CC BY
8
УДК 80 ББК 81.2-62
СОИБИ ТАБРЕЗИ Хасанзода Абдуцамол (Абдуцамол Хасанов),
ВА МАЪНОХОИМАЦХУЛИ доктори илмуои филологи, профессори кафедраи ЯК ФЕЪЛИМАЪМУЛ забони тоцикииМДТ«ДДХба номи акад.Б.
Fафуров» (Тоцикистон, Хуцанд)
СОИБ ТАБРИЗИ И ЗАБЫТЫЕ Хасанзода Абдужамол (Абдужамол Хасанов), д-р
ЗНАЧЕНИЯ ОДНОГО ЧАСТО филол. наук, профессор кафедры таджикского
УПОТРЕБЛЯЕМОГО языка ГОУ «ХГУ имени Б. Гафурова»
ГЛАГОЛА ТАДЖИКСКОГО ЯЗЫКА (Таджикистан, Худжанд,)
SOIB TABREZIAND Hasanzoda Abdujamol (Abdujamol Hasanov), Dr. of
FORGOTTEN MEANINGS Philology, Professor of the department of the Tajik
OF ONE FREQUENTLY language under the State Educational Institution (SEI)
USED VERB OF THE "KhSUnamed after academican B. Gafurov"
TAJIK LANGUAGE (Tajikistan, Khujand), Е-MAIL: abdujamol58@mail.ru
Калидвожахр: эцодиёти Соиби Табрези, сабки уинди, феъли шунидан, маъно, фаруангномауо, забони форсии Эрон, шоиру нависандагони асримиёнаги ва муосир, лауцауо
Вижагиуои маъноиву корбурди феъли шунидан дар ашъори яке аз бузургтарин намояндагони сабки уинди Соиби Табрези мавриди таулил царор гирифтаас.Бо мацсади маусули тафаккури худи шоири номбурда будану набудани иддае аз маъноуои он забони ашъори у бо осори пешиниёну баъдинауои ин адиб циёс карда шудааст.Аз таулилу циёси ин масъала муаллиф ба бардоште расидааст, ки дар осори ниёгон шунидан ба панц маъно ба кор рафтааст, вале баъдан бархе аз маъноуои феъли тазаккурёфта ба уукми фаромуши рафтааст. Ин аст, ки корбурди унсури лугаеии мазкур ба иддае аз чунин маъноуо аз цониби адибони муосир ба пиндори баъзе пажууишгарон уамчун иштибоуи эшон уисобида шудааст.Дар заминаи маводи гирдоварда нишон дода шудааст, ки шунидан дар осори асримиёнаги афзун ба маънои «дарк кардани овоз бо узви шунавои» инчунин дар баёни маъноуои дигар, амсоли «буйидан», «итоат кардан», «ууцум кардан» ва м. инуо дар гардиш царор дошт.
Ключевые слова: творчество Соиба Табризи, индийский стиль, глагол шунидан, смысл, словари, средневековые литераторы, современные диалекты
Анализируются смысловые и функциональные особенности использования глагола шунидан (слышать) в творчестве одного из выдающихся представителей индийского стиля, Соиба Табрези. Проведен сопоставительный анализ языка творчества Соиба с произведениями предшествующих и последующих литераторов с целью уточнения, какие значения рассматриваемого глагола относятся к поэтическому мышлению поэта, а какие нет. На основе сопоставительного анализа сделан вывод, что в произведениях предков Соиба глагол шунидан используется в пяти значениях, некоторые из которых с течением времени были преданы забвению. Именно поэтому отдельные исследователи считают ошибочным использование современными литераторами ныне забытых значений указанного глагола. На основе фактологического материала и данных словарей доказывается, что в средневековых памятниках глагол шунидан, кроме распространенного значения «восприятие звука органами слуха», использовался ещё и в значении «обонять», «подчиняться», «нападать» и т.д.
Key-words: Soib Tabrizi^s creation, Indian style, the verb "shunidan", sense, dictionaries,
mediaeval men-of-letters, contemporary dialects
The article presents an analysis of semantic and functional peculiarities of the use of the verb "shunidan " (шунидан) in the creation of one of the outstanding representatives of Indian style Soib Tabrizi. The author of the article conducts a comparative analysis of the language of Soib's creation with the works ofpreceding and subsequent men-of-letters with the aim of specification pursing the target of determining which meanings of the verb considered pertain to the poetic thinking of Soib, but which ones don't. Proceeding from the comparative analysis, the author of the article comes to the conclusion that in the literary productions belonging to Soib's ancestors the verb "shunidan " is used in five meanings some of which were given to oblivion in the course of time; due to this fact namely the use of non-forgotten meanings of the verb in question is considered as erroneous by today's men-of-letters. Designing on the premise of the factological material and data of dictionaries, the author proves that in mediaeval monuments the verb "shunidan" besides having the spread meaning with the seme "perception of sound by the organs of hearing" was used additionally with such suggestiveness as "to have a fine olfactory perception ", "to obey", "to attack" and etc.
Таркиби лугавии ашъори яке аз симодои барчастаи адабиёти садаи XVII Мирзо Мудаммадалии Соиб хеле ганиву рангоранг буда, мудассаноти осори у ба истифодаи шоир аз осори пешиниёнаш ва бахрабардорияш аз шакли шифодии забони давронаш рабт дорад. Соиби Табрезй мадз тавассути корбурди ин гуна аносири лугавии забон тавонистааст, ки андешадои баланди пеш;адамонаи хешро ба дайси намояндаи беназири сабки диндй баён намояд.
Дар ашъори шоир дар радифи дастаи калони аносири лугавии дар дар давру замон маъмул як силсила вожадое мавриди истифода ;арор гирифтаанд, ки дар даврони баъдй аз хотирдо фаромуш шуданд. Иддае аз чунин унсурдои лугавй ба дарачае ба дукми фаромушй рафтаанд, ки истифодаи ондо аз чониби содибзабонон дамчун ифодаи галат мадкум карда шуданд. Дар ин ма;ола мо перомуни як намунаи ин гуна водиди лугавй- феъли шунидан, ки Мирзо Соиб онро дам ба маънои маъмул, дам мадчур ба кор бурдааст, тава;;уф карданй дастем.
Дар бархе фардангномадои тафсирй доро будани феъли шунидан, ки онро ниёгон ба чуз гунаи тазаккурёфта боз дар шаклдои шунидан \ шанидан \ \ шинидан \ шунудан \ шунавидан \ шунуфтан истифода кардаанд [2, ч.10, с. 14534-14535; 4, ч. 3, с. 565; 5, ч. 2, с. 667; 16, ч. 3, с. 1916-1917], тандо ба як маънои мушаххас ишора гардида, оварда мешавад, ки он «истимоъ кардан, ба гуш гирифтан, суханро гуш кардан, чизеро гуш кардан» [12, ч. 2, с. 605; 13, ч. 2, с. 659]-ро мефадмонад.
Аз байни гунадои мухталифи феъли мазкур шакли аслии он шунавидан буда, ;аринадои дигар: шунидан \ шанидан \ \ шинидан \ шунудан \ шунуфтан зери таъсири додисадои алодидаи овой, ба хусус табдилу тахфиф зудур намудаанд [8, с. 197-198; 16, ч. 3, с. 1916-1917].
Дар ашъори Соиб ба маънои «даркнамой бо узви шомма» ба кор рафтани шунидан бисёр ба мушодида мерасад. Чунончи, дар аксари байтдои газали шоир феъли мавриди тадлил мадз ба маънои «истимоъ бо гуш» истифода шудааст: Аз зери хок нолаи мо метавон шунид, Беруни бог низ наво метавон шунид. [11, с. 380]1
1 Соиб. Мунтахабот. Мураттибон: З. А^рорй, Ш. Лоик. -Душанбе: Ирфон, 1980. -703 с. Хамаи байтдои шо^ид аз ^амин нашр аст, аз ин ру минбаъд тан^о са^ифаи байт^о зикр хо^анд шуд.
MaBpugu gurapu Kop6ypgu $etnu Ta3aKKype$Ta 60 Bo^au 6y \ 6yfi xaMpox oMagaHH oh 6yga (6yu HH3epo myHugaH), gap nyHHH xonaTxo $etnu 3HKprapguga MatHou «gapK HaMygaHH HH3epo 60 y3BH 6yeH» u^oga MeKyHag:
nup гардидиeу Kummu aManam 3apd Hamyd, Eyu Kotyyp myHuduey dunam cap Hamyd. [c. 350] flap po6ura 6a nyHHH MatHou $etnu 3HKpmyga egoBap mygaHueM, kh cepMatHouu bomxo 6a xaficu aKe a3 xycycuaTxou MyxuMTapuHH cucTeMau nyraBHH 3a6oH gap xaMa 3aMoH nofigop MoHga [1, c. 87], ogaraH hh BH^arH 6a yHcypxou nyraBHH gap xaMa gaBpoH ^atonu 3a6oH xoc acT.
Oetnu myHugaH gap ^aropu rypyxu KanoHH aHocupu nyraBHH acnuu to^hkh me a3 Bo^axou 6aco KyxaH 6a myMop oMaga Hcra^ogau oHpo gap Marnxou gaBpoHH nema3MenogH MeraBoH gynop rapgug. flap caHraaBumTaxou gaBpoHH X^axoMaHumH axsnuta xaMnyH Bo^au coxTa a3 nemBaHgu aBa cu^ara ^etnuu 3aMoHH ry3amTaH xsnuta- u6opaT 6yga, ryHau acocu 3aMoHH xo3upaam axsnava Maxcy6 myga, a3 pemau xsnav- «xymHyg 6ygaH, mog 6ygaH» (acnaH mogMoHa, gycTOHa na3upy$TaH) u6Tugo rapu^TaacT. HgoMau hh ^etnpo gap $opcuu Muern MeTaBoH 6a ryHau asnutan (acocu 3aMoHH ry3amTa asnut-) gynop oMag [4, 3, c. 565; 8, c. 197-198; 16, 3, c. 1916-1917].
Max3 xaMHH TynoHH 6ygaHH «yMp»-u myHHgaH My^u6u ^apox rapgugaHH MatHoam mygaaer naeMu dycm 3u 6odu 6a;op MemyHaeaM, 3u hoku cuHau гyn 6yu ep MemyHaeaM. [c. 605] Cox,h6h Maxppara 6anaHg 6ygaHH Coh6h Ta6pe3upo a3 hh HyKTa MeTaBoH nan 6ypg, kh y gap goupau afiHH aK ra3an wyHudaHpo 6a gy MatHo: «ucTHMot 6o rym» Ba «oxcoc HaMygaH 6o y3BH moMMa» MaBpugu ucra^oga ^apop gogaacT:
X,ap ku гytymopu caeo6 a3 capu zatynam myHaead, Moru ya;n maead, ;apHu 3u ;uKMam myHaead... XflMHyH napeoHa ymapcyxmae Me6ond, Ku 3u xoKucmapu mo 6yu My;a66am myHaead. [c. 404] flap ra3anu Ma3Kyp wyHudaH 6emTap 6a MatHou «ucTHMot 6o rym» oMaga, xaMarH aK ga^ta 6a MatHou «gapK KapgaHH 6yfi 6o moMMa» oMagaacT. Bo6acTa 6a gy MatHo Hora^ogamaBHH ^etnu Ma3Kyp umopa HaMygaHH aK HyKTa 6aMaBpug acT. MatnyM acT, kh hmkohoth MatHou^ogaKyHHH hh e oh Bo^a MyTo6u^ 6a gapa^au 6axaMouam 6o aHocupu nyraBHH gurap ByctaT Mee6ag [6, c. 13]. Hh acT, kh xaHroMH gap aK MaBpug gap Hara^au Bacn mygaHH wyHudaH 6o KanuMau гy$тор MatHou «ucTHMot 6o rym» Ba gap xonara gurap 6a Ty^afinu xaMpox rapgugaHam 6o Bo^au 6y \ 6yu MatHou oxcoc 6o y3BH 6yeH»-po u^oga HaMygaacT.
Eapou aKcapu coxu63a6oHoHH HMpy3a Max^yp 6ygaHH MatHou oxupu hh $etn- oxcoc HaMygaH 6o y3BH moMMa»-po MeTaBoH 6o gy ganen co6ht Kapg: 1) gap naHge ^apxaHraoMaxou Ta^cupuu Myocupu to^hkh [12, 2, c. 605; 13, 2, c. 659] 6a nyHHH MatHo ucTH^ogamaBHH ^etnu HoM6ypga ^afig HamygaacT. ^aTTo gap «OapxaHru 3a6oHH to^hkh» 6afiHH MatHou aBBany cohhh hh ^etn Ta^oByTpo HagugaHH MypaTTu6oH gap oh 3oxup MemaBag, kh 6afiTH 3epuHH ffloxuHpo, kh gap acn MatHou «gapK KapgaH 6o y3BH 6yeH»-po gopag, 6apou MatHou oxcocu cago 6o rym» oBapgaaHg:
3u 6od MemyHaeaM 6yu Ho$ax;ou mamop,
Мaгap Kynonau MymKUH Kymod 3u cap Kymyd нuгop. [12, y. 2, c. 605] XaiTo Myxa^KH^ Ba ^apxaHrHuropu TaBoHou Эpoн A. flexxygo HH3 gap «AMcony xuKaM»-u xem TaHxo MatHou «rym KapgaH, cyxaHpo myHHgaH» gomTaHH hh $etnpo egoBap rapguga, xaMnyH ganen 6afiTxou moxugpo a3 OupgaBcH (3 6afiT), AcagH (2 6afiT) Ba gy rn^apu gurap, uHnyHHH Macanu Mamxypu wyHudaH rnu 6yead MOHaHdu dudaHpo 3HKp HaMygaacT [2, 2, c. 1032-1033].
2) Хдтто бархе мухаккикони номвари точик зимни тахлили забони иддае аз ашъору осори ахли адаби садаи XX, ё нимаи дуюми карни XX ва ибтидои асри XXI, ки ибораи бу шуниданро ба маънои мавриди тахлил- «даркнамой бо узви буёй» ба кор бурдаанд, галат ба шумор овардаанд. Масалан, адабиётшиноси маъруф, профессор А. Сайфуллоев дар мавриди истифодаи ин ибора аз чониби Лоик Шералй чунин навиштааст: «Дар шеъри «Ватан» чунин сатре хаст: «Буи кароуатовари борут бишнавам». Байни мубтадою хабар аз чихати маънй ин чо.. .муносибат нест, зеро буйро намешунаванд, балки мешаманд. Шунидан ба овоз, садо дахл дорад.» [10, с. 259].
Забоншиноси номй, профессор Б. Камолиддинов низ ба ифодаи буи чизеро шунидан дар чумлаи зайли як нависанда: «.агар буи нафъеву мансаберо шунаванд, боз зиёдтар (чунин корхоро) мекунанд» эрод гирифта овардааст, ки «аз таносуби маъно бармеояд, ки буи чизе мебарояд, ё пахн мешавад, аммо овозаеро мешунаванд...» [7, с. 39].
Аммо аз тахлили чанд байти Соиб аён аст, ки шуниданро ахли адаб ба чуз маънои «истимоъ бо гуш» боз дар баёни маънои «эхсоснамой бо узви шомма» хануз дар асри XVII истифода мекардаанд. Гузашта аз ду маънои тазаккурёфта шунидан дар осори гузаштагонамон ба чанд маънои дигар мустаъмал будааст ва чунин семантикаи фаровон доштани он дар чанде аз фархангномахо ба кайд омадааст: Доиюлислом ду маънои ин феъл: 1) идрок кардани овоз бо кувваи гуш; 2) идрок кардани буи чизеро таъкид намудааст: Чун зуком хастам, буй намешунавам [4, ч. 3, с. 565]; Доро Начот ишора кардааст, ки шуниданро адибони даврони асримиёнагй дар баёни маънохои: 1) дарки садо ба воситаи гуш ва хисси шунавой; 2) хабардор шудан, иттилоъ ёфтан, огох шудан; 3) дарки буй, буйидан ба кор бурдаанд [5, ч. 2, с. 667]; М. Муин овардааст, ки феъли номбурда дорои маънохои: 1) гуш додан, бодиккат дарк кардани савт ба василаи сомеа; 2) дарк кардани буи чизе, истишмом кардан, буйидан; 3) мацозан итоат кардан, фармон бурдан аст [9, ч. 2, с. 2084] аст.
Аз кайду ишорахои А. Деххудо бармеояд, ки маънохои шунидан афзун аз пиндори лугатнигорони тазаккурёфта аст. Лозим ба кайд аст, ки аз байни маънохои фаровони ин феъл онро ахли адаби асримиёнагй, беш аз хама, дар ифодаи ду маъно, ки яке "дарк кардан бо узви шунавой" ва дигаре "эхсос намудан бо узви буйй" аст, мавриди истифода карор додаанд. Ба маънои нахуст ин феълро аз шоироне чун Дакикй сар карда то Рудакиву Унсуриву Масъуди Саъду Амир Хусраву Ч,омй... - хулоса ёздах шоир ба кор бурдаанд. Корбурди он дар осори мансур низ, амсоли «Калила ва Димна», «Тазкират-ул-авлиё», «Гулистон» ва м. инхо ба мушохида мерасад.
Аз кайди дигари А. Деххудо бармеояд, ки шуниданро дар баёни маънои «буйидан, буй кардан, буй бурдан, хис кардани буй, ба машом расидани буй.» шоироне, монанди Фирдавсй (наванд асби у буи асбон шунид...), Фигонии Шерозй (.он гул, к-аз он шамими вафо метавон шунид) ва нависандагоне, мисли Исмоили Чузчонй (бошад, ки манфази бинй гирифта ва баста шавад ва буи ганд нашнавад), Саъдй (...хар кй нашнидааст рузе буи ишк), Хрфиз (бишнав, эй Хоча, агар з-он ки машоме дорй) ба кор бурдаанд.
Бино ба ишораи лугатнигори номбурда, маънои дигари ин феъл «пазируфтан, кабул кардан, итоат кардан, фармон бурдан» буда, ба ин маъно онро Мавлавй истифода кардааст: Пил чун дар хоб бинад х,индро, Пилбонро нашнавад, орад даго.
Маънои чахоруми ин феъл «фахмидан, фахм кардан, дарёфтан» будааст ва далели ба чунин маъно гардиш кардани шунидан байти зерини Фирдавсй аст: Зи лашкар забоноваре баргузид, Ки гуфтори Кисро бидонад шунид.
Шуниданро ниёгон дар ифодаи маънои «хучум кардан» низ корбаст намудаанд [2, 4.10, с. 14534-14535].
Аз ин гуна ^айду ишорахо мусаллам мегардад, ки истифодаи шунидан ба маънои «даркнамой бо узви буёй» аз чониби Лои^ ё ягон шоиру нависандаи дигар иштибох набуда, он корбурди беш аз хазорсола дорад. Лозим ба ёдоварист, ки феъли мавриди тахлилро на танхо шоири номбурда, балки боз онхое, мисли Хдсан Ирфон, Фарзона, Бахманёр мавриди истифода ^арор додаанд, ки аз адабиёти беш аз хазорсолаи мо огохии комил доранд [14, ч. 1, с. 149; 17, с. 190, 206].
Гузашта аз ин, агарчи чунин маънои махчури феъли номбурда холо дар шакли меъёрии забон ба назар намерасад, ё кам дучор мешавад, вале дар лахчахои алохидаи точикй гардиши фаъол дорад [18, с. 98].
Сеюм ин ки шуниданро ба маънои «эхсос бо узви шомма», бино ба иттилои П. Н. Хонларй, форсизабонони Эрон низ ба кор мебурдаанд [15, с. 227].
Ба ин тари^, феъли шунидан дар даврони тулонии мустаъмал буданаш бо гузашти замон аз сермаъной ба махдудмаъной майл кардааст. Иддае аз маънохои он, ки дар осори ниёгон гардиши вусъатнок дошт, дар замони хозира фаромуш шуданд ва ба дарачае махчур гардиданд, ки хонандаи имруза дар шархи бархе аз абёт ё порчахои мансури асримиёнагй дучори иштибох мегардад.
Чунин маънохои махчур ё матруки ин гуна аносири лугавй агарчи дар забони адабии муосири точикй гардиши кам доранд, вале дар бархе гуишхои он хамчун аносири фаъоли лугавй дар истифодаанд.
Пайнавишт:
1. Апресян В.Ю. Двойные семантические роли в исходных и переносных значениях многозначных глаголов \\Вопросы языкознания.-Москва: Наука, 2017.-№ 2. - С. 7-32.
2. Деухудо А. Амсолу уикам. Цилди 2, чопи шашум.- Теурон: Чопхонаи Сипеур, 1363. -1170 с. (Пословицы и поговорки.Т.2, изд. 6.- Тегеран : Типография сипехр,1363).
3. Деухудо А. Лугатнома. Цилди 10. -Теурон: Муассисаи интишорот ва чопи Донишгоуи Теурон, 1373. - 15 482 с. (Лугат-наме.Т.10. Издательство Тегеранского университета,1373.- 15 482 с.).
4. Доиюлислом. Фаруанги Низом. - Теурон, чопи дувум, 1363. - 758 с. (Словарь Низама.-Тегеран, изд. второе, 1363. - 758 с.).
5. Доро Нацот.Фаруанги Доро. Лугатномаи барчидаи тафсири ва решашинохти (дар ду цилд). Цилди 2. Н-Я. - Душанбе: 2021. 697 с. (Словарь Доро.Краткий толковый и этимологический словарь. В двух томах. Т.2. Н-Я).
6. Иомдин Б.Л. Многозначные слова в контексте и вне контекста \\ Вопросы языкознания. - Москва: Наука. - 2014. - № 4. - С. 87-103.
7. Камолиддинов Б. Хусни баён. - Душанбе: Маориф, 1989. - 117 с. (Стиль изложения).
8. Мансури Я., Хасанзода Ц. Баррасии решашиносии афъол дар забони форси. Зери назари Б. Саркороти. -Теурон: Интишороти Фаруангистон, 1387. - 367с. (Этимологический анализ глаглов в персидском языке.Под редакцией Б. Саркороти).
9. Муин М. Фаруанги форси. Цилди 2. Теурон: Амири кабир, 1375. - 2774 с. (Персидский словарь).
10. Сайфуллоев А. Аркони сухан. - Душанбе: Маориф, 1985. - 271 с.
11. Соиб. Мунтахабот. Мураттибон: З. Аурори, Ш. Лоиц. - Душанбе: Ирфон, 1980. -703 с. (Избранное).
12. Фаруанги забони тоцики. Цилди 2. - Москва: Советская энциклопедия, 1969. - 949 с. (Словарь таджикского языка. Т.2).
13. Фаруанги тафсирии забони тоцики. Цилди 2. -Душанбе. - 944 с. (Толковый словарь тадж. яз.Т.2).
14. Фозилов М. Фаруанги иборауои рехтаи забони уозираи тоцик (фаруанги фразеологи) / М. Фозилов. - Душанбе: Нашриёти давлатии Тоцикистон. Цилди 1, 1963. - 952 с. (Фразеологический словарь современного тадж.яз.).
15. Хонлари П. Н. Забоншиноси ва забони форси / П. Н. Хонлари. - Теурон. - 301 с. (Языкознание и персидский язык).
16. Хрсандуст М.Фаруанги решашиносии забони форси. Цилди 3. (Этимологический словадь персидского языка).
17. Хрсанзода А. Асолати забон ва мауорати баён. - Хуцанд: Ношир, 2018. - 515 с.
18. Хрсанов А. Унсуруои лугави ва сарфию наувии осори садауои X-XIII дар гуиши шимоли (бахши Фаргонаи гарби). - Хуцанд: Нури маърифат, 2003. - 253 с.
Reference Literature:
1. Apresyan V.Yu. Duplicated Semantic Roles in Initial and Transferred Meanings of Polysemantic Verbs \\ Issues of Linguistics. -M. : Science, 2017, № 2. - pp. 7-32.
2. Dehkhudo, A. Proverbs, Sayings and Aphorisms. Volume 2, the sixth edition. - Tehran: Sypehr Printing-House, 1363 hijra. - 1170 pp.
3. Dehkhudo A. Dictionary. V.10. - Tehran: Tehran University Publishing-House, 1373 hijra. -15482 pp.
4. Doiyulisom. Nizom's Dictionary. -Tehran, the second edition, 1363. - 758 pp.
5. Doro, Najot. Doro s Dictionary. Brief Interpretation and Etymology Dictionary (in two volumes). Volume 2. Н-Я. - Dushanbe: 2021. - 697pp.
6. Iomdin B.L. Polysemantic Words in Context and out of Context \\ Issues of Linguistics. - M.: Science, 2014, № 4. - pp. 87-103.
7. Kamoliddinov B. The Style of Reproduction. - Dushanbe: Enlightenment, 1989. - 117pp.
8. Mansuri Ya., Hasanzoda Dj. Etymological Analysis of Verbs in the Persian Language. Under the editorship of B.S. Sarkoroti. -Tehran: Academic Edition, 1387 hijra. - 367pp.
9. Muin M. Persian Dictionary. - V.2. - Tehran: The Great Emir, 1375 hijra. - 2774pp.
10. Sayfulloyev A.Stems of Word. -Dushanbe: Enlightenment, 1985. - 271 pp.
11. Soib. Selected works.Compilers: Z.Ahrori, Sh. Loik. -Dushanbe: Cognition, 1980. - 703 pp.
12. Tajik Language Dictionary. - V.2. - M. : Soviet Encyclopedia, 1969. - 949 pp.
13. Interpretative Tajik Language Dictionary. V.2. - Dushanbe, - 944 pp.
14. Fozilov M. Phraseological Dictionary of Modern Tajik Language /М. Fozilov. - Dushanbe: Tajik State Publishing House. V.1, 1963. - 952 pp.
15. Khonlari P.Н. Linguistics and Persian Language /P.Н. Khonlari. - Tehran. - 301pp.
16. Hasandust M. Etymological Dictionary of the Persian Language. V.3.
17. Hasanzoda A. Issues of Tajik Language. -Khujand: Publisher, 2018. - 515 pp.
18. Hasanov А. Lexical and Grammatical Elements of the Literary Productions Appertaining to the X-th - the XIII-th Centuries in Northern Vernaculars (West Ferghanian Region). -Khujand: Light of Enlightenment, 2003. - 253 pp.
