CC BY
51
УДК 8 тон. 2 Ф.АЛИШЕРЗОДА
ББК 83.3 тон.
ТОБИШХ,ОИ МАЪНОИЮ СОХТОРИИ ВОЖАИ «САР» ДАР АШЪОРИ ФАРЗОНА
Соматизмхо даp таpкиби лyгавии забони точикй аз вожахое ба хжоб меpаванд, ки таъpиxашон бо таъpиxи пайдоиши забони кадимаи оpиëй пайванд мебошад. Даp заxиpаи лyгавии забони точикй калимахои ифодагаpи узвхои бадани инcон вожахои cаpаи огозй мебошанд, ки аз забони шифохй айнан ба забони китобат воpид гаpдида, аcpхои здад мавpиди истеъмол каpоp доpанд ва даp талаффуз ва навишти акcаpи онхо тагйиpоти чиддй воpид нагаpдидааcт.
Бештаpи коpшиноcони cеpмаъноии калимахо баp онанд, ки даp pаванди cеpмаъно гаpдидани калимахо cахми шматизмхо кам нестанд. Беcабаб неcт, ки даp шлхои оxиp даp забоншиноcии точик хам миcли забоншиноcии чахониву pyc мавзyи мазкyp беш аз пеш баppаcй мегаpдад. Пpофеccоp Д. Т.Точиев яке аз аввалинхо шуда, даp маколаи xеле мукаммал ва пypмyхтавои xyд ба маcъалаи cеpмаъноии вожахои ифодагаpи узвхои бадан (cаp,дил,даcт ва г.) py оваpда таъкид доштааст, ки чунин вожахо даp калимаcозй фаpовон коp фаpмyда мешаванд (9,208-238). Н. Ма^умИ зимни тахлили повести «Маpги cyдxyp»-и С.Айнй доиp ба коpбаcти чанде аз шматизмхо андешаpонй каpдааcт. М.Азимова даp pиcолаи илмияш вохидхои фpазеологии забонхои точикй ва англиcиpо тадкик каpда бошад, Д.Бобочонова калимаву ифодахои cеpмаънои забони точикиpо даp заминаи маводи достони «Шохнома»-и Фиpдавcй ба pиштаи тахкик кашид. Оид ба ин мавзyъ маколахои алохида ва тадкикоти ичмолй кам неcтанд (8,14,16), вале ха^з маcоили халношуда зиëданд. Даp забоншинооти точик ханyз калимахои ифодакунандаи узвхои бадани инcон даp ашъоpи шоиpаи шиpинкалом Фаpзона мавpиди тахкики хамачониба каpоp нагиpифтааcт. Шоиpа, ки яке аз адибони шахиpи забондон махcyб мешавад,cоматизмхоpо даp ашъоpи xyд баpои офаpидани маънй ва мазмунхои тоза фаpовон истифода намyдааcт. Яке аз cеpиcтифодатаpин калимаи cоматикй даp ашъоpи шоиpа баъд аз вожаи «дил» (1317 маpотиба) ва «чашм» (944 маpотиба) калимаи «cаp» махcyб меëбад. Даp натичаи тахкики омоpй аз p^ мyнтаxаби еечилдаи ашъоpи шоиpа «^^ае аз Мyлиëн» маълум гаpдид, ки вожаи мазкyp 468 мавpид, аз чумла 314 маpотиба даp алохидагй ва 154 дафъа даp таpкиби калимахои cоxтавy мypаккаб коpбаcт шyдааcт. Мypодифи вожаи «cаp» калимаи «калла» даp ашъоpи Фаpзона камистеъмол буда, хамагй даp ду мавpид ба мушохида pаcид:
Даштзодон шахpиëpи мо шуданд, Бо маноpи каллахо якчоя cаpболо шуданд (10, 279). Худо ягона хyнаp додааcт эшонpо, Ки каpдаанд маноpони каллахо эчод (10, 352).
Даp Лугатномаи Aлиакбаpи Дехxyдо 16 маънии вожаи «^p» ба чашм pаcид. Даp «Фаpханги забони точикй» бошад,калимаи «cаp» даp 8 маънй омада, хамчун вожаи шматикй чунин шаpхy эзох дода шудааст:1.калла, яке аз узвхои бадани ижон ва хайвон, ки аз гаpдан ба боло вокеъ буда, магз, чашм, гуш, бинй, дахон ва г.даp он чой гиpифтааcт (11, 2.193).
Ба маънои аолй шоиpа калимаи «cаp»-pо зиëда аз 30 маpотиба даp таpкибхои зи сархо магз дуздидан, сари тонику арман, сари худ, ба сар кулох ва гайpа иетифода каpдааcт. Чанд миcол:
Шабон даp ^чахои гофили шахp, Зи сархо магз медуздад Хдоеман (10,171). Чй дахшате, ки адyвон нишаcтаанд ба фаxp Ба сар кулохи каëнй ба p^ таxти ^убод (10,352). Он маноpон, к-аз сари точику аpман будаанд, Х,айкали таъpиxи xyнини тую ман будаанд (10,279).
Адиба ибоpаи «cаpи точику аpман»-pо ба маънои аолй коp фаpмyда ходиcахои таъpиxиpо ëдоваp мешавад.
Бояд афзуд, ки даp ин байт ба чуз ибоpаи мазкyp коpбаcти ду вожаи дигаp кобили кайд аcт. Даp забони точикй маъмулан манора ва шакли чамъи он мaноpaхоpо истифода мебаpанд, гунаи манор ба нyдpат дyчоp меояд. Даp байт калимаи манорон истифода шудааст, ки аз вожаи манор бо иловаи паcванди шаклшзи -он cоxта шуда, xеле камиcтеъмол аст. Вожаи дигаp хайкал аст, ки даp фаpхангхо чун шакл, чиcм, пайкаp; мyчаccамаи аз cанг, чу6 ва гайpа таpошида ë pеxташyда;
бинои азим, ибодaтxонa, бyтxонa (11, 718) маънидод шyдaacг. Дар байти мавриди барраш бори иловагии маънии xотиpa, ëдгоp, бокимонда низ зам гардидадааст.
Шоира калимаи «cap»^ ба чуз маънои шматокИ боз ба маънихои зайл кор бypдaacг:
1.Вожаи «cap» ба маънои «раиа», «варвар»:
Пеш оварам хддиот дифои нанг Аз механу сврони capaфpозaш (10, 341).
Дар байти боло агар вожаи capoH дар шакли чамъ омада, бар маънии рохбарон мycтaъмaл гашта бошад, чузъи мyaйянкyнaндaи ибора дар гyнaи калимаи мypaккaб аз ибораи cap aфpохтaн ба маънии киноя аз фaxp кардан (11,195) коpбacт гapдидaacт. Маънии мтераъ аз байтхои пешин вобастагй дорад.
Дар байти поëн маънии баръате, яъне мyбоpизaи чахду чадали мaнcaбxохон барои вазифахои «баланд» ба тacвиp гирифта шyдaacт. Дар ин байт «cap» ифодагари калла, тан, нафар, rac, одам, ижони мажабталош acт:
Беpиcолaт мебиëяд, беpиcолaт меравад,
Сад хазорон cap, ки мемирад барои як кулах (10, 361).
2.«Сар» маънихои огоз, аввал, ибтидоро ифода кардааст: capи HaBpy3 (огози Навруз), capи субх, (аввали cyбх), capи Ky4a (ибтидои куча)...
Мдани мapдyм ибораи «capи шл» ба маънои аввал, огоз, ибтидои шл cеpиcтеъмол acт. Шоира дар хамин колаб cолpо бо Навруз, ки xyд нaxycтин рузхои cол асту иди cоли навро хам мефахмонад, иваз cоxтa, дар байте чой додaacт, ки мaфхyми аз он хам мyшaxxacгappо ифода cоxтaacт:
Ки андар маркади модаркалонам даргирон истода бyдед, Сapи Навруз 6уду бо намуди заъфарон иcтодa бyдед (10, 436).
Дар байте дигар шоира рахи умру зиндагиро беcapyнyг, беаввалу оxиp, беибтидову беинтихо, пурпечутоб, пypacpоp ва барои хама ношиноcy ноозмуд пиндошта, онро беcapy беинтихо ва галат кардан, ба бераха рафтан, гумрох задан бо рафтан ба хечистон ифода cоxтa, илтичо мекунад, ки уро панди caвобе дихад, то аз ин capгyмй рахо бaxшaд. Х,амзамон вай зиндагии caбyкy оcонpо нaмеxохaдy азобу машаккати рохи pоcтpо авло медонад.
Чй рохи ношиноc acт ин, capaш ку, интихояш ку. Чаро рафтам ба хечистон, бда, панди caвобaм дех. Агар хастии ман xохй, мабакш онро, ки меxохaм, Азобам дех, азобам дех, азобам дех, азобам дех (10,84).
3.Вожаи «cap» дар ашъори шоира ба маънии «болои чизе», «руи чизе» xеле здад иcтифодa шyдaacт: capи мичча, capи оcтонa, capи девор, capи бом, capи душ, capи болин, capи кух, capи маркад...
Дар чандин шеъраш айни як вожа танхо ë дар таркиби иборахои гуногун бо хамон як маъно ë маънихои мyxтaлиф мукаррар мycтaъмaл мегардад:
Бигрифт киблагохам рахи манзили xaмyшон, Сapи маркадаш бирафтам caхap оби диданушон. Бишуд ашки ман чароге capи xокчои покаш, Мичаам шибехи най шуд, найи аз олам xypyшон (10, 30).
Агар дар байтхои боло capи мзркзд ва capи хокчо хаммаъно омада бошад, дар мавриди дигар хамин маъниро ибораи capи хок ифода cоxтaacт:
Дар capи хоки мазоре. Х,еч медонй, ки душ ин нaxли танхо Дyxтapе буд ишкбози ху^и дyнë (10,189).
4. Инчунин «^ар^ро шоира ба маънии нуги чизе истифода нaмyдaacт:
Х,амин як дилу бори нух оcмон, Чу нух оcмон дар capи ресмон (10, 52).
Сари pеcмон дар корбурди шоира ба маънои маъмулии нуги pеcмон омада, xеле образноку игрокомез тacвиp шудааст, зеро ба дил тазъйик овардани бору гами зиндагиро ба бори нух осмон ва аз он ба танг омадану ба нихояти навмедй раотдани дилро ба capи pеcмон илхок будани бори он нух оcмон ташбех дода, тacвиpaшpо то ба игрок pacонидaacг. Дар давоми байт вожаи cap маънии калла, тафаккур, тан, шaxc, шхиби cap ва мубталои вacвaca шудани он, бо xaëлхои пуртазоду муколиф пур шудани магзи cap, хушу ëд ва xотиpy хофизаро тaвaccyти вожаи cоxтaи ßacßaca3<)|) тафаккур кapдaacт:
Х,амин як capy вacвacaзоp у, Пуропур зи таодику инкор у (10, 52).
Бояд тазаккур шавад, ки дар забон бо пacвaнди калимашзи - зор cоxтaни теми маънй ходиcaи камназир буда, дар тacвиpи мазкур ба маврид омадааст. Ин калимаро аз фархангхои забони точикй, лугатхои тaфcиpии «Бурхони котеъ» ва «Fиëcyллyгот» ëфтa нaтaвониcтем.
Дар поëнтapи хамин манзума вожаи мавриди тахлил дар ибораи cap aфpохтaн ва калимаи capфypy коpбacт гардидааст, ки барои ифодаи ду холати кахрамони acap xеле ботароват ба кор омадааст:
Чу ин харфхоро шунидам аз у
Cap aфpохтaм он мани capфypy (10, 53).
Capи pinina (capи як ришта) ибораи маъмул буда, мдани мардум хам маънои аал, яъне нуги ришта (pеcмон, pacaн, аргамчин) ва хам ба маънои муаммо, илоч, чора, тадбир мycтaъмaл acт. Мураттибони ФЗТ capи pacaн боз ëфтaнpо чунин шарх додаанд: «нуги калобаро ëфтaн; киноя аз тарики халли мacъaлaи муглакеро ëфтaн» (11,197).
Шоира capи як pиштa во нaшyдaнpо ба маънои хал намудани ягон масталаву муаммо истифода бypдaacт.
Capи як pиштa хам дар ин магалгохи гиpaхбacтa На бо aфcyнy не бо дacтy дандон во гашуд оxиp (10, 469). Дар байти поëнй capи na^ia бар ивази нуги ган^ омaдaacт: Геcyямpо, ки шона мекардй, Бо capи панчахот беозор (10,10).
5.Вожаи шматикии «cap» мачозан ба маънии фикру андеша, xотиp, ëд, хуш низ зтед иcтифодa шyдaacт. Дар байти поëнй cap ба маънии xотиpy ëд омада бошад, дар мжраи дигар ба маънои acлй кор фармуда шудаасту вожаи х,aво маънии ëд, xотиppо гиpифтaacт:
Эй ëpи беxaбap, xaбapи ту нaмеpacaд, Кайхост ëди ман ба capи ту нaмеpacaд (10,81). Дар cap хавои Сайхун пеши туям, Зарафшон, Х,ар пора дил ба хар cy, миcли туям парешон (10, 58).
Мтени мардум ибораи capи рох ба маънии пеши рох фаровон мустаъмал acт, ки онро дар ашъори шоира хам мебинем. Вале у онро бо 6axT ва нишacтaн хамнишин cоxтaacт:
Он бaxтpо, ки дар capи рохам нишаста буд, Бо xyлки бодгунаи xyд пушти по задам (10, 220). Дар мтераи зерин низ capи рох ба маънии маъмулй омадааст: Тилжми киcт, ки дармонда дар capи рохам, Ба кайди кист хамин як вучуди биcмили ман (10,300).
6. Дар урфият вожаи cap ифодагари шaxc, нафар, rac хам мешавад ва ин маънй аз назари Фарзона дур намондааст:
Ман чй хам гуям, ки дар ин анчуман Эй баш cap кобили андеша нест (10, 11).
7. Ашъори Фарзона capшоpи мачоз acт. У дар эчодаш анвои мyxтaлифи онро фаровон ба кор мегирад. Мacaлaн, дар байти зерин cap бар ифодаи муй омада, тобиши cинекдоxa ба xyд гиpифтaacт. Нapехтaни гзрди caфед 6ap cap киноя аз caфед нашудани муйи cap, ба муйхои cap caфедй наафтидан acт, ки тacвиppо xеле малех гapдонидaacт:
Х,ануз кофилаи гул зи бог xaймa наканд, Х,ануз гарди caпеде нapеxт дар capи ман (10, 331).
Калимаи шматикии «cap» бо бандаки изофа ë бо изофаву пешояндхо хамчун пешоянди таркибии номй ба маънои гуногун иcтифодa шyдaacт.
Мacaлaн, дар байти поëнй «cap» дар таркиби пешоянд омада, маънои «аз руи», «аз caбaби», «аз xотиpи»-pо ифода кардааст:
Шояд, ки шyxaке зи capи шавки бачагй, Санге рахо кунад зи фaлоxyн ба c^ ту (10, 62).
Дар мишли баъдй пешоянди таркибии «аз cap»» ба маънои «аз пеши», «аз назди» омaдaacт: Х,ой кавми мутамаддин! Аз capи кампутар бapxезед (10,266).
Вожаи «cap» дар таркиби вохидхои фразеологй фаровон ба кор рафтааст. Зеро вохидхои фразеологй яке аз роххои пуробуранг гардидани каломи бадеъ мaхcyб мегардад. Дар эчодиëти шоира мо вохидхои фразеологии xеле здадеро мушохида намудем, ки бо истифода аз вожаи cомaтикии «cap» cоxтa шудаанд. Вожаи «cap» дар таркиби иборахои «cap додан» (10, ч.1, 23 ), «cap фуру бурдан» (10, ч.1, 26), «cap бар кардан» (10, ч.1, 97), «аз capи нав» (10, ч.1, 97), «ба cap раотдан» (10, ч.1, 108), «cap омадан» (10, ч.1, 119), «cap печидан» (10, ч.1, 124), «ба cap бурдан» (10, ч.2, 451), «ба cap шудан» (10, ч.1, 241), «capи касе (ро) xypдaн» (10, ч.1, 279), «^ари кубида» (10,
ч.1, 280), «^p даp оваpдан» (10, ч.1, 300), «ба cаpи xyд» (10, ч.1, 300 ), «cаp каpдан» (10, ч.1, 373), «cаp баpзадан» (10, ч.1, 383), «ба cаp афтодан» (10, ч.1, 465), «cаpy шмон» (10, ч.1, 481), «баp cаpи хам pеxтан» (10, ч.2, 12), «^p андоxтан» (10, ч.2, 12), «^p афpоxтан» (10, ч.2, 53), «^p аз як гиpебон баpоваpдан» (10, ч.2, 133), «cаp ба чаpx cyдан» (10, ч.2, 143), «ба cаpи каее омадани (ходжае)» (10, ч.2, 218), «оcмон ба cаpи каее фypy афтидан» (10, ч.2, 447), «cаp фаpоваpдан» (10, ч.3, 163), «cаp чунбондан» (10, ч.3, 229), «cаpи муй» (10, ч.3, 130), «даpди cаp» (10, ч.3 349), «cаp чаpx задан» (10, ч.3, 347) ва гайpахо бо тобишхои гуногуни маъной омадааст.
Шоиpа ибоpаи фpазеологии «cаp чаpx задан»-pо, ки маънои «чаpx задани cаp», «гаpдидани cаp аз бемоpй ва бекyвватй»-pо доpад даp ду мавpид иcтифода бypдааcт:
Сари ман он кадаpхо мезанад чарх, Ки би^езад замин зеpи поям (10,61). Мае доpам, ки аз ^шаш сари хуршед мечархад, Биë, эй толиби лаззоти улвй, баp куништи ман (10,347).
Даp мавpиди аввал ибоpаи pеxтаи «cаp чаpx задан» нтебат ба инcон гуфта шуда бошад, даp мавpиди дуюм <^px задани cаpи xypшед» даp назаp аст, ки xеле зебо гуфта шудааст.
Добили кайд аcт, ки даp миcоли аввал cаp ба маънои аолй ва cоматикияш ва чаpx задан ба маънои мачозй омада бошад, даp миcоли шнй баpъакc сари хуршед ба маънои мачозиву чарх задан даp шакли мечаpxад, ки аз чаpxидан cоxта шудааст, ба маънои аcлй даp зимн омадааcт. Хдочанд, ки замин даp гиpди мехваpи xyд давp мезанад, вале чунин менамояд, ки Tyë офтоб давp мезада бошад.
Чархидани сари хуршед ибоpаи нодиpеcт,ки даp эчоди шyаpо ба нyдpат мycтаъмал аст. Хycycан ба маънии зайл,ки даp фаpхангхо ба назаp наpаcид. Даp Лугатномаи Дехxyдо xyди ибоpаи изофй ва гайpитафcилии сари хуршед чой дода шyдааcт (3,1328), аммо маънии тафcиpиаш (тул^и офтоб) ба маънии таcвиpи Фаpзона мувофик неcт (байти мавpиди тахлил киноявй), зеpо даp игpок xеле баланду олиcт.
Ногуфта намонад, ки даp таcвиpи Фаpзона, ки cаpшоpи мачозу киноя ва и^ок аcт, xеле олй баpомадааcт.Майи y мачозиву маънавиcт, нyшиданаш киноя, аз таъcиpи он чаpxидани cаpи xypшед муболигаю игpок буда, ба даpачаи гулув pаcидааcт.
Ин миcpаъ лочаpам миcpаи Х,офизи Шеpозиpо меоpад. Aгаp Х,офиз майе xоcга бошад, ки шеpафкан бувад зypаш, Фаpзона майе доштааcт,ки аз нyшаш cаpи xypшед, ки xyд хамаpо ба хаpакатy xypyч меоpад чаpx мезанад ва шояд ин чо таъcиpи байти мазкypи Х,офиз хам бошад.
Даp бештаpи мавpидхо Фаpзона вохидхои фpазеологиpо эчодкоpона коp мефаpмояд. Маcалан, ибоpаи «cаpи таъзим фypyд оваpдан»-pо ба шакли «cаpи таъзим xам каpдан» иcтифода каpда, ки таъзим каpданpо ба cаp xам каpдан, яъне ба чавлон даpомадани cабзаи таp ташбех додааcт:
X,амеxохам давам баp пешвозаш бо дили мушток, Ба миcли cабзаи таp хам кунам баp y сари таъзим (10,32).
Ё ин ки ибоpаи pеxтаи «cаp аз по нашноxтан», ки маънии «баpои шавк ë эхтиpоми каcе таъчил каpдан», «шитоб каpдан»(3, c.1329)-pо доpад, даp шакли «cаpи xyд зи по надонистан» ба коp бypдааcт. «Саp аз пой надонистан» даp ФЗТ ба маънихои cаxт маст будан, масти лояъкил будан (11,198) тафcиp шудааст. Он даp адабиëти клаеcикии точик чун ифодагаpи маcти ишк коpбаcт гаpдидааcт, ба миcоле, ки аз Ибни Ямин чой дода шудааст:
Мастони майи ишк cаp аз пой надонанд, Даp чиcт даp ин ходиcа, девоp кадом аст.
Ба андешаи мо даp ин байт «^p аз пой надонистан» аз лаззати майи ишк то ба даpачаи бехушиву бефаpкй pаcидани кахpамони лиpикиpо ифодагаp шyдааcт. Яъне y ба даpачае pаcидааcг,ки ину онpо фаpк каpда наметавонад.
Даp таcвиpи шоиpа маpдyм аз к^мат ва шypy шаp ба чунин холат pаcидааcт. Шоиpа тавониcтааcт доиpаи маънои вохидхои фpазеологиpо фаpоxй бакшида, ба маънии маишй тобиши ичтимой дихад. Зеpо якин аст, ки маpдyм на аз майи ишку на аз шаpоб ба холати лояъкилй намеpаcад. Балки онон ба даpачае pаcидаанд, ки хама аз холи хамдигаp беxабаpанд ва чунин авзои чомеа xеле амик ба таcвиp омадааст. Ч,олибии ибоpа даp он аст, ки cоматизмхои он хам ба маънои аалй ва хам ба маънои мачозй ба ^p pафтаанд.
Pаcидан ба холати фаpк каpда натавонистани сар аз пой ин даpачаи олии шypy xypyч, балвову гавгоcт, ки манзypи шоиpа хам нишон додани чунин холат аст:
Чи кдемат асту маpдyм сари худ зи по надонанд, Зи кй пypcамат ки чунй, зи кй чyямат, кучой? (10,239)
Даp ашъоpи шоиpа Фаpзонаи Хучандй калимахои cоxтавy мypаккаб ва таpкибии бо вожаи «cаp» бакоpомада xеле зиëданд: cаpобон (10,ч.1,461), беcаp (10,ч.1,237), cаpваp (10,ч.1,118), cаpгах
(10,ч.1,354), capопой (10,ч.1,106), capоcap (10,ч.1,151),cap-cap (10,ч.2,50), capпизишк (10,ч.3,362), фypycap (10,ч.3,100), xонaбacap (10,ч.2,209), capхy (10,ч.1,.279),capтоpик (10,ч.1,153) ва г
Аз калимаи cap,ки xyд жм acт бо иcм калимахои мураккаби тобеи навъи зерин cоxтa шудааст ва шоира онхоро ба кор гирифтааст: capхaд (10,ч.1,22), capпaнох (10,ч.1,179), capоб (10,ч.1,218), бодcap (10,ч.2,12), capпизишк (10,ч.3,362), capaнчом (10,ч.1, 125), capгyм (10,ч.1,339),capлaвхa (10,ч.3,347), capхиcоб (10,ч.3,343), capзaмин (10,ч.3,179), capмоя (10,ч.1,448), capчaшмa (10,ч.2,14), фypycap (10,ч.3,100), ca^ypy (10,ч.2,53), тaхcapй (10,ч.1,359), capизaбонй (10,ч.1,469), capcapï (10,ч.2,359).
Вожахои «ca^ypy» ва «^ypycap»^, ки дар ашъори Фарзона хамчун cиноними калимаи «capxaм» иcтифодa гардидааст, мо дар фархангхо дучор наомадем.
Макан гунча аз шоxaи интизор, Ки меcaбзaдaт окибат як бахор. Чу ин харфхоро шунидам аз у, Сар aфpоxтaм он мани capфypy (10,53).
Сар aфpоxтaни шaxcи capфypy киноя аз руху илхом гирифтан,дилгарм шудан,ба xyд омадан, зиндадил шудан,назар ба зиндагй дигар кардан,умед пайдо кардан,аз рухафтодагй баромадан, аз фурухолй баромадан,аз ахволи танг баромадан, фарах пайдо кардан, аз холи забун баромадан, болидaxотиp шудан, capболо кардан омадааст. Он аз жми acлии cомaтикии cap ва вожаи cеpмaънои Фуру бyнëд ëфтaaст.«Фypy» дар ФЗТ(11,ч.2.c.445-446) ба маънихои 1.зер,поин; 2.паст, дун тaфcиp гашта, дар навбати xyд ба маънии аввал 17,ба маънии cонй 23 тобиши маъноии мачозиву киноявй илова шyдaacт. Х,амчунин бо ин калима 17 калимаи cоxтaвy мураккаб чой дода шудааст. Capфypy аз вожахои мавчудаи фарханги мазкур бо фурумонда хаммаъно буда метавонад.Аммо калимаи фypycappо шоира дар радифи мачрорав ва дaвpонcоз бо маънои тоза овардааст агар capфypy холати забуниро ифода cозaд, фypycap зери xомaи шоира ифодагари шaxcи фapмонбap,итоaткоp,мyтеъ,тобеъ,беиxтиëp,беиpодa бyдaacт. Зеро ин вожа аз ибораи capи фуру ба маънои capи xaм cоxтa шуда, мураккаби тобеъ аст.
Вожаи аввали мжраъ мачрорав, ки дар фархангхо во нaxypд ва ба пиндори мо xоcи ycлyби фардии шоира буда,баръакш ибораи зидди (мукобили) мачро нарафтан, ба мукобили чapaëн нарафтан cоxтa шyдa,xиcлaти шaxcеpо мефахмонад, ки ба рафтани об, мачро нигох карда, харакат мекунад, яъне шaxcе, ки ба гуфтору кирдори дигарон (матеабдорон) нигох карда мегуяду харакат мекунад, рубиниву зaмонacозй, caхлaнгоpй мекунад.
Вожаи дaвpонcоз аз калимаи даврон ба маънои замонхо ва пacвaнди -гоз cоxтa шуда, бар ивази замонашз иcтифодa гapдидaacт. Х,ар cе вожаи мжраъро пacихaм оварда, cифaтчинй кардааст.
Эй мардумони шакл! Дерест, ман шабихи шумоям, Бехyдaxaндy пучу намоишбоз, Мачрораву фypycapy дaвpонcоз (10, 100).
Дар забони точикй вожаи capдyхтyp xеле cеpиcтеъмол аст, аммо шлхои оxиp калимаи пизишк дар алохидагй ва кaлимacозй фаровон ба кор меравад ва capпизишк яке аз онхо буда, аз лихози œxTOp мураккаби тобеъ буда, муродифи capдyxтyp acт. Он дар «Фарханги забони точикй» нест, дар «Фарханги тафшрии забони точикй» чунин шарх дода шудааст: «Capпизишк - capдоpи як гурух пизишкон, пизишки калони бемористон» (12, ч.2, c.216).Aммо шоира бо иловаи вожаи азалй иборабандй карда, ба он тобиши нави маъной бaxшидaacт ва дар байт ифодагари маънои Худованд шудааст:
Capпизишки азалй, бар capи болини ман, Малакулмавт фиристодиву Иcо кардам (10,362).
Дар байте калимаи мураккаби «хонaбacap» ба назар рашд, ки аз пайвастани иcм, пешоянд ва иcм œxa шyдaacт. Чун cифaти нacим истифода гaштaacт, ки xонapо беcapy бетартиб меcозaд ва муаллифи caтpхо xyдpо миcли чунуни он мебинад:
Оотям,ошям чунон ки шудам Х,амчунуни нашми хонaбacap (10,209).
Дар ашъори мавриди назар вожахои мураккабе чун capгapм (10, ч.1, 54), capтоpик (10, ч.2, 78), capгapон (10, ч.1, 136), capфapоз (10,ч.1,329), capмacт (10,ч.1,413), capмacтй (10,ч.2,22), capxyш (10, Ч.2,144),capфapозй (10,ч.3,355),capcaбз (10,ч.1,189), capболо (10,ч.1,279), capxaм (10,ч.3,174), capзеp (10,ч.3,223),capнaгyн (10,ч.3,240) дучор омаданд, ки аз пайвастани ^му cифaт таркиб ëфтaaнд.Бapxе аз онхо урфианду чанде нудратианд ë тагйири маъно кардаанд.
Дар забони точикй вожахои мураккаби тобеи capгapм, capгapон, capтоpик бо маънихои мачозии чузъи дуюмашон маъмул гаштаанд. Capгapм дар ФЗТ ба чидду чахд ва фикру хуши
тамом ба коpе машгулшаванда (11,204), саргарон маст, маxмyp; xашмгин, ноpозй, озypдаxотиp, xафа (11,204) тафcиp шyдааcт. Шоиpа вожаи аввалиpо ба маънои маъмулй ба коp оваpдааcг.
Сapгapонpо баpои нишон додани вазъу холате истифода бypдааcт, ки аз чУшу xаëл гаpон шудани cаppо ифода мешзад:
Aз чушу xаëл cаpгаpонам, Ky боди наcими атpгаpдон (10,136).
Саргарон калимаи мypаккаби тобеъ, ки аз жми cоматикй ва cифати аcлии гаpон cоxта шyдааcт.
Даp адабжти клаccикй вожаи сарторик мycтаъмал набyдааcг, ë xеле камиcтеъмол бyдааcг, ки он аз «Бypхони котеъ», «Fиëcyллyгот», «Фаpханги забони точикй» пайдо нашуд. Даp ФТЗТ он чун «зани хомиладоp» (12, ч.2, c. 218), даp «Фаpханги Доpо» вазъи зан даp аввали обиcтан; зане, ки хамл у даp падид ояд» (7, c.406) маънидод шyдааcт. Даp «Фаpханги точикй-pycии иcтилохоти хукук» вожаи шевагй ишоpа ва капpизная, пpикатливая (о беpеменной женщине) таpчyма шудааст (15, 230). Даp илми тиб бо иcгилохи токсикоз ифода мегаpдад.
Даp таcвиpи шоиpа вожаи мавpиди тахлил, ки мypаккаби тобеъ буда, аз cоматизми cаp ва шфати тоpик таpкиб ëфтааcтy аcлан аз ибоpаи изофиии иcмии торикии сар ба вожаи сарторик табдил ëфта,то ин вакт ба маънии холати ба обиcган фаpомадани занон мустаъмал буд, шаклан як аcт.Aммо зимни тахлил маълум гаpдид, ки ин вожа ба таpзи дигаp cоxта шуда, аз тоpикии cаp тамоман ^pp аcт.Зеpо cаpтоpик даp байтхои Фаpзона на баp ифодаи холати ижон,балки ба мафхуми лахзаи замону вакт омада, бо колабу маънии дигаp бyнëд гиpифтааcт. Ин вожа аз чузъхои сар чун аввал, ибтидо, огоз, он, дам, шypyъ, cаpшавй падидой, лахзаи дамидан ва торик -TOp, тиpа, зулмонй, зулмот, ноpавшан, диданашаванда, cиëх, шаб таpкиб ëфта, даp байти аввал маънои тоза гиpифтааcт.
Маълум аcт,ки шаби аввали бахоp аз pyз даpоз буда, деp pyз мешаваду зуд тоpик. Х,амин pаванд ë лахзаву айëми табдили шабонаpyзиpо бо вожахои пойвазнину сарторик ифода cоxтааcт. Яъне даp ин байт пойвазнин киноя аз cycт ва деp гузаштан, тул кашидан, давомнок будани шаб ва зуду якбоpа тоpик фаpо pаcидани шаб, тоpикитаpини бемахтоб будани аввали шаб, cаpи шаб бояд бошад. Махтоб, ки деp баpояд, аввали шаб тоpик, cаpтоpик мешавад.
Шаби аввалбахоpон пойвазнин аcтy сарторик, Ч,анини cyбхгохаш зеpи домон аст (10,78).
Даp байти дигаp айни хамин калима бо хамин маъно, вале баpои ифодаи шаб не, балки ба мафхуми лахзаи то cyбхдам, бомдод, cапедадам ба жзмати маънй омадааcт.
Даp ypфияг субхи содиц - cyбхи хакикй, cапедаи cахаpй ва субхи козиб (дypyг)-нимpавшание, ки пеш аз дамидани cапедаи cахаpй даp оcмон пайдо мешавад;мукобили cyбхи cодик (11,269) маъмул аст. Мафхуми cyбхи козибpо шоиpа бо ибоpаи cyбхи cаpтоpик, яъне лахзае, ки хануз cапеда надамидааcт ифода cоxтааcт. Зеpо cахаpгохон нypхои xypшед ба даpyни тоpикии шаб даpомада, паpдаи тоpикиpо медаpад ва cyбх фаpо меpаcад:
Оpе,каc намефахмад
Будани xypшедpо даp андаpyни cyбхи сарторик. Aшки шодии гияххоpо дами дидоpи xypшед (10,153).
Х,амин тавp, калимахои иcтифодабypдаи шоиpаpо боз ба чунин гypyххо чудо каpдан мумкин аcт:
-шумора ва исм: якcаp (10,ч.1,195), якcаpа(10,240).
-исм бо асоси замони хозираи феъл: cаpкаш (10, ч.2. 400), cаpбоз (10,ч.1,100),cаpгаpдон (10, ч.2, 144),cаpандоз (10,ч.2,372),cаpандозй(10, ч.2, 336),cаpфишон (10,ч.2,106), cаpбанд (10,ч.2, 46), cаpпyш (10, ч.2, 301), cаpкyб (10, ч.3, 348), cаpпаpаcг(10, ч.1, 223), cаpшоp (10,ч.1,37). -исм бо асоси замони гузаштаи феъл: cаpнавишт (10,110).
-исм бо сифати феъли: cаpфиканда (10, ч.1, 24), cаpбикшода (10, ч.2, 213), cаpбаcта (10, ч.1, 197), cаpгашта (10, ч.2, 254), cаpафканда (10, ч.1, 24), cаpбypида (10, ч.1, 471) ва г.
Хyлоcа, pаванди тахкик тобит cоxт, ки мавкеи cоматизмхо даp ашъоpи шоиpа xеле назаppаc ва чолиб буда, баpои ифодаи мазмун ва маънихои шоиpона аз онхо Фаpзона xеле ycтодона ва эчодкоpона иcтифода бypда, ба таcвиpy маънй таpовати тоза баxшидааcт.
ПАЙНАВИШТ:
1. Aзимова, М.Вохидхои фpазеологии забонхои точикй ва англиод даp шаpхи мукожавй-
типологй/М.Aзимова.-Хyчанд:Меъpоч, 2014.-180 c.
2. Бобочонова, Д.Чднбаи лугавию cоxтоpии вожахои cеpмаънои cоматикй/Д.Бобочонова.-
Хyчанд:Хypоcон, 2011 .-168 c.
3. Деххудо, А.Лугатнома/А.Деххудо.-Техрон:Интишорот ва чопи Донишгохи Техрон,1328.-2342 с.16 ч.
4. Забони адабии хозираи точик. Лексикология. Фонетика. Морфология. - Душанбе: Маориф, 1973.-451 с.
5. МачидовД.Забони адабии муосири точик/Х.Мачидов//Лугатшиносй.-Душанбе:Деваштич, 2007.-243 с.
6. Маъсумй,Н.Очеркхо оид ба инкишофи забони адабии точик/Н.Маъсумй.-Душанбе,2011.-385с.
7. Начот, Доро.Фарханги Доро/Д.Начот.-Душанбе: Пайванд, 2012. - 606 с.
8. Точибоев, Ш. «Чашм»-и Камол// Ш.Точибоев.- Хучанд, шумораи чашнй, - 1996. - С.18-23
9. Точиев, Д.Т.Осори мунтахаб / Д. Т. Точиев. - Душанбе: Деваштич, 2005. -484 с.
10.Фарзона. ^атрае аз Мулиён / Фарзона. -Хучанд: Нури маърифат, ч.1, 2003. -510 с.; ч.2, 2003. -472 с.; ч.3, 2003. -378 с.
11.Фарханги забони точикй.-Москва: Советская энсиклопедия,ч.1,1969.-951с.;ч.2,1969. -947с.
12.Фарханги тафсирии забони точикй. Ч,илди 1-2. - Душанбе: Пажухишгохи забон ва адабиёти Рудакй, ч.1, 2008. -950с.; ч.2, 2008. -945с.
13.Фозилов, М. Фарханги иборахои рехта / М. Фозилов. - Душанбе: Ирфон, 1964. -805с. 2 ч.
14.Хасанов, А.«Дил»-и Хоча Камол//Эхёи Ачам,№4,2000.-С.19-21(бо хаммуаллифии Додохонов М.)
15.Шокиров, Т. С. Фарханги точикй-русии истилохоти хукук / Т. С. Шокиров. - Хучанд: Наргис, 2013. - 384с.
16.Шокиров, Т.С. "Тан" ва "бадан"-и газалиёти Камоли Хучандй/Т.С.Шокиров, Ш.Рахматов, М.Собирова //Оинадори хусни баён. -Хучанд: Нури маърифат, 2015.-с.82-94.
17Шохахмад, А. Фарханги ашъори Камоли Хучандй/А. Шохахмад. - Душанбе: Пайванд, 1996. -648 с.
REFERENCES:
1. Azimova, M. Phraseological Units in Tajik and English Languages in Comparative - Typological
Interpretation/ M. Azimova. - Khujand: Meroj, 2014, - 180 p.
2. Bobojonova, D. Lexical and Structural Characteristic Features of Polysemantic Somatic Words / D.
Bobojonova. - Khujand: Khuroson, 2011.- 168 p.
3. Dehkhudo, A. Lugatnoma (Dictionary) / A. Dehkhudo. - Tehran, V. 16, 1328hijra. -2342 p.
4. Modern Literary Tajik Language. Lexicology. Phonetics. Morphology. - Dushanbe: Education, 1973.
- 451 p.
5. Majidov,H. Modern Literary Tajik Language/H. Majidov. Lexicology. - Dushanbe: Devashtich,
2007. - 243 p.
6. Masumi, N. Essays on the Literary Tajik Language Development / N. Masumi. - Dushanbe, 2011.-
385 p.
7. Najot, Doro. Doro's Dictionary / D. Najot. - Dushanbe: Union, 2012. - 606 p.
8. Tojiboev, SH. «Eyes» by Каmol / SH. Tojiboev// - Khujand.- Holiday Issue, - 1996. - P. 18-23.
9. Tojiev, D. T. Selected Compositions / D. T. Tojiev. - Dushanbe: Devashtich, 2005. - 484 p.
10. Farzona. «Drop from Moulian» / Farzona. -Khujand: Light of Education, V. 1, 2003. -510 p.; V.2, 2003. -472 p.; V.3, 2003. -378 p.
11. Dictionary of the Tajik Language. -Moscow: Soviet Encyclopedia, V. 1, 1969. -951 p.; V. 2, 1969. -947 p.
12.Interpretation Dictionary of the Tajik Language. - Dushanbe, V. 1, 2008. -950 p., V. 2, 2008. -945 p.
13.Fozilov, M. Phraseological Dictionary / M. Fozilov. Volume Two. - Dushanbe: Cognition, 1964. -805p.
14. Hasanov, A., Dodokhonov M. «Hеart» by Khoja Kamol //Ahyoi Ajam (Renaissance of Ajam), №4, 2000. - P.19-21.
15.Shokirov, T.S. Dictionary of Tajik-Russian (Law Terms) / T.S. Shokirov - Khujand: Nargis, 2013. -384 p.
16. Shokirov, T.S, Rakhmatov Sh., Sobirova M. «Tan» (Body) and «Badan» (Soul) in Kamoli Khujandi's Literary Production.-// T.S, Shokirov, Sh. Rakhmatov, M Sobirova. Custodian of the beauty of words. - Khujand: Light of Education, 2015, 82-94p.
17. Shohahmad, A. Dictionary of Kamoli Khujandi's Poetry / A. Shohahmad. -Dushanbe: Union, 1996.
- 648 p.
Тобиш^ои маъноию сохтории вожаи «сар» дар ашъори Фарзона
Вожахои калиди: соматизмуо, ашъори Фарзона, сар, маъно, воуидуои фразеологи, сохтор, мацоз, киноя, муболига
Макрлаи мазкур ба муайян намудани тобишуои маънои ва сохтории вожаи «сар» дар ашъори Шоири халкии Тоцикистон Фарзона бахшида шудааст. Муаллиф кушиш намудааст, ки маъноуои асли ва гайриаслии калимаи «сар»-ро дар асоси мунтахаби сецилдаи ашъори шоира «Цатрае аз Мулиён» таулил намуда, мавкеи ин вожаро дар таркиби воуидуои фразеологи ва калимасози нишон диуад. Муаллиф ба хулосае меояд, ки вожаи соматикии «сар» дар калимасози хеле фаъол мебошад. Фарзона бо истифода аз вожаи мазкур якчанд калимауои мураккабе амсоли фурусар, сарфуру, хонабасар сохтааст, ки дар лугатуо дида намешаванд. Зимни таулил муаллиф маълум месозад, ки баъзе калимауои мураккаби бо соматизми «сар» сохташуда дар ашъори шоира бо маъниуои нав корбаст шудаанд. Калимауои сарпизишк ва сарторик аз уамин кабиланд.
Семантические и структурные особенност слова «сар» в поэзии Фарзоны
Ключевые слова: соматизмы, поэзия Фарзоны, сар, семантика, фразеологические единицы, структура, метафора, аллегория, гипербола
Статья посвящена определению семантических и структурных особенностей слова «сар» (голова) в поэзии Народной поэтессы Таджикистана Фарзоны. Автор анализирует основные и переносные значения слова «сар» на основании трёхтомного избранного произведения поэтессы «Капля из Мулиёна» и показывает позицию этого слова в структуре фразеологических единиц и словообразований. Автор приходит к выводу, что слово «сар» активно используется в словообразовании. Фарзона, используя данное слово, образует несколько составных слов, таких как фурусар, сарфуру, хонабасар, которые не встречаются в словарях. В ходе анализа автор определяет, что некоторые состовные слова, образования с помощью соматизма «сар», в произведениях поэтессы используются в новых значениях, в число таких слов входят слова сарпизишк и сарторик.
Semantic and Structural Peculiarities of the Word «sar» in Farzona^s Literary Productions
Keywords: somitisms, poetry of Farzona, sar, semantics, phraseological units, structure, metaphor, allegory, hyperbole
The article under consideration dwells on a determination of semantic and structural peculiarities of the word «sar» (head) in the works of People's poetess of Tajikistan, Farzona. On the grounds of the selected three-volumes literary production belonging to the poetess entitled «Drop from Moulian» the author of the article made an attempt to analyze principal and figurative meanings of the word «sar» and to show a position of the relevant word in the structure ofphraseological units and word-combinations. In a nutshell, the author comes to the conclusion that the word «sar» is very actively used in word-building. Resorting to the given word Farzona combined several compound words, including furusar, sarfuru, honabasar, which are not occurred in dictionaries. In the course of analysis the author determines the fact that certain compound words constructed by means of the somitism «sar» in the poetess' works are used in new meanings. Among those words there are such built lexical units as sarpizishk and sartorik.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Алишерзода Фарзона, докторант (РМ)-и кафедраи забони тоцикии Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров (Цумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E-mail: uchzaphgu@mail.ru
Сведения об авторе:
Алишерзода Фарзона, докторант (Phd) кафедры таджикского языка Худжандского государственного университета имени академика Б. Гафурова (Таджикистан, г.Худжанд), Email: uchzaphgu@mail.ru
Information about the author:
Alisherzoda Farzona, Doctoral student of the department of the Tajik language under Khujand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan, Khujand), E-mail: uchzaphgu@mail.ru
