,8 кунге 10 жылда) байщалды.

езендердщ гидрологиялыщ режимi климаттыщ тербелютерге жеткшкп тYрде сезiмтал келед^ сондыщтан су нысандарыныц гидрологиялыщ режимшщ сипаттамалары мен езгерютерш зерттеу, шаруашылыщтыц тYрлi салаларында езендердi пайдаланудан белек, iргелi гылымдар Yшiн мацызды болып табылады.

Уа^ыт бойынша ^айталанатын езгерютердщ зандылыгын сипаттайтын су агыны - су етiмi мен децгеш, су бетшщ ещстш жэне агыс жылдамдыгы езеннщ сулылыщ режимiн аныщтайды. Климаттыщ элементтердщ жылшшк езгерiсi эр жылда судыц бiркелкi тYCпеуiн, кепжылдыщ агынды тербелюшщ жылдан жылга езгерюш керсетедi.

1 Эл-Фараби атындагы ^аз¥У, Алматы Казахстан

143

Эзеннщ жылшшш Yлестiрiмiне климаттыц эсерш багалау жекелеген айлардыц, маусымдардыц жэне метеорологиялык элементтердщ кепжылдык жYрiсiне салыстырмалы тYрде талдауына негiзделген.

Жер бетшщ орташа элемдiк температурасы ХХ гасырда 0,6 оС жогарылады. К¥рлык бетшщ температурасы м^хит бетiне караганда бiршама жогарылап, ец жогары температура мэндерi (жылыну) 1910...1945 жылдары жэне 1979...2000 жылдары аралыгында байкалса, 1946...1975 жылдары бiршама жер бетшщ суынуы байкалды. Соцгы 1000 жылдыкта жылыну солтYCтiк жарты шардыц ец жогары шамасына ие болды. ХХ гасырдыц соцгы 10 жылдыгы ете жылы болса, 1998 жылы ец жогары орташа жылдык температура байкалды. Климаттыц езгеруi гидросфераныц жагдайында керiнiс тапты. Жаhандык жылыну ХХ гасырда тау м¥здыктарыныц шегшуше, кар жамылгысы ауданыныц кыскаруына, арктикалык м¥здыктардыц кыскаруына жэне езендердегi м¥3^¥рсаудыц азаюына алып келдi. Атмосфералык жауын-шашынныц езгерiсi езендер агындысында аналогты езгерютер тугызды. СолтYCтiк жарты шардыц орташа жэне бшк таулы, тропиктi аймактарында жауын -шашын мелшерiнiц ¥лгаюы керiнiс бердi [2].

1ле-Балкаш алабыныц гидрологиялык режимi, су келемiнiц езгерга мен децгейi туралы Т.К. Кудеков, В.В. Голубцев, В.И. Ли [8], С.К. Давлетгалиев, Д.К. Джусупбеков [5], Г.З. Юнусов [19], Т. Искандиров [7], Р.Д. Кудрин [9], АН. Жиркевич [15], О.К. Тленбеков [6], И.И. Скоцеляс [13], Л.П. Остроумова [10], И.А. Фадюшин [17], С.П. Чистяева [18] жэне баскада галымдардыц ецбектервде жан-жакты талкыланып, карастырылган.

Ж¥мыста бакылау кезецi басталганнан бастап 2015 жылга дейiнгi аралыкта 1ле-Балкаш алабы сулары режимiнiц климаттык езгерiсiн аныктау карастырылды. Агынныц жылiшiлiк Yлестiрiмiнiц езгерюш бакылау басталганнан 1965 жж. жэне 1966...2015 жж. екi кезец непзшде, сондай-ак езендердегi су тасуыныц басталуы мен шыцыныц езгерiсi жэне жыл iшiндегi ауа температурасыныц езгеруiмен судыц кетерiлу ¥зактыгы арасындагы езара байланысы карастырылды. 1ле-Балкаш алабы езендерiнiц жыл шшш Yлестiрiмiн есептеу Yшiн В.Г. Андреяновтыц компановка эдiсi колданылды. Б¥л эдiс бакылау мэлiметтерiн статистикалык ецдеу нэтижелерi негiзiнде агынныц кYнтiзбелiк жылшшк Yлестiрiмiн есептеуге мYмкiндiк бередi. 0згермелi климат жэне езендердiц шаруашылык пайдалану децгейiн арттыру максатында, агындыныц жыл

144

шшк Yлестiрiмiн бaFaлay Yшiн сулылыщтыц ситаты бойыншa ортaшa Yлестiрiм эдiсi rçолдaнылды.

Iле-Бaлrçaш aлaбы Faлaмшapдыц ец ipi кeл экожуйелершщ 6ipi жэне ayMaFbi бойыншa кeптеген мемлекеттерден aсaтын бipегей тaбиFи кешен болып тaбылaды. Ол KasarçcTaHHbirç ощуспк-шы^ысы мен ^п^дыщ солтYCтiк-бaтысывдaFы 413 мыц шapшы шarçыpым ayмa^ты aлып жaтыp. Алaп ayмaFындa ел xa^brnbirç бестен 6ip бeлiгi т¥paды, оныц жapтысын ayыл т¥pFындapы к^р^цы.

Су pесypстapы Iле-Бaлrçaш aлaбыныц ^ршшк негiзiн к^р^цы. Алaп жер yctí жэне жер aсты су pесypстapынa бaй. Олap rçолaйлы климaттbщ жaFдaйлapмен Yйлесе отырып aймarçтa eндipгiш куштердщ жэне ^р^ынды ayыл шapyaшылыFы e^^p^rn^ rçaлыптaсyы мен дaмyынa себепшi болды.

1ле eзенiнiц Yлесiне Бaлrçaш галше ^^ятын eзендеpдiц жaлпы aFысыныц шaмaмен 80 % тиесiлi. Kaзaцстaн шепндеп суыныц rçaлыптaсyы бойыншa ец белсецщ болып, aлaбтыц Тянь-Шaнь бaypaйлapынaн ^теген тayлы eзендеp келiп ^^ятын сол жaFaлay бeлiгi болып тaбылaды. Олapдыц ец ipiлеpi: Шapын, Шелек, Typ^^ Есiк, К^скелец, Kyptí eзендеp (сур. 1).

73° 74° 75° 76° 77°

73° 74° 75° 76° 77°

Сур. 1.1ле-Балцаш алабыныц гидрографиялыц желiсi.

Алaбтыц оц жaFaлay бeлiгiндегi ец ipi сaлaлap - KоpFaс, всек, Борохудзир. Бiparç, осы сaлaлapдыц бap екендiгiне rçapaмaстaн, 1ле eзенiнiц сyлылыFы шaмaлы apтaды. Онымен rçосa, 1ле eзенiнiц aлaбыныц Кетмен

145

жотасыньщ, Шу-1ле тауларыныц баурайларынан жэне Жетюу Алатауыныц аласа таулы сiлемдерiнен агып тYсетiн кептеген шагын езендер, сондай-а^ тау бектерiнен бастау алатын желi ^райтын, окгын-окгын агатын суы аз агын сулардыц тугастай желiсi юредь Олардыц кепшiлiгi жазда ^¥Ргап кетедi жэне агын сулардыц бiр де бiрi 1ле езеншщ арнасына жетпейдi [1]

Лепсi езенi - Балхаш келi алабында сулылыгы бойынша Yшiншi орын алады. Оныц ^зындыгы 417 км, су жинау ауданы 8110 км2. Эзеннщ бастаулары Жетiсу Алатау жотасыныц солтYCтiк баурайыныц м^здыщтар облысында орналас^ан. Оныц негiзгi салалары Агана^ты, Теректi жэне теменгi агыстарда - Бас^ан. Эзен кектемгi-жазFы тас^ын суга ие. 1960 жылга дейiн Балхаш келiне бiр тарма^пен келiп ^¥ятын. ^^рп кезде арнасы оцга ыгысты жэне ол ^арашаган б^газына келш ^яды. Лепсi кецшарыныц жа^тауында шартты-табиги кезец iшiнде (1935...1969 жылдардагы) орташа кепжылдыщ су етiмi 22,8 м3/с немесе келемде 0,72 км3/жыл к¥рады. 1970...2000 жылдардыц кезец iшiнде ол ю жYзiнде езгерген жо^ 19,2 м3/с (0,61 км3/жыл) (сур. 2). Судыц ец кеп орташа жылдыщ су келемi 1969 жылы бай^алды жэне 50 м3/с тец, ал ец аз су келемi 1945 жылы бай^алды - 6,32 м3/с [4].

V(k-1)/Cv

1 50 г

I ^0

Сур. 2. Лепс езет - Лепс ауылы бекетг бойынша орташа жылдъщ агындыныц айырымдыщ интеграл щисыгы.

Агынныц жылшшк Yлестiрiмiне атмосфералыщ жауын-шашын жэне ауа температурасыныц езгеруше сезiмтал болып келедi. Б^л ретте осы езгерiстердiц шамасы гана емес, сонымен ^атар олардыц пайда болу мезгш (айлары) мацызды болып табылады. Негiзгi рел ат^арушы жауын-шашын да, ауа температурасы да болуы мYмкiн. 146

Су тaсyы - жоFapы сулылыщпен сипaттaлaтын су pежимiнiц мaцызды фaзaсы. Су тaсyы кезiнде aFынныц жypyi непзшен ^рдыц еpyiмен arni^^a^i. Кeктемгi су тaсyыныц негiзгi элементтеpi - су тaсyдыц бaстaлy жэне aяrçтaлy кундер^ оныц ^a^ra^i, ец жоFapы (жедел жэне оpтaшa тэyлiктiк) су eтiмi мен су децгейi, бaстaлy куш, кeтеpiлy жэне тусу ^a^b^i, aFынныц кeлемi мен rçaбaты. Су тaсyыныц бaстaлy жэне 8якт&лу кyндеpi aFынныц гидpогpaфтapы бойыншa aныктaлды. Су тaсyы бaстaлFaндa эдетте eтiмнiц курт жоFapылayы бaйrçaлaды. Елеyлi ¥ЛFaюымен бipiншi кун, aл су тaсrçынныц aяrçтaлyы - ертен сyлapдыц негiзгi кeлемiнiц aяrçтaлyы нэтижесiнде, rç¥лдыpay rçaprçындылыFы курт тeмендеген кезде, rç¥лдыpay ^^^тыщ соцындaFы кун к;aбылдaнды. Тaсrçынныц ец жоFapы eтiмiнiц бaстaлy кYнi aFынныц ец жоFapы оpтaшa тэyлiктiк eтiмi бap кун болып сaнaлaды. Су тaсy ^a^b^i су тaсyы бaстaлFaн куннен бaстaп оныц aяrçтaлFaнынa дейiнгi ya^Tra ^мтиды [1б].

Kaзarçстaнныц оцтyстiк-шыFыс eзендеpiнiц су режимшщ негiзгi фaзaсы кeктемгi су тaсyы болып тaбылaды, OFaн жылдыщ су aFыныныц негiзгi бeлiгi, жэне судыц ец жоFapFы eтiмдеpi келед^ Kapaстыpылbm отыpFaн ayмarçтaFы eзендеpдегi судыц ец жоFapы eтiмi rçap мен мyздыrçтapдыц еpyi есебiнен rçaлыптaсaды. Алaйдa кейбip ayдaндapдa (1ле Алaтayы, Жетюу Алaтayы жэне ТapбaFaтaй жотaсы оpтa тayлы белдеyлеpiнiц eзендеpi) су тaсyынa жaцбыp суы дa rçосылaды, олapдыц ец жоFapы eтiмi жекелеген жылдapы еpiген сyлapдыц тyзiлyiнен бipнеше есе a^m тyседi.

1ле Алaтayыныц солтуспк беткейлеpiндегi eзендеp yшiн шыFy теп ^рлы-музды мaксимaлды eтiмдеp оpтaшa бшктш 3200 м ^^pa^rarn биiк тayлы белдемдерде бaйrçaлaды. Аpaлaс тaсrçындapдыц гартю беpyi бул eзендеpде сирек кездесед1 Грунттык; жэне жaцбыpлы rç¥paмныц жылдыщ aFындaFы yлесi оpтaшa су житу aлaбыныц биiктiгiнiц eсyiмен aзaяды.

Yлкен Алмaты eзенiнiц aлaбы тayлы, жaзыrç жэне Tay бeктеpiндегi aймarçтapдa оpнaлaсrçaн. Tay aймaFы (46 %) aлaбтыц aFын rçaлыптaстыpyшы, жapтaстaн, м¥здbщтap мен мэцгшк rçapлapдaн т¥paды. Коректенудщ муздыщ сипaты aFынныц жылiшiлiк улеспршуш ami^a^^i. СyлылыFы мол кезецнiц yлесi (мaмыp-rçыpкyйек) жылдыщ aFынныц шaмaмен 70 % ^ypaü^i [11].

Жыл iшiлiк aFындыныц yлестipiмiнiц eзгеpiсiн екi кезец ушш: шapтты тypдегi тaбиFи кезец (1952... 1965 жж.) жэне aнтpопогендiк жэне климaттbщ жуктеме орын aлFaн (1960...2015 жж.) кезец жaFдaйындa

147

rçapacrbipamirç. 1960...2015 жылдap apaлыFыццa cy тaсyы шыцыныц бacтaлyы 6ip aЙFa кеш бaйrçaлaды, яFнн шiлде-тaмыз aйлapы cy тacyы ca^тaлып, cy тacyыныц 6aCT^ybi мaмыp aйынa жэне соцы ^ьф^йек aйындa бaйrçaлaды, м^цда cy кeлемi мaycым aйындa 6 %-Fa, тaмыз aйындa 20 %-Fa ecyi, aл шiлде aйындa 15 %-Fa aзaюы бaйrçaлaды. Желтоrçcaн aйынaн cayip ami apaлыFындa aFыццыныц 5...10 % aзaЙFaнын бaйrçaймыз (cypет 3).

P, % 25.0

20.0

15.0

10.0 5.0 0.0

ГГгтггп

i

1Лл

I II III IV V

VI VII VIII IX □ 1 "2

X

XI XII Aйлap

Сур 3. Агындынъщ жылштк Yлестiрiмi Yлкен Алматы взет -YЛкен Алматы квлiнен 2 км жогары 1962... 1965 жж. (1) жэне 1960...2015 жж. (2).

Бipiншiден, б^л жaFдaйдa eзен aFывдыcьшьщ aräap бойыншa оpтaшaлaнFaнын aтaп eткен жeн, оcыFaн бaйлaныcты 15...20 тэулШШН шектелетiн белгiлi 6ip cy фaзacыньщ бacтaлyын ami^ray мYмкiн емес. Екшшщен, тайыздьщ ayыщy ap6ip жеке aйдьщ cyлыFын ш^ты кepcетпейдi, тек о№1 aйлapдыц cол жылFa ^тысты Yлеciн FaHa кepcетедi. Соидыи^^ дг, aFыццыныц жылiшiлiк eзгеpiciн та^ты кepcетy Yшiн ^мыста гап^идыщ кезендегi cy pежимi фaзaлapыныц тiкелей cипaтты ^^^pi rçapacтыpылFaн. Б^л пapaметpлеp бойыншa, cипaттaмaлapды тaлдay cy pежимiнiц eзгеpyi тypaлы толыFыparç тYciнiк беpедi [3].

4-cypетте Yлкен Aлмaты eзенiнiц cy тacyыньщ жYpici: бacтaлy жэне aaK^arcy ^ш, ^a^ib^i мен шыцы кepcетiлген. Cy тacyы эдетте екi тол^ынмен eтедi: бipiншici тay бeктеpiндегi rçapдыц еpyiмен, aл екiншici -тayдaFы м^ды^^ мен rçap YЙiндiлеpiнiц еpyiмен бaйлaныcты. Cypетте cy тacyы бacтaлFaн ^ннщ еpте кepiнic беpгенi бaйrçaлFaн: cy тacyы бacтaлFaн кYн, оpтa еcеппен, 10 жыл iшiнде 1,2 ^нге, aл cy тacyы aяrçтaлFaн ^н мен cy тacyы шыцыныц кеш меpзiмдеpге rçapafr cy тacyы aa^anararn кYн 10 жыл iшiнде 3,5 ^нге, cy тacyы шыцыныц 10 жыл iшiнде 2,1 ^нге

148

гартю бергенш бaйrçaймыз. Тиiсiнше, жылдa 4,8 кунге ¥ЛFaЙFaн.

a

Кундер

^E^ap

в

ЖЫЛДЭР

су тaсyдыц оpтaшa ^a^b^i 10 б

Кундер

6 ноя

28 эвг ■ 18 эвг ■

8 ЭВГ ........................................................

01Г-01Г-01Г-01Г-СЛС-1010

Жылдар

г

Кундер

ЖЫЛДЭР

Сур. 4. Су тасу параметрлертц сипатты взгерШ Yлкен Алматы взет - 2 км жогары Yлкен Алматы квлтен: а - су тасудыц басталу кYнi, б - су тасудыц аяцталу кум, в - тащын уза^тыгы, г - су тасу шыцыныц датасы.

Жетюу Алэтэуы жотэсыныц солту^'ш^ы^ыс бeлiгiндегi eзендеp бaстayын Жетюу Алэтэуыныц солтуспк беткешндеп м^зды^тэрдэн, тещз децгейiнен 3000 метр биiктiктен элэды. Биiк тэулы белдем eзендеpi (2800...3000 м эстэм биiктiкте) мэксимэлды eтiмдеpдi rçaлыптaстыpyдa биiк тэулы rçap мен м^зды^тэрдыц еpiген сулэры улкен peл aтrçapaтындыFымен сипaттaлaды. Жекелеген жылдэры суйыщ жэуын-шэшын эз Faнa ¥ЛFaйyы мyмкiн [12, 14].

Ортэшэ тэулы белдемдеpдiц шaFын eзендеpiнде шыFy теп эрэлэс (rçap-жaцбыpлы) eтiмдеp бaйrçaлaды. Тeменгi тэулы ayмarçтaFы eзендеpдiц мaксимaдцы eтiмдеpi (1000 м-ден кем биiктiкте) мэусымды^ rçap еpyiнен rçaлыптaсaды.

149

Лепс e3eHÍHÍ4 доpектенy типi apaлaс дapлы-м¥зды. Нaypыз amimiR оpтaсынaн сэyipдщ екiншi жapтысынa дейiн дapдьщ epyiMeH 6aKraHbiCTbi rçap суыныц бipiншi толдыны eтедi. Мaмыp amirniR екiншi жapтысынaн 6acran мayсым amimiR оpтaсынa дейiн aлaбтьщ биiк тayлы бeлiгiндегi rçap доpыньщ еpyiмен жaцa, жоFapы толдын eтедi.

Эзендегi aFынньщ су тaсy (KeKreM^a3) Yлесiне оpтa есеппен 80 %, aл лимиттелген дысды мayсымFa шaмaмен 20 % aFын келедi (Лепс eзенi -Лепсi ayылы). 1935...1965 жж. кезещмен сaлыстыpFaндa 1960...2015 жж. aFынньщ жылшшк Yлестipiмшщ eзгеpiсiн тaлдaймыз. 1960...2015 жж. cayíp, мaмыp (тшсшше 12 % жэне 23 %) жэне дaзaн (9 %) aйлapындa aFынныц aйтapльщтaй aзaЙFaны бaйдaлaды (сypет 5).

Р, % 25

20

15

10

5

ги ■ m ■ ГИ

i

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

а1 и2 ^ap

0

Сур. 5. Агындыныц жылштк Yлeстiрiмi Лeпсi e3em - Лeпсi ауылы 1932...1965 жж (1) жэт 1960...2015 жж (2).

АFынньщ aйтapльщтaй ecyi May^iM, дьф^йек жэне нaypыз aйлapындa (23 %, 26 %, 11 %) бaйдaлaды. Ka3Ípri кезенде осы ayдaн Yшiн ец Yлкен aâmi^ aFын мayсым aйындa бaйдaлaды.

Жетюу Ллaтay жотaсыныц солтYCтiк-шыFыс бeлiгiндегi eзендеpде су тaсyы сэyip amimiq бaсындa бaстaлып, дьф^йек amimiq оpтaсындa aядтaлaды. 6 - сypетте Лепсi eзенi - Лепсi ayылы eзенiндегi су тaсy бaстaлy жэне aядтaлy KY^^prnÍR жYpiсi, су тaсyы шыцыныц ^a^ib^i мен кYндеpi кepсетiлген. Су тaсyы бaстaлFaн ^ннщ еpте кepiнiс беpгенiн 10 жыл iшiнде 1 ^нге, aл су тaсyы aядтaлFaн ^н кеш меpзiмге rçapafr 10 жыл iшiнде 2,2 кYнге ¥ЛFaЙFaнын бaйдaймыз. Тиiсiнше, су тaсyдыц оpтaшa ^a^ib^i 10 жылдa 3,3 кYнге ^Farç^i.

150

a

б

Kywep

20.anp

10.aпp 31.Map

21.Map

11.Map 01.Map 20.фeв 10.фeв

29-июл 19-июл 9-июл

КYHдep 17-OOT 7-oкт 27-ceн

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

17-ceн

7-ceн 28^вг

18-aвг

8-aвг

Жылдap

Жылдap

в

г

ТЭУЛЖ 220

18-aвг

29-июл

9-июл

19-июн

30-мaй

10-мaй

20-aпp

31-Map

11-Map 20-фeв 31- янв

КYHдep

200

160

180

140

120

100

Жылдap

Жылдap

Сур. б. Су тасу парамeтрлeрiнiц сипатты взгeрiсi Лeпсi 03eHÍ - Лeпсi ауылы: а - су тасудыц басталу kyhí, б - су тасудыц аяцталу kyhí, в -тасцын узацтыгы, г -су тасу шыцыныц датасы.

Сызьщтьщ тpeндтi 6araray нэтижeciндe aлынFaн cy тacyдыц 6acranybi, aя^тaлyы жэж шыцын бaFaлay жэнe cy тacy жYpiciн cипaттaйтын зepттeyлep нэтижeciндe кeлeciдeй rçopытынды шыFapyFa бoлaды. 1970...2015 жж. кeзeцiндe aya тeмпepaтypacыньщ arçпaн жэж нaypыз aйлapындa жoFapылaFaнын, 1969 жылмeн caлыcтыpFaндa +0,7...+1,08 °С, нэтижeciндe cy тacyдьщ epтe бacтaлyынa жaFдaй тyFызFaнын бaйrçaймыз. Cy тacyдьщ бacтaлyы eзeндepдe 10 жылдa 1,0... 1,2 ^нге epтe бarçылaнды. Cy тacyдьщ aяrçтaлyын ami^ray eтe ^иын бoлып тaбылaды, aлaйдa тонты жылдapы aя^тaлy ^ншщ кeшiгyi бaйrçaлaды. 0зeндepдщ ^percre^ тиш^ бaйлaныcты cy тacyдьщ aяrçтaлyы тYpлi yarçыттapдa тyaды. Yлкeн Алмaты жэж Лeпci eзeндepiндe м^ды^^ нeгiзгi peл aтrçapaды жэнe cy тacyдьщ aяrçтaлyы 10 жылдa 2,2...3,5 кYнгe

151

кеш, ал сэйкесшше су тасу узакгыгыньщ ^лгайганын (3,3...4,8 кYнге 10 жылда) бащаймыз. Шарын взенi - Сарытогай бекетi бойынша ^армен ^оректену непзп рвл ат^арады жэне су тасудыц ая^талуы 2,5 кYнге ертерек орын алганын бащаймыз. Соцгы кезенде м^ндай гидрологиялыщ режимнщ взгерiстерi алап взендерi суын багалауда, шаруашылыщ ж^мыстарды жYргiзуде ^олданыс табады.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1. Абдрасилов С.А. Русловые процессы и формирование внутриконтинентальных дельт (на примере реки Или). - Алматы: Рауан, 1994. - 205 с.

2. Водные ресурсы России и их использование / Под ред. проф. И.А. Шикломанова. - СПб.: ГГИ, 2008. - 600 с.

3. Гидрологическая изученность. - Л.: Гидрометеоиздат, 1967. - Т. 13, вып. 2. - 210 с.

4. Гидрологические и водохозяйственные аспекты Или-Балхашской проблемы / под ред. А.А. Соколова. - Л.: Гидрометеоиздат, 1989. - С. 207-298.

5. Джусупбеков Д.К. Вероятностный прогноз колебаний уровня и минерализации воды оз. Балхаш: дис. ... кан. геог. наук: 25.00.27. -Алматы: КазНУ им.аль-Фараби, 2002. - 130 с. - Инв. №0402РК00249.

6. Жиркевич А.Н. Водный баланс озера Балхаш и перспективы его изменения в связи использованием водных ресурсов Или-Балхашского бассейна // Труды КазНИГМИ. - 1972. - вып. 44. - С. 140-168.

7. Искандиров Т. Водный баланс озера Балхаш // Метеорология и гидрология. - 1968. - №2. - С.60-68.

8. Кудеков Т.К., Голубцов В.В., Ли В.И. Современные изменения основных элементов природной среды и гидрологический режим озера Балхаш // Гидрометеорология и экология. - 2005. - № 3. - С.47-62.

9. Кудрин Р.Д. О вековых колебаниях уровней оз. Балхаш // Сб. работ Алма-Атинской ГМО. - 1969. - вып. 4. - С. 38-46.

10. Остроумова Л.П. Приток речных вод в Восточный Балхаш // Труды Казахского регионального научно-исследовательского института. Гидрологические расчеты и прогнозы. - М.: Гидрометеоиздат, 1991. -вып.107.

11. Ресурсы поверхностных вод СССР. Основные гидрологические характеристики. Центральный и Южный Казахстан. - Л.: Гидрометеоиздат, 1967. - Т. 13. - Вып. 2. - 472 с.

152

12. Ресурсы поверхностных вод СССР. Центральный и Южный Казахстан. Басейн озера Балхаш. - Л.: Гидрометеоиздат, 1970. - Т. 13. - Вып. 2. - 646 с.

13. Скоцеляс И.И. Схема расчета уровня воды оз.Балхаш // Труды КазНИГМИ. - Л.: Гидрометеоиздат, 1988. - Вып. 101. - С. 46-52.

14. Современные изменения водного режима рек юго-востока Казахстана и их перспективное состояние на 2020-2050 гг.: отчет о НИР (промежуточный) / ТОО «Институт географии» МОН РК; рук. С.К. Алимкулов. - Алматы, 2015. - 157 с. - № ГР 0115РК01651. - Инв. № 0215РК01120.

15. Тленбеков О.К. Ожидаемые изменения уровня оз. Балхаш и требования рыбного хозяйства по рационгальному использованию водных ресурсов Балхаш-Илийского бассейна // Труды ГГИ. - 1974. -Вып. 315. - С. 23-41.

16. Турсунова А.А., Мырзахметов, А.А., Куркебаев А.Б. Внутригодовое распределение стока рек бассейна оз. Балкаш // Гидрометеорология и экология. - Алматы, 2010. - № 4 - С. 118-129.

17. Федюшин И.А. Исследование испарения с водного зеркала оз. Балхаш // Труды ГГИ. - 1974. - Вып. 220. - С.46 - 50.

18. Чистяева С.П. О методах расчета уровня оз. Балхаш // Тр.КазНИГМИИ: Гидрометеоиздат, 1985. - Вып. 91. - С. 62-66.

19. Юнусов Г.Р. Водный баланс оз. Балхаш. Проблемы водохозяйственного использования р. Или // Труды Илийской комплексной экспедиции. -Алма-ата: изд. АН КазССР, 1950. - С.141-189.

Поступила 04.03.2020

Канд. географ. наук Д.К. Джусупбеков

А.М. Сайлаубек

ОЦЕНКА ВЛИЯНИЯ КЛИМАТА НА ИЗМЕНЕНИЕ СТОКА РЕК ИЛЕ-БАЛХАШСКОГО БАССЕЙНА

Ключевые слова: Иле-Балхашский бассейн, половодья, продолжительность паводка, температура воздуха, внутригодовое распределение, линейный тренд, водный режим.

В данной статье определены климатические изменения водного режима рек Иле-Балхашского бассейна и подсчитано внутригодовое распределение. Для расчета внутригодового распределения рек был использован метод компановки В.Г. Андреянова. Изменение распределения внутригодового стока за два этапа: условный естественный период (1952...1965 гг.) и имеет

153

антропогенную, климатическую нагрузку (1960...2015 гг.) рассмотрены в условиях периода.

В результате исследований было вынесено следующее заключение: 1970...2015 гг. в период с февраля по март температура воздуха увеличилась на +0,7 по сравнению с 1969 годом, что привело к раннему началу половодья. На реках Большая Алматинка и Лепсы окончание половодья за 10 лет наблюдалось позднее на 2,2... 3,5 дней, а соответственно увеличение продолжительности паводка (3,3...4,8 дней за 10 лет).

D.K. Dzhusupbekov, A.M. Sailaubek

ASSESSMENT OF CLIMATE IMPACT ON CHANGES IN

RIVER FLOW IN THE ILE-BALKHASH BASIN

Keywords: Ile-Balkhash basin, floods, duration of flooding, air temperature, intra-annual distribution, linear trend, water regime.

This article defines the climatic changes in the water regime of the rivers of the Ile-Balkhash basin and calculates the intra-annual distribution. To calculate the intra-annual distribution of the rivers, the composition method of V.G. Andreyanov, was used. Changes in the distribution of intra-annual runoff in two stages: the conditional natural period (1952... 1965) and has an anthropogenic, climatic load (1960... 2015) are considered in the conditions of the period.

As a result, of the research, the following conclusion was made: (1970... 2015) in the period from February to March, the air temperature increased by + 0.7 compared to 1969, which led to the early onset of high water. On the Big Almaty and Lepsy rivers, the end of the flood in 10 years, was observed later by 2.2.3.5 days, and, accordingly, an increase in the duration of the flood (3.3... 4.8 days in 10 years).

154

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.