CC BY
17
10 02 00 ЗАБОНШИНОСИ 10 02 00 ЯЗЫКОЗНАНИЕ 10 02 00 LINGUISTICS
10 02 20 СРАВНИТЕЛЬНО-ИСТОРИЧЕСКОЕ, ТИПОЛОГИЧЕСКОЕ И СОПОСТАВИТЕЛЬНОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ
10 02 20 COMPARATIVE, HISTORICAL AND TYPOLOGICAL LINGUISTICS
УДК 81'255.2 ББК 81.2 Тоц
НАЦШИ ВОЖА^ОИ СОМАТИКИ ДАР ТАШАККУЛИ ИБОРА^ОИ СИНТАКСИСИИ АШЪОРИ ФАРЗОНА ДАР ЦИЁСБО «МАСНАВИИМАЪНАВИ»-И ЧАЛОЛУДДИНИ БАЛХИ
РОЛЬ СОМАТИЧЕСКИХ СЛОВ В ОБРАЗОВАНИИ СИНТАКСИЧЕСКИХ СЛОВОСОЧЕТАНИЙ В ПОЭЗИИ ФАРЗОНЫ В СОПОСТАВЛЕНИИ С «МАСНАВИМА 'НАВИ» ДЖАЛАЛАДДИНА БАЛХИ
THE ROLE OF SOMATIC WORDS IN THE FORMATION OF SYNTACTICAL WORD-COMBINA TIONS IN FARZONA S POETRY IN CORRELATION WITH "MASNA VIIMANA VI" BY DJALALADDIN BALKHI
Алишерзода Фарзона, докторанти (Phd) кафедраи забони тоцикии МДТ-и «Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Гафуров» (Тоцикистон, Хуцанд)
Алишерзода Фарзона, докторант (Phd)кафедры таджикского языка ГОУ "Худжандский государственной университет имени академика Б. Гафурова" (Таджикистан, Худжанд)
Alisherzoda Farzona, Doctoral student of the Tajik language department under the State Educational Institution SEI "KhSU named after acad. B. Gafurov" (Tajikistan, Khujand) E.MAIL: alisherzoda91@mail.ru
Вожа^ои калиди: соматизмуо, иборауои синтаксисы, ашъори Фарзона, «Маснавии маънави», Цалолуддини Балхи, иборауои исмии соматики, иборауои сифатии соматики, иборауои цонишинии соматики, иборауои феълии соматики
Масъалаи мавцеи вожауои соматики дар ташаккули иборауои синтаксисии ашъори Фарзона дар муцоиса бо ««Маснавии маънави»-и Цалолуддини Балхи баарраси шудааст. Дар асоси маводи сецилдаи ашъори Шоири халции Тоцикистон Фарзона - «Катрае аз Мулиён», мацмуаи «Хама гул, уама тарона» ва ««Маснавии маънави»-и Мавлоно Цалолуддини Балхи нацши соматизмуо дар созмони иборауои исми, сифати, цонишини ва феъли нишон дода, хулоса бароварда шудааст, ки аз байни ин намуди иборауо иборауои исми ва феълии соматики хеле фаъоланд. Зикр гардидааст, ки дар ашъори уар ду шоир иборауои соматикии исмии уар ду цузъашон вожауои ифодагари узвуои инсони зиёд ба назар мерасанд. Дар як цисм иборауои соматикии исмии ашъори мавриди таулил алоцаи омехта, дар байни цузъуои дигар алоцаи уамроуи дида мешавад.
Ключевые слова: соматизмы, синтаксические выражения, поэзия Фарзоны, «Маснави ма'нави» Джалаладдина Балхи, именные соматические словосочетания, адъективные соматические словосочетания, местоименные соматические словосочетания, глагольные соматические словосочетания
Анализируется роль соматических слов в образовании соматических словосочетаний в поэзии Фарзоны в сопоставлении с «Маснави ма'нави» Джалаладдина Балхи. На основе богатого фактологического материала из трёхтомника Народного поэта Таджикистана Фарзоны - «Катрае аз Мулиён» («Капля из Мулияна»), сборника стихов «Хама гул, %ама тарона» («Всё в цветах, всё в песнях») в сопоставлении с примерами из поэмы «Маснави ма'нави» Мавляно Джалаладдина Балхи показана роль соматизмов в образовании именных, адъективных, местоименных и глагольных словосочетаний. Сделан вывод о том, что среди таких словосочетаний более активными являются именные и глагольные словосочетания. Отмечается, что в указанных произведениях обоих поэтов чаще встречаются именные соматические словосочетания, оба компонента которых составляют слова, называющие человеческие органы. В некоторых именных соматических словосочетаниях используется сопроводительная связь, в других-смешанная.
Key-words: somatisms, syntactical expressions, Farzona^s poetry, "Masnavii Manavi" by
Djalaladdin Balkhi, nominal somatic word-combinations, adjectival somatic word-
combinations, pronominal somatic word-combinations, verbal somatic word-combinations
The author of the article analyzes the role of somatic words in the formation of somatic word-combinations in Farzona^spoetry in correlation with "Masnavii Manavi" by Djalaladdin Balkhi. Designing on the premise of rich factological material from the compositions by the Peopled Poet of Tajikistan Farzona consisting of three volumes, the author shows the role of somatisms in the formation of nominal, adjectival, pronominal and verbal word-combinations; the conclusion was made that the most active among the latters are nominal and verbal ones; such works of Farzona were taken for research as "Katraye az Muliyon" ("A Drop from Muliyon") and the collection of poems "Hama Gul, hama Tarona" ("Flowers Blooming everywhere, Songs Resound all around"); the examples are correlated with those ones from "Masnavii Manavi" by Djalaladdin Balkhi.
It is marked that mostly nominal somatic word-combinations are occurred in the productions of the both poets, the two components of them present the words designating human organs. In some nominal somatic word-combinations there is used accompanying connection, in other ones the latter is mixed.
Соматизмхо чун предмети омузиши илмхои гуногун: забоншиносй, антропология, этнография, фалсафа карор дорад. Вожахои соматикй кисмати мухимми таркиби лугавии хдмаи забонхоро фаро мегиранд. Аксарияти ин навъ вожахо хусусияти сермаъной зохир намуда, дар калимасозию ибораорой хеле фаъол мебошанд.
Дар ашъори Шоири халкии Точикистон Фарзона ва шохасари Ч,алолуддини Балхй "Маснавии маънавй" хдмаи навъхои иборахо дучор меоянд. Дар эчодиёти Фарзона ва Мавлонои Балхй вожахои соматикй дар таркиби иборахо зиёд ба кор рафта, тавассути онхо маънихои наву тоза баён гардидаанд.
Масалан, Фарзона дар мунтахаби сечилдаи ашъораш "^атрае аз Мулиён" тавассути вожаи соматикии руй якчанд ибораи нодиреро ба кор бурдааст, ки аз истеъдоди баланди шоирии у дарак медихад. Иборахои шоиронаи у аз кабили чинии руи субх [6, ч.1, с.441], руи санги дил [6, ч.1, с.476], охари руи чаман [6, ч.2, с. 111], руи урёни субх [6, ч.2, с. 197], руи субхи наврас [6, ч.2, с.202], руи мармари сии\и шаб [6, ч.2, с.345], руи барги дилаш [6, ч.3, с.45], руи дили густурдаи ман [6, ч.3, с.73], руи гури имон [6, ч.3, с. 101], руи турши вожахо [6, ч.3, с.226], руи суфраи шаб [6, ч.3, с.308] ва г. мебошанд. Мисол:
Барафкан пардауоро, дидаи тирезаро во кун,
Зи руи суб^и наврас об деу чашмони пазмонро [6, ц.2, с.202].
Дар ашъори шоира истифода шудани вожахои маъмулй ба маънии нав мушохида шудаанд. Масалан, вожаи наврас чун «1. чавон, наврасида; тоза, нозук; 2. мац. чизи маргуб, матлуб, дилчасп» [8, ч.1, с.822] маъмул аст. Шоира ин вожаро дар таркиби ибораи руи субхи наврас бо маънии навдамида, навпадидомада, огози субх, наврасида, нав фарорасида... кор фармуда, баёнашро чолибу чозиб гардонидааст. Дар ин ибора руй тобиши маъноии огоз, фарораси, намудро ба худ гирифтааст.
Иборахои ашъори шоирони мавриди назарро, ки соматизмхо чузъи асосии ибораро ташкил медиханд, ба гуруххои зерин чудо кардан мумкин аст:
1. Иборахои исмии соматики. Ин навъи иборахо хам дар ашъори Фарзона ва хам дар «Маснавии маънавй» хеле серистеъмоланд. Иборахои исмии соматикие, ки бо бандаки изофй сохта шудаанд, бештар мавкеъ доранд. Дар ашъори Фарзона созмони ин хели иборахо аз исму исм: забони шабнаму хуршед [6, ч.1, с.418], панчаи мижгон [6, 4.2, с.68], нохуни борон [6, ч.1, с.28], чабини гул [6, ч.2, с.78], устухони майит [6, ч.2, с.190], синаи субх [6, 4.2, с.352], садои пои зимистон [6, 4.1, с.335], ва г., исму сифат: дастхои офтобй [6, 4.1, с.414], мижгони точикй [6, 4.2, с.454], тани хокй [6, 4.1, с.141], дили намозй [6, ч.1, с.157], дили харгушй [6, ч.2, с.41], дили дилношинос [6, ч.2, с.142], дили тохир [6, ч.2, с.225], дили музофотй [6, ч.3, с.304] ва г.; исму шумора: дили хазорсола [6, ч.2, с.239], калби сиву шашсола [6, ч.3, с.245], дилхои хашдахсолагон [6, 4.2, с.249], исму цонишин: абрувони худ [6, ч.1, с.34], тани кас [6, ч.2, с.116]; исму сифати феъли: устухони мурда [6, ч.3, с.252], андомхои куфта [6, ч.3, с.32], дили нашкастанй [6, ч.2, с.251] ва г. мушохида гардид.
Хец медони, ки ман дар номауои субу бо ту
Бо забони шабнаму хуршед уарферондаам [6, ц.1, с.418].
Бувад оё, ки айёме чун ашки лолагун ларзад
Ба уар мицгони тоцики дили сад турки тирандоз [6, ц.2, с.454 ].
Цони маниву дар тани кас цо гирифтаи,
Он цадр бурдамат, ки уамон цадр бохтам [6, ц.2, с.116].
Дар «Маснавии маънавй» иборахои исмии соматикй аз исму исм: дили дарё [д.1, с.36], чашми дил [д.1, с.84], дили суфра [д.1, с.88], рухсори марг [д.3, с.201], гулуи сабр [д.6, с.37]; исму сифат: дили торику пурзангор [д.1, с.151], чашми иблисона [д.3, с.134], лаби дамсоз [д.1, с.5]; исму шумора: забони садгаз [д.3, с.149]; исму цонишин: симои у [д.4, с.16], ангушти худ [д.1, с.211]; исму сифати феъли: дили сузида [д.1, с.25], дасти шикаста [д.5, с.31], дили мурда [д.5, с.54] сохта шудаанд.
Руйи зишти туст на рухсори марг,
Цони ту уамчун дарахту марг барг [д.3, с.201].
Чашми иблисонаро як дам бибанд,
Чанд бини сурат охир? Чанд, чанд? [д.3, с.135]
Чун ба наздики валиюллау шавад,
Он забони садгазаш кутау шавад [д.3, с.149].
Дар эчодиёти Фарзона иборахои исмие амсоли садои пои зимистон, садои пои хазон, шарфаи пои насим, шарфаи пойхои пойиз, шарфаи пои офтоб истифода гаштаанд, ки онхо тавассути алокаи изофй созмон ёфта, иборахои мураккабанд. Аслан пой, ки вазифаи харакат, рохгардиро ичро менамояд, махсуси инсон ва хайвоноту парандагон мебошад. Вожахои зимистон, хазон, пойиз, насим, офтоб ба гурухи исмхои гайришахс ва бечон шомил мегарданд. Хунари шоирии Фарзона дар он аст, ки бо нисбат додани вожаи соматикии пой ба ин гуна исмхо иборахои шоирона сохтааст ва ин иборахои шоиронаи у байтхоро хеле чолибу таъсирбахш намудаанд. Бояд кайд сохт, ки ин гуна ба предметхои
гaйpишaxс Ba бечон нисбaт додaни пой дap aшъоpи шо^и нaвгapои Эpон С^х^би Сипех^й низ 6a мyшоxддa paсид. Дaлели ин гyфтa «^дои пои об» мyсaммо нaмyдaни яке aз мaчмyaи aшъоpи шоиp aст.
Дap бaйти поён садои пои зимистон мaънии фapо paсидaни фaсли зимистон, омaдaни фaсли сapдиpо ифодa кapдaaст. Шоиpa омaдaни фaсли дaйpо бa acокyбии нaфapони кухднсол, ки бapои онх,о гapон aст, шaбе^ додaaст: Гарон ба мисли асокубии кууансолест Садои пои зимистон [6, ц.1, с.335].
Бa хдмин мотанд дap бaйти дигap омaдaни фaсли тиpaмоx,pо тaсвиp месозaд. Тиpaмо^ фaсли вaзидaни бодх,ои сaxт aст Ba ин бодх,о боиси pеxтaни бapгx,ои дapaxтон мегapдaд. Дap мисpaи aввaл ишоpa бa он бодх,о aст Ba шapфaи пойхои поиз омaдaни тиpaмоx,pо ифодa менaмояд.
Ин садое, ки мерасад, чй садост, Шарфаи пойхои поиз аст [6, ц.2, с.39].
Ч,aлолyццини Бaлxй дap «Мacнaвии мaънaвй» aз ибоpa^ои исмии сомaтикии чашми охиpбин Ba чашми ох^бин истифодa кapдaaст. Дap ибоpax,ои мaзкyp исми чашм чузъи aсосй бyдa, cифaтx,ои охиpбин Ba ох^бин, ки x,ap ду дap ифодaи мaънй зидди xa^m-apaR^ чузъи тобеъ мебошaд. Бино бap шapxд Фapx,aнги «MarnaBrn мaънaвй»-и А. К^д^тен вожaи охиpбин доpои мaънии о^ибатандеш, дypaндеш, дypбин [4, с.110] acr Ba кaлимaи охypбин мaъниx,ои «1. Он ки чaшмaш бa дacтypxони пypнозy неъмaт acт, x,apœ; 2. киноя aз шaxcи беaнцешa, кyтоx,aндеш»-pо [4, с.110] ифодa мекyнaд: Чашми охирбин тавонад дид рост, Чашми охурбин гурур асту xатост [д.1, с.152]. Чашми охурбин бибаст аз баури Хац, Чашми охирбин гушод андар сабац [д.2, с.89].
Айтан хдмин мaъниpо Фapзонa низ дap эчодиëтaш бa коp бypдaacт. Яъне, y дap пaйpaвии Мaвлaвй зимни иcтифодaи мypодифи чашм вожaи дида тaвcифx,ои охиpбин Ba охypбинpо бapои ифодaи мaтлaб муносиб дидaacт: Дар дидаи охурбин дирузаму мозиям, Дар дидаи охирбин фардояму пасфардо [6, ц.3, с.316].
^йд кapдaн бaмaвpид aCT, ки дap «Мacнaвии мaънaвй» ибоpax,ои исмии cомaтикие, ки x,ap ду чyзъaшон хдм вожax,ои ифодaгapи yзвx,ои инсон acт, здад бa нaзap pacидaнц: чашми cap [д.3, с.76], чашми дил [д.3, с.107], гуши cap [д.3, с.9], гуши дил [д.3, с.9], гуши бадан [д.3, с.9], чашми тан [д.6, с.44], меъдаи тан [д.5, с.148], меъдаи дил [д.5, с.148], кафи даст [д.5, с.53], хуни Hiiiap [д.1, с.133], хуни дил [д.3, с.274], муйи пешони [д.1, с.214], муйи pишy муйи cap [д.3, с.75], дидаи дил [д.5, с.48], дидаи тан [д.6, с.40], паннаи даст [д.3, с.219], дахони дил [д.1, с.60] Ba г.
Чумла гар мурданд эшон, гар уайанд,
Fоибу пинуон зи чашми дил кайянд? [д.3, с.107]
Ту набинй баргуоро каф задан,
Гуши дил бояд, на ин гуши бадан [д.3, с.9].
Дap як кисми ибоpax,ои cомaтикии исмии aшъоpи Фapзонa бaйни чузъх,о aлокaи x,aмpоx,й дидa мешaвaд: хама тан [6, ч.1, с.82], хaзоp дида [6, ч.1, с.392], ду дида [6, ч.1, с.51], як мижа [6, ч.1, с.248], як дил [6, ч.3, с.280], шаш py [6, ч.2, с.201], як дона дил [б, 4.2, с.320] як pe3a дил [6, ч.3, с.326] Ba г.
%азор дида шабошаб ситора мерезад
Дар интизории дидори он сабоуиумед [6, ц.1, с.392].
Як реза дил чй xоуад аз бекарони офоц,
Xулци малак надорам, xyu башар надорам [6, ц.3, с.326].
Дар кисми дигари иборахои соматикии ашъори шоира байни чузъхо алокаи омехта низ дида мешавад. Масалан, дар ибораи чашми чун Кавсари ту чузъхо тавассути ду воситаи грамматикии алока - бандаки изофй ва пешоянди чун (ба сони) алокаманд шудаанд:
Шайтонаму товуси уаёе дорам,
К-у рау надщад ба чашми чун Кавсари ту [6, ц.2, с.147].
Дар ибораи исмии садхо хазор чашми гурубида, ки аз чихати сохт мураккаб аст, алокаи байни чузъхо хамрохй ва изофй мебошад: Сад^о %азор чашми гурубида Бусад ууруфи номаи табрики [6, ц.3, с.338].
Ба хдмин монанд дар «Маснавии маънавй» низ иборахои исмии лаби чун цанд [д.1, с.93], сад хазорон чашми дил [д.3, с.146], ва г. байни чузъхо алокаи омехта мушохида мешавад. Масалан, дар иборахои исмии лаби чун цанд, рухи чун Зухра, ки иборахои ташбехианд, алокаи байни чузъхо изофй ва вобастагй мебошад: Эй ацаб, он ауду он савганд ку? Ваъдауои он лаби чун цанд ку? [д.1, с.93]
Дар «Маснавии маънавй» дар иборахои исмии соматикии зерин байни чузъхо алокаи хамрохй дида мешавад: он лаб [д.2, с.109], хар ду пой [д.2, с.25], дах ангушт [д.5, с.106], сад басар [д.3, с.76], ду рух [д.3, с.258], сад бадан [д.5, с.163], хеч даст [д.4, с.54], як мушт кох [д.2, с.15], ду-се мушт [д.6, с.79] ва г.
Он ки дил бедор дорад, чашми сар, Гар бихуспад, баргушояд сад басар [д.3, с.76]. Мегирист аз габн кудак уой-уой, К-эй маро бишкаста буди %ар ду пой [д.2, с.25]. 2. Иборахои сифатии соматикп
Маълум аст, ки иборахои сифатй дар забони точикй дар дохили иборахои исмй ва феълй ташаккул меёбанд. Ба таъкиди забоншинос А. Мирзоев «аксари иборахои сифатй бо тамоми таркиб ба иборахои исмй даромада, чузъи тобеи онхоро ташкил мекунанд. Дар натича иборахои исмй аз руи сохту маъно мураккаб мешаванд [5, с.31].
Дар асоси маводи чамъовардаи мо аз ашъори Фарзона ва «Маснавии маънавй» маълум гардид, ки як кисм иборахои сифатй дар дохили иборахои исмии соматикй ташаккул ёфтаанд.
Масалан, дар ашъори Фарзона иборахои (дили) чун офтоб нозанин [6, ч.3, с.27], (дили) бисёр осп [7, ч.2, с.149], (дили) чун гур торик [6, ч.1, с.120], (цалби) бузурги офтобп [6, ч.1, с.426], (меъдаи) хариси чахонхорае [7, ч.2, с.388], (мушти) гаронтар зи осмон [6, ч.2, с.208], (дили) пири сустхофиза [7, ч.2, с.240], (синаи) чун цулла хуршедпазир [6, ч.3, с.262], (лабе) пур аз вожахои лолоп [6, ч.3, с.112], (лабе) пуропур аз шакархарф [7, ч.2, с.483] ва г.
Ин цо манам, ки бо дили лабрези орзу,
Дорам нигау ба цониби ояндаи сапед [6, ц.1, с.230].
Гунчае бо ширдандони сафеди шабнамияш
Бехабар аз кори дунё нарм механдад [6, ц.2, с.348].
Ва пойуои яхзадаи ночунбонро,
ки андаруни кафшуои кууна зиндаги мекунанд,
мекашанд ба суе [6, ц.3, с.15].
Дар «Маснавии маънавй» иборахои сифатии зерин дар дохили иборахои исмии соматикй ташаккул ёфтаанд: (дили) пажмурдаи пусидачон [д.5, с.54], (дили) испед хамчун барф [д.2, с.11], (чашми) мунири безавол [д.2, с.8], (чашми) бади захробдам [д.6, с.13], (чехраи) тобонтар аз хуршеди чошт [д.4, с.32] ва г.
Чун «алиф» чизе надорам, эй карим!
Чуз диле дилтангтар аз чашми «мим» [д.6, с.135].
Лек аз чашми бади за^робдам,
Захмуоирууфарсо хурдаам [д.6, с.13].
Наргиси чашми хумори х,амчу цон
Охир аъмаш бину об аз вай чакон [д.4, с.95].
Дap як кием ибоpax,ои сифaтй cомaтизмx,о 6a вaзифaи чузъи тобеъ омaдaaнд. Macara^ дap aшъоpи Фapзонa ибоpaи сифaтии 6ap дил Kapii6 6a коp paфтaaст. Ибоpaи мaзкyp 6a воcитaи пешоянди acлии 6ap cоxтa шyдaacт Ba кaлимaи aœrn cифaти Kapuf) бyдa, чузъи тобеъ исми дил acr, Ba ин ибоpa мyноcибaти дapaчapо мефaxмонaд: Эй 6a мотанди Худо бар дил царибу a3 нaзap дyp, Бо туям дap дил x,aзоpон гyфтaнии беcaдо буд [6, ч.1, с.269].
Ё ин ки дap «Macнaвии мaънaвй» ибоpaи cифaтии пур aз xyH молмол коpбacт шyдaacт, ки дap он исми хун 6a вaзифaи чузъи тобеъ омaдaacт: Гар шавад олам пур аз хун молмол, Кай хурад бандай Худо илло уалол? [д.2, с.193-194]
Дap ибоpaи cифaтии (шодии) пин\он зери дaст [д.3, с.261] бошaд, исми дaст 6a cифaти чузъи тобеъ 6a rap paфтaacт:
З-он ки бахти неки уро даршикаст,
Дод сад шодии пин^он зери даст [д.3, с.261].
3. Hfmpavini чонишинии сомaтикñ
Дap aшъоpи Фapзонa Ba «Macнaвии мaънaвй» ибоpax,ои чонишиние, ки як Чyзъaшонpо cомaтизмx,о тaшкил медихднд, xеле кaмиcтеъмол хдсганд. Macaлaн, дap бaйти зеpини Фapзонa ибоpaи чонишинии куцои дилам 6a rap paфтaacт, ки чузъх,ояш a3 чонишини caволии куцо Ba исми дил тaвaccyти aлокaи изофй созмон ëфтaaнд: Mеравй, меравй ба авц, ба авц, Ба куцои дилам, ба куцои дилам? [6, ц.3, с.224]
Дap як кисм ибоpax,ои чонишинй, 6a cифaти чузъи тобеъ кaлимax,ои мypaккaби cомaтикй иштиpок мекyнaнд: мaни дилaфсypдa [6, ч.1, с.282], мaни capфypy [6, ч.2, с.53], мши шyхчaшм [6, ч.1, с.20] Ba г.
Дap «Macнaвии мaънaвй» ибоpaи чонишинии изофии мaнм отaшчaбин 6a rap paфтaacт: Гард дид Иблису гуфт: «Ин фаръи тин Чун физояд бар мани оташцабин [д.1, с.230].
4. Hfmpavin феълии соми нкИ
Ибоpax,ои феълй aз чихдти cоxт Ba ифодaи мyноcибaти cинтaкcиcй мypaккaбтapин, cеpнaвътapин Ba cеpиcтеъмолтapин г^УХИ ибоpax,ои cинтaкcиcии зaбони aдaбии x,озиpaи точикй мебошaнд. Дap ин нaвъи ибоpax,о исм, cифaт, шyмоpa, чонишин, мacдap, феъли х,ол, cифaти феълй Ba зapф 6a воcитaи пешоянд, пacоянд, пешоянду пacоянд (якчоя) Ba 6a тapзи x,aмpоx,й 6a феъл тобеъ мешaвaнд [3, ч.2, с.77].
Дap эчодиëти Фapзонa Ba «Macнaвии мaънaвй»-и Ч&лолуддини Бaлxй ин нaвъ ибоpax,о xеле cеpиcтеъмол бyдa, дap тaшaккyли онх,о вожax,ои cомaтикй низ зиëд иcтифодa гapдидaaнд. Аз чихдти aлокди cинтaкcиcиaшон ибоpax,ои феълии cомaтикии aшъоpи шо^они мaвpиди нaзappо 6a чунин Typy^^ чудо кapдaн мумкин acт: l. Ибоpax,ои феълии пешояндй.
Мисолх,о aз Фapзонa: дap чaшм доштaн [6, ч.1, с.84], ру-руи дaст imai),,™ [6, ч.2, с.12], 6a гуши mi^avi) cypa хондaн [6, ч.1, с.368], 6a ,acT соaт 6acraB [6, ч.2, с.439], 6a му шонa зaдaн [6, ч.1, с.291] Ba г.
Бар рагми хоруои дарун заурхандаест Ин муйбанди гул, ки ба гесу нишондам [6, ц. 1, с.408].
Мисолхо аз Мавлавп: дил ба Каъба рафтан [д.4, с.33], гармп дар чигар фузудан [д.2, с.209], бар дил бимолидан [д.2, с.17], шир аз сина расидан [д.4, с.97], аз чашм омадан [д.2, с.52] ва г.
То лаби цу хандад аз оби маъин, Лаб-лаби чу сар барорад ёсамин [д.6, с.158].
2. Иборахои феълии алокаи хамрохй
Мисолхо аз Фарзона: ангушт задан [6, ч.1, с.273], гавхараквор ошён доштан [6, ч.1, с.417], даст бастан [6, ч.2, с.419] ва г.
Шаббодаи бедоре
Афшон бикунад гесу [6, ц.1, с.204].
Мисолхо аз Мавлавп: сад забон доштан [д.6, с.105], дил талаб кардан [д.2, с.42], гардан буридан [д.5, с.236], сина пардохтан [д.6, с.152], гардан шикастан [д.5, с.239], замир асар гирифтан [д.6, с.78] ва г.
Он дамиву одамиву чорпо,
Чун шикам пур гашту бар неъмат заданд [д.4, с.210].
3. Иборахои феълии пасояндй
Мисолхо аз Фарзона: дилро оростан [6, ч.1, с.69], сарро фурутар кашидан [6, ч.1, с.112], дилро шинохтан [6, ч.2, с.348], сад шонаро шикастан [6, ч.2, с.184], чабини бахорро бусидан [7, ч.2, с.336], синаро ^ичоз кардан [6, ч.3, с.64] ва г.
Ибораи феълии дилро офтоб додан, ки як дафъа дар ашъори Фарзона ба кор рафтааст, ибораи шоирона мебошад. Агар ба фархангхо ручуъ кунем, ибораи феълии офтоб додан мавчуд аст, ки он чунин шарх дода шудааст: «офтоб додан-ба офтоб баровардан, дар чои офтобруя пахн кардани чизе (мас., курпа ё либосро) барои хушкондан ё хаво хурондан» [8, ч.2, с.43]. Ибораи дилро офтоб додан бошад, дар ашъори шоира ба маънии «гаму андухро аз дил берун кардан» омадааст: Ман низ диламро аз сандуци сина баровардам. Ман низ диламро, ки
буи андууи зимистон мекард, офтоб додам [6, ц. 3, с.366].
Мисолхо аз Мавлавп: дилро мухр кардан [д.6, с.241], дилро нур додан [д.1, с.82], синаро по сохтан [д.4, с.130], дилро бекамон духтан [д.6, с.217] ва г. Мусии цон синаро Сино кунад, Тутиёни курро бино кунад [д.5, с. 151]. Нест сурат чашмро неку бимол, То бибини шаъшаъай нури цалол [д.6, с.265].
4. Иборахои феълии пешояндию пасояндй
Мисолхо аз Фарзона: дилро бо сехр навохтан [6, ч.1, с.18], гулеро ба гесувон назадан [6, ч.2, с.203], дастро ба цалам такя додан [6, ч.1, с.444], кокулонро дар чашма тар кардан [6, ч.1, с.85] ва г.
Оу, мехоуам, ки як рузи гулоби
дастро дар гардани хуршед андозам,
дар димоги осмон атри нафасрезам [6, ц.1, с.372].
Мисолхо аз Мавлавп: сарро дар рушноп хуй кардан [д.2, с.112], кори дилро чустан аз тан [д.5, с.66], шикамро бо ду даст гирифтан [д.6, с.147]... Гар яке сарро бибуррад аз бадан, Садуазорон сар барорад дар заман [д.1, с.226].
Х,амин тарик, дар эчодиёти Фарзона ва «Маснавии маънавй»-и Ч,алолуддини Балхй иборахои соматикии исмй, сифатй, чонишинй ва феълй бо максадхои муайян, барои ифодаи афкори шоирони мавриди назар ба кор рафта, иборахои соматикии
исмй ва феълй дар ашъори хар ду хам хеле серистеъмол мебошанд. Бештари иборахои сифатй дар дохили иборахои соматикии исмй омадаанд. Иборахои соматикии чонишинй бошад, хам дар ашъори Фарзона ва хам «Маснавии маънавй» камистеъмол хастанд. Иборахои зарфии як чузъашонро соматизмхо ташкилдиханда дар ашъори хар ду шоир хам мушохида нагардиданд.
Пайнавишт:
1. Балхи Ц. Маснавии маънави (бар асоси матни Николсон ва муцобила бо нусхауои дигар) / Ц. Балхи. - Теурон: Нашри замон, 2001. - 728 с.
2. Балхи Ц. Маснавии маънави / Ц. Балхи. Иборат аз 6 дафтар. д.1, -223 с.; д.2, -216 с.; д.3, -279 с.; д.4, -223 с.; д.5, -252 с.; д.6, -284 с. www.sattor.com.
3. Грамматикаи забони адабии уозираи тоцик; Цилди 2. Ибора ва синтаксиси цумлауои сода. - Душанбе: Дониш, 1986. - 372 с.
4. Кодириён Р. Фаруанги «Маснавии маънави»: Дафтари аввал. - Душанбе: Истеъдод, 2011. -207 с
5. Мирзоев А. Иборауои феълии замони дар забони адабии уозираи тоцик. Монография / А. Мирзоев. - Душанбе: Дониш, 1972. -252 с.
6. Фарзона. Катрае аз Мулиён. Осори мунтахаб / Фарзона. -Хуцанд: Нури маърифат, ц.1, 2003. -510 с.; ц.2, 2003. -472 с.; ц.3, 2003. -378 с.
7. Фарзона. Хама гул, уама тарона. Осори мунтахаб / Фарзона. - Хуцанд: Хуросон-медиа, ц.1, 2014. - 504 с.; ц.2, 2014. -500 с.
8. Фаруанги тафсирии забони тоцики. - Душанбе: Пажууишгоуи забон ва адабиёти Рудаки, ц.1, 2008. -950с.; ц.2, 2008. -945с.
Reference Literature
1. Balkhi Dj. Masnavi-i Manavi // Dj. Balkhi. - Tehran: Modern Editions, 2001. - 728pp.
2. Balkhi Dj. Masnavi-i Manavi // Dj. Balkhi. Compositions out of 6 Note-Books. n-b.1., -223pp.; n-b.2., - 216pp.; n-b.3., - 279pp.; n-b.4., - 223pp.; n-b.5., - 252pp.; n-b.6., - 284 pp. www.sattor.com.
3. The German of Modern Tajik Literary Language. Volume 2. Word-Combinations and Syntax of Simple Sentences. - Dushanbe: Knowledge, 1986. - 372 pp.
4. Kodiriyon R. "Masnavi-i Manavi" Glossary. Note-Book one. - Dushanbe: Gift, 2011. - 207pp.
5. Mirzoyev A. Temporal Verbal Word-Combinations in Modern Tajik Literary Language. Monograph //A.Mirzoyev. - Dushanbe: Knowledge, 1972. - 252pp.
6. Farzona. A Drop from Muliyon. // Farzona. - Khujand: Light of Enlightenment, V.1., 2003. - 510pp.; V.2., 2003. - 472pp.; V.3. 2003. - 378pp.
7. Farzona. Flowers Blooming everywhere, Songs Resound all around. Selected Works // Farzona. - Khujand: Horasan-Media, V.1., 2014. - 504pp.; V.2., 2014. - 500pp.
8. Interpretation Dictionary of the Tajik Language. - Dushanbe. The Institute of Language and Literature named after Rudaki. Volume 1, 2008. - 950pp.; Volume 2, 2008. - 945pp
